قازاق توقالدان باس تارتىپ نەدەن ۇتىلدى؟
جاراتقان يەمىز ادامزاتقا ءتورت ايەل الۋعا ۇلىقسات ەتكەن. بۇرىنعى قازاق بابالارىمىز قۇدايدىڭ پەندەسىنە قاستىق ويلامايتىنىن بىزدەن جاقسى بىلگەن. «ەكى قاتىن ويران» دەگەن تىركەس كەڭەس ۇكىمەتى، اتەيزم كەزىندەگى شولاق بەلسەندىلەر ويلاپ تاپقان دۇنيە.
قازاق جاۋىنگەر حالىق بولعان، قازاق كوشپەندى ەل بولعان. جاۋگەرشىلىك زاماندا سوعىستان كوپتەگەن ادام وپات بولىپ وتىرعان. مەرت بولعانداردىڭ جانۇياسى مەن بالا- شاعاسىنىڭ ومىردە جالعاسىن تاۋىپ، ءوسىپ- ءونۋىن قازاق ويلامادى دەيسىڭدەر مە؟ قازاقتا: «بالالى ءۇي - بازار» دەگەن ۇستانىم بولعان. ءار قازاقتىڭ شاڭىراقتارىندا 5-15 بالا بولعان. اۋىل اقساقالدارى شاريعات بويىنشا ۇكىم شىعارىپ وپات بولعان شاھيتتەردىڭ ايەلدەرىن، ياعني، جەسىرلەردى «تەڭ- تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن» دەگەندەي ۇيلەسىمدى ەتىپ، ءبىر- بىرىنە نەكەلەپ بەرگەن. وسىنداي جاۋگەرشىلىك جاعدايدان كەيىن ءار قازاق جىگىتتى 2-3 ايەل الۋعا ءماجبۇر.
ءسويتىپ قازاق اتالارىمىز نە ۇتتى:
قۇداي قاعيداسىن ورىنداپ، جەسىر الىپ جەتىمىن باعىپ ساۋاپقا باتتى،
ەل ىشىندە قورعانسىز جەسىر مەن جەتىمنىڭ بولماۋىنا ۇلەس قوستى.
ۇرپاق ءوسىرۋ ارقىلى قازاق ءوز قاتارىن ساربازبەن تولىقتىردى.
جەسىر بولماعاندىقتان جەزوكشە بولماعان.
جەزوكشە بولماعاندىقتان زينا بولماعان.
زينا بولماعاندىقتان شاتا ۇرپاق تۋىلماعان.
شاتا بولماعاندىقتان قىزتەكە- ەركەكشورا بولماعان،
قىسقاسى قازاق جازيراسىندا جەتىمدەر ءۇيى مەن قارتتار ءۇيى بولماعان.
اللا ۇكىمى ورىندالعاندىقتان قازاق حالقىنا ول اشۋلانىپ قاھارىن تىكپەگەن.
سول سەبەپتى ەلدە تورنادا، تايفۋن، تسۋنامي، بۋلكان، جەر سىلكىنۋ ت. س. س زۇلماتتى اپاتتار بولماعان.
شاريعات بويىنشا نەكەلەپ بەرىپ وتىرعان سول كەزدەگى اقساقالدار جەسىرلەردى كۇشپەن، الداپ نە زورلاپ، قىسقاسى قورقىتىپ نەكەلەمەگەن. «اعاما جەڭگەم ساي» دەگەندەي، پسيحولوگيالارىنا قاراپ تەڭدەگەن.
قازىر جوعارىداعى اتاجولى ادىرام قالدى. قازاقتىڭ ىشكى بىرلىگىن بۇزۋدى ويلاعان دۇشپاندار ىشتەن ءىرىتۋ جوسپارىن قۇردى. جوسپاردا: ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ، ءوز كۇشتەرىن وزدەرىنە سارپ ەتۋ، قاڭقۋ ءسوز، وسەك جايۋ ارقىلى ۇلتتىق تانىمىن وزگەرتۋگە كۇش سالدى.
مىسالى، «وزبەك بايىسا تام سالادى، قازاق بايىسا قاتىن الادى» دەپ ماقال بار. ماقالداعى «قاتىن الادى» دەگەن جەرىن كەكەسىن، مازاق رەتىندە، قازاقتى باسى جاسامايتىن، ءناپسى شىرماۋىنان شىعا المايتىن، تەك قانا راحاتتى مەڭزەيتىن ۇلت ەتىپ كورسەتكەن. ال، وزبەكتى ۇلگى قىلعان.
سول سياقتى، «ەرتەككە سەنگەنشە، ەكى بوساعاڭا سەن!» ماقالدى اتەيزم كەزىندە «ەركەككە سەنگەنشە ءوز بوساعاڭا سەن» دەپ وزگەرتىپ جىبەرگەن. مۇنداعى ماقساتى ەركەكتىڭ رۋحىن اياققا تاپتاۋ. كەيىن راسىندا دا ەركەكتەردىڭ رۋحى، جالاۋى تومەن ءتۇستى، قۇرىلعان تورعا ءتۇستى، ىشىمدىككە سالىنىپ ۋ ءىشتى، ءۇي، جانۇيا باعۋ ەسىنەن شىعىپ كەتتى، جانۇياعا قىرعيداي ءتيدى، تاعىسىن تاعى…
بۇل ۇلت جاۋلارىنىڭ جاساعان قاستاندىقتارىنىڭ بۇگىنگى كۇنگى جەمىستەرى. ول وتىرىك، ەكىنشى ايەلدىڭ اتاۋى - كىشى جار! كىشى جاردان ءتاتتى باۋىر دۇنيەگە كەلگەن، ونىمەن قوسا «تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى» دەگەن ماقال دۇنيەگە كەلگەن، ماقالدىڭ استارىندا ءتورت قاتىننان شىققان ءتورت ۇل اۋىزبىرلىكتە بولسا سەندەردى ەشكىم الا المايدى دەگەن ءسوز. ءتورت اياقتى تۇلپار ەشكىمگە الدىرمايدى دەپ تە ايتقان. كەزىندە ءبىر شاڭىراققا ۇل كەلسە، بالاعا ازان شاقىرىپ ات قويىپ، مىقتى باتا بەرگەن. باتانىڭ ەڭ مىقتىسى «سەنىڭ بالاڭ ەمەس، ەلدىڭ بالاسى بولسىن» دەگەن. ياعني مۇنداي باتا العان ۇرپاق وسە كەلە ەل- حالقىن ويلاپ ەلى ءۇشىن كۇرەسكەن. «ۇلىم دەگەن ەلىڭ بولماسا، ەلىم دەپ ەڭىرەيتىن ۇل قايدان شىعادى» دەگەنى وسى ەمەس پە؟
ال قازىر ءبىزدىڭ شاتاسقانىمىز سول، دۇنيەگە قىز كەلسە، ەلدىڭ قىزى بولسىن دەيمىز. بۇل دەگەن وتە ناداندىق، وتە ساۋاتسىزدىق، وتە ۇيات نارسە. قىز دەگەن - گۇل! قىز دەگەن ەل ءۇشىن دۇنيەگە كەلمەيدى، ءبىر عانا ەركەك ءۇشىن عانا دۇنيەگە كەلەدى. ياعني قىز - ەلدىڭ قولجاۋلىعى ەمەس. سونى ەستە مىعىم ۇستاعان ءجون.
ەندى قازىرگى كۇنگە كەلەيىك. ەلدە جەسىر كوپ. وسىلاردى رەتىن، جىگىن تاۋىپ رەتتەپ، ءبىر- بىرىنە قوسىپ وتىراتىن اقساقالدار قايدا؟ قازىرگى اقساقالدار قوعام، بيلىك، قۇزىرلى ورىن، ساراپشى، زيالىلار ەمەس پە؟ بۇلارعا قىرىق ۇيدەن تىي دەگەن قىز بەن مەنىڭ بالام ەمەس ەلدىڭ بالاسى بولسىن دەيتىن ۇل كەرەك بولماي قالدى.
قازاننان قاقپاق، يتتەن ۇيات كەتتى. جوعارىداعىلار ۇلتتىڭ قامى ەمەس ۇرپاقتىڭ نەسىبەسىن ۇرلاۋمەن شۇعىلدانىپ كەتتى. قازىنانى قىمقىردى، جۇعىن قالدىرماي جىمقىردى. شەتەل استى، وزدەرىنشە ەشكىم كورمەيتىن جەرگە قاشتى.
اقىرى نە بولدى، قىز جەزوكشەگە اينالىپ ءتانىن ساتتى، زينادان شاتا تاپتى، جاپپاي وزگە ۇلتقا (قىتاي، ورىس، امەريكان- اعىلشىن، ت. س. س) بايعا شىقتى، ۇلتتىڭ ساپاسىن، يممۋنيتەتىن جويدى. ەلدە جەتىمدەر ءۇيى، زيناقورلار ءۇيى، قارتتار ءۇيى، ت. س. س ۇيات ۇيلەر قاپتادى. ۇل نامىس پەن جىگەردەن ايىرىلدى، قاناتى قايىرلىپ ساتقىنعا اينالدى. اپيىن مەن ينە، تەمەكى مەن ىشىمدىك، ءولتىرۋ- توناۋ، ۇرلاپ- زورلاۋ سالتقا اينالدى.
«زيالى» دەگەن لاۋازىمدىلار الاياق، پاراقور، جەمقور، سىبايلاسقا اينالدى. ەلدە بىتپەيتىن پروبلەما! شىلقىعان بايلىق ۇستىندە وتىرعان ەل داعدارىس پەن كريزيسكە ۇشىراۋ كەرەك پە؟ وسى ءبىزدى تاپا- تالتۇستە اللا حارام ەتكەن نەسيە مەن پايىزعا تىعىپ قويعان كىم؟ قارىزدار ادام ۋايىمشىل بولادى. ال ۋايىم ەڭ ءبىرىنشى بوتەكەنى بۇزادى ەكەن. ستاتيستيكا بويىنشا ەلدىڭ 68 پايىزى بۇيرەك اۋرۋىنا شالدىققان.
اۆتور: اقمارال مىرزاعاليەۆا
«وينەت»
