سيريادان كەلگەن بالالار ۇشاق كورسە تىعىلاتىن جەر ىزدەپ كەتەدى - الماسبەك شاعىرباي

الماتى. قازاقپارات - «جۋسان» وپەراتسياسى قازاقستاننىڭ بىرەگەي جوباسى بولدى. «جۋسان» دەگەن اتاۋىنىڭ ءوزى تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش، ءيىسىن، تۋعان جەرىڭنىڭ سالەمىن جەتكىزۋ دەگەندى بىلدىرەدى.

«جۋسان» تالاي بالانىڭ جۇرەگىندەگى ۇرەيدەن ارىلۋعا، بەيبىت ومىرگە اكەلۋگە سەپ بولعانى راس. ولاردىڭ سانى قانشا؟ وسى ساۋالدارعا ق ر ۇ ع ا  ع ك فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، PHD دوكتورى الماسبەك شاعىربايمەن سۇحباتتا جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىستىق.

- تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇنىن بىلمەي، ەلىمىزدى تاستاپ جىراقتان جۇماق ىزدەپ كەتكەندەردىڭ اراسىندا وتانداستارىمىز وتە كوپ. سيرياعا كەتكەن وتانداستارىمىزدى بۇگىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قولداۋىمەن «جۋسان» وپەراتسياسى ارقىلى ەلگە قايتارعان جايىمىز بار. قازىر «جۋسان-4» وپەراتسياسىن ۇ ق ك ءساتتى وتكىزدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن «جۋسان-1» وپەراتسياسىنان - 47 ادام، «جۋسان-2» وپەراتسياسىنىڭ ارقاسىندا 231 ادام، «جۋسان-3» وپەراتسياسى ارقىلى 230-عا جۋىق ادام ەلگە قايتتى. «جۋسان-1» وپەراتسياسىنىڭ ءوزىن ايتساق، بۇل پروتسەسس ۇزاققا سوزىلدى. بىرنەشە اي بويى قاندى سوعىس بولىپ جاتقان ەلدەن ازاماتتارىمىزدى الىپ كەلۋگە بارىنشا كۇش سالىندى. اداسقان ازاماتتارىن قايتارۋعا ءبىرىنشى باستاما كوتەرگەن ەل - قازاقستان. كەيبىر مەملەكەتتەر سيرياعا كەتكەن ادامدارىن ازاماتتىقتان شىعارىپ تاستادى. كوپ ۇزاماي كورشىلەس ەل وزبەكستان دا ازاماتتارىن قايتارا باستادى.

- سوعىس الاڭىن كورگەن، ساناسى ۋلانعان ازاماتتار قازىرگى قوعام ءۇشىن قاۋىپتى ەمەس پە؟

- مۇنداي سۇراق تۋىنداۋى زاڭدى. وعان بايلانىستى ايتارىم، قايتارىلعان ازاماتتاردىڭ باسىم بولىگى - ايەلدەر مەن جاسوسپىرىمدەر. ەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك سول جاقتا قازا تاپقان. ايەلدەرمەن ارنايى ورتالىقتاردا، ءدىنتانۋشى، الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر، پسيحولوگتار جۇمىس ىستەپ جاتىر. ولاردى قايتادان قوعامعا قاۋىپسىز تۇلعا ەتىپ تاربيەلەۋ، الەۋمەتتىك ورتاعا بەيىمدەۋ قولعا الىنعان. وعان قانشا ۋاقىت كەتەرى بەلگىسىز. بالكىم ايلار، بالكىم جىلدار. ولاردىڭ پسيحولوگياسى وتە قاتتى زاقىم العان. ورتالىقتا ويناپ جۇرگەن ويىن بالالارى ۇشاقتى كورگەندە بىردەن تىعىلاتىن تەسىك ىزدەپ كەتەدى. كوزدەرىندە ۇرەي بار. ولار ۇستىنەن بومبا تۇسەدى ەكەن دەپ قورقادى. ءبىزدىڭ بالالار ويىن الاڭىندا الاڭسىز ويناپ جۇرەدى. بالالاردىڭ كوپشىلىگى قازاق ەمەس. سيرياعا كەتكەن قىز- كەلىنشەكتەر كۇيەۋلەرى ولگەن سوڭ سول جەردەگى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە تۇرمىسقا شىعادى. ورىس، تاجىك، وزبەك بولۋى مۇمكىن. ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن بالالار قازاق ەمەس. ءبىراق ولار ورىسشا، ارابشا سويلەيدى. ولاردىڭ بارلىعىن قازاق بالالارى دەپ ايتا المايمىز. سونداي جاعداي.

- سالافيزم اعىمىنداعى ادامداردىڭ قازاقستانداعى ايەلدەرگە دە جاساپ جاتقانىن ەستىپ جاتىرمىز...

- ءيا، البەتتە. ول راس. ولار قاراكوزدەرىمىزدى ايەل رەتىندە نەكەلەپ الادى دا، ءبىر- ەكى ايدان سوڭ «تالاق ەتىپ» تاعى باسقاسىنا ۇيلەنەدى. تالاق ەتكەن سوڭ قىز قايدا بارادى؟ تۇرمىسقا شىققانىن ەشكىمگە ايتپاعان، اكە- شەشەسى بىلمەيدى. جالعىزسىراعان ايەلگە كەلەسى «ساقالدى» قامقورلىق جاساپ، وزىنە جار ەتىپ نەكەلەپ الادى. 2-3 اي وتكەن سوڭ ولار دا تالاق قىلىپ كەتە بەرەدى. ءوز ارالارىندا قاراكوزدەرىمىزدى وسىلاي قور ەتىپ ءجۇر. قازاقتا جاقسى ءسوز بار، پىشاقتى وزىڭە ۇر، اۋىرماسا وزگەگە ۇر دەگەن. بۇگىن «تۋرا جولدامىز، تازا يسلام ءدىنىن ۇستانامىز» دەپ جۇرگەن ادامداردىڭ بويىنان وزدەرىن باسقالاردان ارتىق كورىپ، ايەلدەردىڭ قۇقىعىن تاپتاپ جۇرگەنى يسلامعا ەش قاتىسى جوق. بۇل يسلامعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. كەمشىلىك دىندە ەمەس، ءدىندى دۇرىس تۇسىنبەگەن ادامداردا.

وسىلايشا جىلىنا 6 ,  8 , 10 رەت تۇرمىسقا شىققان قاراكوزدەرىمىز بار. باتىس وڭىرىندە، الماتىدا دا بولعان.

- بۇل قىزداردىڭ احۋالىن قالاي ءبىلىپ وتىرسىزدار؟ ولىمنەن ۇيات كۇشتى دەگەن تۇسىنىك بار. ولار باسىنداعى جايتتى ءتىپتى اتا- انالارىنا دا ايتپايدى عوي.

- جۇرەگى جارالانعان قىزدار مەشىتتەرگە جۇبانىش ىزدەپ كەلەدى. يمامدارمەن سويلەسەدى، سىرىن اقتارادى. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، بولعان وقيعانى كەرى قايتارۋعا مۇمكىندىك جوق. الايدا ساقال قويعانداردىڭ بارلىعىن ءبىر كاتەگورياعا كىرگىزە المايمىز. سونىڭ ءبىر تارماعى قوعامعا زيانىن تيگىزىپ وتىر.

- كەلىپ جاتقان ازاماتتارىمىزدىڭ ويى قالاي وزگەرەدى؟ ولار رايىنان قايتا ما؟

- ءيا، كوپشىلىگى اداسقانىن مويىندايدى. ءبىز ءوزىمىز تاۋەلسىز ەلدە جۇرگەنىمىزدى كوپ سەزىنە بەرمەيمىز. مەن دوكتورانتۋرادا ءبىلىم الىپ جۇرگەندە، شەتەلدىك تاعىلىمداما باعدارلاماسىمەن 2014 -جىلدارى تۇركيادا تاعىلىمدامادان ءوتتىم. سيريا مەن شەكارالاس قالالارىندا جانە ىستانبۇل، كاستامونا، انكارا قالالارىندا بولدىم. ول كەزدەرى سيريادا سوعىس وتى ەندى تۇتانا باستاعان. سوندا سيريالىقتار ءوز وتاندارىن تاستاپ، تۇركيادا بوسىپ ءجۇردى. ولارمەن تىلدەسكەن كەزدە «ءبىز ءبىر بولىگىمىز تۇركيادا تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. سيرياداعى تۋىستارىمىز ءارتۇرلى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى س م س جازىپ، ساتقىنسىڭدار دەپ ايىپتايدى»، دەيتىن. سيرياعا قايتا بارايىن دەسە ءولىم كۇتىپ تۇر، قايتپايىن دەسە «ار ازابى» تاعى بار. وسىلاي قينالىپ جۇرگەن سيريالىقتاردى كورگەندە، اۋەجايدا، تەمىرجول ۆوكزالدارىندا بوسقىنداردىڭ توسەنىش رەتىندە كارتونعا ريزا بولىپ جاتقان ءتۇرىن كورگەندە ەلىمىزدەگى تىنىشتىق پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن تۇسىنگەندەي بولدىم. جاسى- كارىسى ءبارى سولاي جاتقانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. قازاقتا «ءيت - تويعان جەرىنە، ەر - تۋعان جەرىنە» دەگەن ءسوز بار. بارلىعىمىز تۋعان ەلىمىزدى كوركەيتۋگە، دامىتۋعا قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن قازىر بىزگە تۇراقتىلىق قاجەت.

- جالپى، سالافيزم اعىمى ەلگە قالاي كەلدى؟ ونى بەلگىلى ءبىر تۇلعالار اكەلدى مە؟

- سالافيزمنىڭ قازاقستانعا كەلۋىنە قاتىستى تاريحشىلاردىڭ پىكىرى ءارتۇرلى. نەگىزىنەن كەيبىر ازاماتتارىمىزدىڭ ساۋد ارابياسىنا بارىپ وقىپ كەلگەن كەزىنەن باستاۋ الادى. «قازاقستانعا تاۋحيد تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كەلدى» دەپ ايتىپ جۇرگەن ازاماتتار بار. ولار سىرتتان وقىپ كەلىپ، اتا- بابا ءداستۇرىن جوققا شىعارىپ، باسقا ەلدىڭ، ارابتاردىڭ سالتىن، مادەنيەتىن ءدىن ەكەن دەپ ەلىمىزگە ناسيحاتتاي باستادى. وسى كەزدە جەرگىلىكتى يمامدار مەن قوعامدا قاراما- قايشىلىق تۋدى. وسى كەزەڭدە ەلىمىزگە سالافيزم كەلە باستادى دەگەن پىكىر بار. ناقتى فاكت جوق. كەيبىرەۋلەر قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى سول جىلدارى سالافيزممەن قاتتى كۇرەسپەدى دەگەن پىكىرلەردى العا تارتادى. ق م د ب- نى ايىپتاي المايمىز. ويتكەنى ونىڭ قولىندا بيلىك، زاڭ كۇشى جوق.

- جاستاردىڭ دىنگە بەت بۇرۋى، باسقا اعىمدارعا كەتىپ قالۋى قالاي بولدى؟

- 70 جىل سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا ءومىر ءسۇرىپ، ول ۆاكۋۋمنان شىققان جاستاردا رۋحاني ىزدەنىس بولدى. ول ۋاقىتتا يدەولوگيا دا دۇرىس بولعان جوق. رۋحاني ىزدەنىس ۇستىندەگى جاستارىمىز سىرتتان كەلگەن اعىمدارعا تاپ بولدى. ءبىلىم الۋ ءۇشىن پاكىستانعا، سيريا، ليۆيا، اراب مەملەكەتتەرىنە كەتتى. ءبىر بولىگى مەملەكەتتىك باعدارلامامامەن، بىرەۋلەر ءوز قارجىلارىنا باردى. تەرىس ءدىني اعىم وكىلدەرى ولاردى ءتىل ۇيرەتەمىز دەپ قاتارىنا تارتتى. مىسىرعا بارعانداردى «اراب ءتىلىن تەگىن ۇيرەتەمىز» دەگەن ۇرانمەن شاقىرعان. ستۋدەنتتەر ءۇشىن اراب ءتىلىن تەگىن ۇيرەنۋ - ۇلكەن ولجا. ارابشا ۇيرەتىپ، اراسىندا ۋاعىز ايتىپ كوپتەگەن ازاماتتاردى وسىلايشا ءوز قاتارلارىنا قوسىپ وتىرعان. ەلگە كەلگەن سوڭ ول ازاماتتار ءبىراز ۋاقىت ناسيحاتىن جۇرگىزىپ ءجۇردى، كەيىن قاتەلەسكەندەرىن ءتۇسىنىپ، باس تارتقاندار دا بولدى.

- ءبىراق قانشا ادام قاتەلەسكەنىن ۇعىنا الماي ءالى اداسىپ ءجۇر ...

- ءيا، ول سىرتقى اتريبۋتيكادان دا بىلىنەدى. ءدىن دەگەن وسى ەكەن دەپ پاكىستاندا وقىعاندار اپپاق كيىنەدى. ءبىزدىڭ كليمات پاكىستانداعىداي ەمەس، وتە سۋىق. بۇل كيىمدى ولار ىستىق جاقتا كۇننەن قورعانۋ ءۇشىن كيەدى. ءبىراق، بىرەۋلەر ءدىني كيىم وسى ەكەن، پايعامبارىمىز سولاي كيىنگەن ەكەن دەگەن تۇسىنىكتەردى قالىپتاستىرىپ وتىر. ال اپپاق كيىم تەز كىرلەيدى. يسلام تازالىقتى ۇندەيدى. ەكەۋى ۇيلەسپەيدى. كىر كيىنىپ ادامدارعا ءدىندى ۋاعىزدايدى. بۇل - يسلامعا كىر كەلتىرۋ. بىرەۋگە ءبىر نارسە ۇيرەتۋ ءۇشىن ادام الدىمەن ءوزىن تاربيەلەپ الۋى كەرەك. ءوزى كىر- كىر بوپ تۇرىپ تازا ءدىندى ناسيحاتتايتىن بولسا، ءساتسىز بولادى. ءار ەلدىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن ءدىني كيىم ەكەن دەپ، سول ەلدىڭ ۇلتتىق سالت- داستۇرىنە نەگىزدەلگەن يسلام ءدىنىن الىپ كەلىپ سونى ءبىزدىڭ قوعامعا قابىلداتقىسى كەلەتىن جاستارىمىز داۋ- داماي تۋعىزىپ وتىر.

- جات اعىمعا كەتكەن تەك جاستار ەمەس قوي، تاعى كىمدەر ەرىپ وتىر؟

- ماتەريالدىق تۇرعىدان تارشىلىق كورگەن ادامدار دا ەرۋى مۇمكىن. بۇل سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي. باسقا دا قالالاردا بولدىم. ەڭ قىمبات كولىك مىنەتىن، ەڭ قىمبات تەلەفون ۇستايتىن ساقالدىلار. الماتىدا دا سول. ءبىز قازاقتار - ەلىكتەگىش حالىقپىز. جاستار سپورتشىلارعا ەلىكتەيدى. ال سپورتشىلارىمىزدىڭ قاتارىندا ءارتۇرلى اعىمعا كىرىپ كەتكەندەر بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. مىسالى گولليۆۋدتىڭ اتاقتى جۇلدىزدارى بىزبەن بىرگە دەگەن سەكىلدى. سول ارقىلى قاتارلاستارىن كوبەيتەدى. موتيۆاتسيا بەرەدى. كەيبىرەۋلەر قوعامداعى ادىلەتسىزدىككە قارسى سول اعىمدار ارقىلى وزىنىكىن دالەلدەگىسى كەلەدى. بارلىق اعىمعا كىرگەندەردى تەك قانا ءدىني ساۋاتى بولماعان سوڭ سول اعىم جەتەگىندە كەتتى دەپ ايتا المايمىز. اراسىندا بىلىكتى، وقىعان ازاماتتار دا كەزدەسەدى.

- تەرىس اعىمدارمەن كۇرەستىڭ قانداي جولدارىن ۇسىناسىز؟ قوعامدا قانشا دەگەنمەن ءدىني احۋال ۋشىعىپ كەتپەي مە دەگەن قورقىنىش بار ...

- اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك. ولاردىڭ قولدانىپ جاتقان يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالارىن وزدەرىنە قارسى قولدانۋ كەرەك. حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشۋ كەرەك. تۇركيادا ول ماسەلە جوق. بارلىق ادامدار ءدىني ساۋاتتى. ول ەلدە ءبىر عالىم تەلەارنادان شىعىپ سويلەپ، ساق بولىڭدار دەسە، بۇكىل حالىق وعان قۇلاق اسادى. ءبىزدىڭ حالىقتا ونداي عالىمدار ەندى قالىپتاسىپ كەلەدى. الەمگە ايگىلى ءال- ازحار ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم العان وتانداستارىمىز ەلگە ەندى كەلىپ، ۋنيۆەرسيتەتتەردە قىزمەت اتقارىپ جاتىر. ورتا ازياداعى بىرەگەي نۇر- مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىندە بۇرىن دوكتور، پروفەسسورلار ارابتار بولسا، قازىر ولاردىڭ بىلىمىنەن كەم تۇسپەيتىن دوكتور، پروفەسسورلارىمىز بار. ۋاقىت وتە كەلە ءدىن ماسەلەسى وڭ شەشىمىن تاباتىنىنا ءدىنتانۋشى مامان رەتىندە سەنىمدىمىن. بۇل - وتپەلى كەزەڭ.

 ءبىراق بۇگىنگى تاڭدا حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىك العان كەزدەگىمەن سالىستىرعاندا ساۋاتى بار. يممۋنيتەتى قالىپتاسىپ كەلەدى. قازاقتىڭ اعارتۋشىلارىن الىپ قاراساق، اباي، شاكارىم، احمەت بايتۇرسىنوۆ، بارلىعىنىڭ ءدىني ساۋاتى بولعان. بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن. ءدىندى ىشتەي تۇسىنگەن. كەيبىر جاستارىمىز، وكىنىشكە قاراي، بۇگىن ناماز وقۋدى ۇيرەنىپ حاديس، اياتتاردى تەرەڭ ماعىناسىنا ۇڭىلمەي، ءۇستىرتىن ماعىناسىن ءتۇسىنىپ الىپ، وزدەرىنىكىن دۇرىس دەپ ۇرانداتىپ ءجۇر. بۇل ءوز كەزەگىندە بۋكۆاليزمگە اپارىپ سوقتىرادى. سىرتقى فورما قانداي بولسادا، ول ادامنىڭ سەنىمىنە اسەر ەتپەيدى. ادامنىڭ يمانى سىرتقى كيىممەن ولشەنبەيدى. ابايدىڭ قارا سوزىندە ايتىلعان كەمەل ادام بۇگىنگى تاڭدا ەلباسى جولداۋىندا ايتىلعان باسەكەگە قابىلەتتى مامان دەپ سانايمىن.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اۆتور گۇلميرا عوسمانالي