بار بيلىك ايەلدەرگە بەرىلگەن مۇسىلمان حالقى
قوعامى ماتريارحات ۇستەمدىگىنە قۇرىلعان الەمدەگى ەڭ ۇلكەن حالىق. ياعني، قوعام قۇندىلىقتارى مەن سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى ماتريارحاتتىق پرينسيپتەرگە نەگىزدەلگەن.
«ءار ەلدىڭ سالتى باسقا» دەمەكشى، اتالمىش حالىقتا ءۇي-جاي، ت. ب. ايەلدەردىڭ مەنشىگىندە، بالالار انالارىنىڭ تەگىنە جازىلادى. بۇل ەلدە ەر بالالار مۇراگەر بولا المايدى.
ءتىپتى، اتالعان ەلدە ايەلدەرى قۋىپ جىبەرگەن جاعدايدا ەر-ازاماتتاردى پانالاتاتىن ورتالىقتار دا كەزدەسەدى.
اڭىزعا قاراعاندا، XII عاسىردا كوتو باتۋ پاتشالىعىن قۇرعان ماحارادجو ديرادجو باقيلىق بولعان سوڭ ونىڭ ارتىندا ءۇش ايەلىنەن ءالى وڭ مەن سولىن تاني قويماعان ءۇش ۇل بالا قالادى. ونىڭ پۋتي يندو دجاليتو ەسىمدى بايبىشەسى بيلىكتى ءوز قولىنا الىپ، ماتريارحاتتىڭ نەگىزىن قالايدى.
بۇل ەلگە يسلام كەلمەي تۇرعاندا تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشتەرىنە تابىنعان بولاتىن، ودان كەيىن ءۇندى جەرىنەن كەلگەن يندۋيزم مەن بۋدديزم اسەرىنە ۇشىرايدى. كەيىن ماتريارحات ۇستەمدىك ەتكەنىنە قاراماستان بۇل ەل پاتريارحاتتى قۇپتايتىن يسلامدى قابىلدايدى. ادەتتە مۇسىلمان ەلدەرىندە تۇرمىس قۇرعان ايەل كۇيەۋىنڭ ۇيىندە تۇرسا، بۇل ەلدە كەرىسىنشە، كۇيەۋ ايەلىنىڭ ۇيىنە «كەلىن» بولىپ تۇسەدى.
قالىڭ مالدىڭ مولشەرىن ايەلدىڭ وتباسى كۇيەۋدىڭ ءبىلىمى مەن كاسىبىنە قاراي بەلگىلەيدى. ۇيلەنۋ تويىندا كۇيەۋ جىگىتتى ايەلدىڭ ۇيىنە ءتۇسىرىپ، شاريعات تالاپتارىنا ساي نەكە قيدىرادى. كۇيەۋگە شىققان ميناڭكاباۋ ايەلى اۆتوماتتى تۇردە الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق مارتەبەسى جوعارىلايدى. وتباسى مۇشەلەرى ماتروننىڭ، ياعني، ايەلدىڭ اناسىنىڭ ايتقانىنان شىقپايدى، سوعان باعىنادى.
ماترون «وتاعاسى» رەتىندە جەر مەنشىگى مەن تۋىستىق قاتىناسقا جاۋاپتى، بۇدان بولەك، داۋ- دامايعا تورەلىك ەتىپ، كەسىمدى ءسوزىن ايتادى. ال ميناڭكاباۋ ەرلەرىنە كەلسەك، ولار اقشا تاۋىپ، وتباسىن اسىراۋى ءتيىس. بۇل ەلدە ەرلەردىڭ كوبىسى ءناپاقا ىزدەپ، ۇيىنەن شالعايعا كەتىپ، ءبىرىڭعاي ەرلەر قوسىنىن قۇرادى.
وسى ورايدا تاعى تاقىرىپقا قاتىستى بولعانى ءۇشىن ءبىر اڭىزدى ءسوز ەتۋگە تۋرا كەلەدى. اڭىزعا سەنسەك، ياۆا ارالىنداعى مادجاپاحيت پاتشالىعىنىڭ كوسەمى ميناڭكاباۋ حالقىنا سوعىس جاريالايدى. سۋماترا پاتشاسى قان-قاساپ سوعىستىڭ ورنىنا ەنەكە شايقاسىن وتكىزۋدى ۇسىنادى. اتالعان حالىقتىڭ باعى بار ەكەن، ميناڭكاباۋ ەنەكەسى اۋدىڭ ەنەكەسىن ءولىمشى ەتىپ جەڭەدى. ميناڭكاباۋ اتاۋى سودان قالعان دەسەدى - يندونەزيالىق تىلدە «مينانگ» ءسوزى «جەڭىمپاز» ماعىناسىن بەرسە، «كاباۋ» - «ەنەكە».
وسىلايشا جەرگىلىكتى تۇرعىندار قوس ءمۇيىزدى كوز الدىڭا اكەلەتىن ۇشى شىعىپ تۇراتىن ۇلتتىق باس كيىمدەرىنىڭ ەرەكشەلىگىن وسىلاي تۇسىندىرەدى. ايەلىنە قالتقىسىز باعىنسا دا ەر-ازاماتتار ءوزىنىڭ تۋعان- تۋىستارىنان قول ۇزبەيدى.
ويتكەنى، اپكە-قارىنداستارىنىڭ بالالارىن تاربيەلەۋگە اتسالىسادى. بۇل تاجىريبە انتروپولوگيادا «اۆۋنكۋلاتوم» دەپ اتالادى ءارى ماتريارحات داۋىرىندەگى سالت-داستۇرمەن بايلانىستى. بۇل ەلدە بالاسىن اكەسى ەمەس، شەشەسىنىڭ باۋىرلارى تاربيەلەيدى.
ماتريارحات ۇستەمدىك ەتكەنىنە قاراماستان بۇل ەلدىڭ ەر-ازاماتتارى ەرجۇرەك كەلەدى. ميناڭكاباۋ حالقى انتالاپ كەلگەن جاۋدىڭ بەتىن قايتارىپ، ءاردايىم تويتارىس بەرىپ وتىرادى. وزدەرىن وتارلاۋعا كەلگەن گوللاندىقتاردىڭ ارىنىن باسقان ەل. بۇل ەلدە ۇل بالا 7 جاسقا تولعاندا ۇيىنەن كەتىپ، مەشىت رەتىندە، ياعني، قۇلشىلىق ورنى رەتىندە پايدالانىلاتىن «سۋراۋ» دەپ اتالاتىن جاماعات ورتالىعىندا يسلام ءدىنىن جانە وزدەرىنىڭ «ادام» دەپ اتالاتىن ادەت-عۇرپىن زەردەلەيدى. اقشام نامازىنان كەيىن ولار «سيلات» دەپ اتالاتىن ءوز-ءوزىن قورعاۋ تاسىلدەرىنە ماشىقتاندىرىلادى.
islam.kz
