ايعايشىل ازشىلىق «ديكتاتۋراسى»
قىتايعا قارسى شەرۋگە شىققاندار نەندەي ءۋاج ايتادى؟ قانداي ناقتى، بۇلتارتپاس فاكتىلەرگە سۇيەنەدى؟ قولدارىندا دايەكتى، سەنىمدى ساراپتاما بار ما؟ الدە قۇر داۋرىقپا، قاۋەسەت پە؟
جەلىدە تاراعان بەينەجازبالاردى مۇقيات قاراساڭىز، ەشقانداي دالەل، بۇلتارتپاس دايەك بايقامايسىز. قىتايدىڭ 55 زاۋىتى سالىنعالى جاتىر دەپ ايتەۋىر، بەي- بەرەكەت دارىققان كىسىلەردى كورەسىز. بۇل اعايىن انىق ايعاق، دەرەك ايتپاعاندىقتان، كوڭىلدە كوپتەگەن سۇراقتار تۋىندايدى:
- قىتايدىڭ ناقتى قانداي كاسىپورىندارى تۋرالى ايتىلىپ جاتىر؟
- ولار قاي جەردە ورنالاسقان، شىنىمەن سالىندى ما؟
- ءتىپتى سالىنىپ قويعان جاعدايدا شەرۋگە شىققاندار بۇل زاۋىتتارعا نە سەبەپتى قارسى؟
ناقتى مىسال، نە ءبىر فاكت جوق. قىتاي ينۆەستيتسياسىنىڭ قاتىسۋىمەن سالىناتىن 55 زاۋىت تۋرالى بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت ايتىلدى. قايتالاپ وتەيىن، قىتاي زاۋىتتارى ەمەس، قىتاي ينۆەستيتسياسىنىڭ قاتىسۋىمەن سالىناتىن زاۋىتتار. وندا جۇمىسكەرلەردىڭ 90 پايىزى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان قۇرالاتىنى تۋرالى دا ەسكەرتىلدى. ءبىراق اتالعان 55 زاۋىت كەڭەس داۋىرىندەگىدەي كوك ءتۇتىنى بۋداقتاپ، كوكپەن تالاسقان مۇرجالارى، توننالاعان قۇبىرلارى مەن اتشاپىرىم اۋماعى بار الپاۋىت ءوندىرىس ەمەس، زاماناۋي جوعارى تەحنولوگيالىق جابدىقتارمەن جاراقتانعان شاعىن كاسىپورىندار بولادى دەلىنگەن. ايتا كەتەرلىگى، ازىرگە بۇل زاۋىتتاردىڭ ءبىرازى سالىناتىن- سالىنبايتىنى ءالى بەلگىسىز، مەنىڭشە، بيزنەس اراسىنداعى كەلىسىم دەڭگەيىندە تۇرعان شارۋا. وسى ارادا ايتپاسقا بولمايتىن تاعى ءبىر جاعداي بار. ءبىزدىڭ ەلدە جوسپار- جوبانىڭ امبەسى بىردەي جۇزەگە اسا بەرمەيتىندىگى، ءبىراز كەلىسىمشارتتىڭ قاعاز بەتىندە عانا قالىپ قوياتىندىعى قۇپيا ەمەس. سوندىقتان بىتپەگەن ىسكە سىنشى بولۋ قانشالىقتى ورىندى دەگەن وي كەلەدى.
ونىڭ ۇستىنە قىتاي ەلىمىزدەگى وندىرىسكە ينۆەستيتسيا قۇيىپ وتىرعان جالعىز مەملەكەت ەمەستىگىن دە ۇمىتپاعان ءجون. كەرەك دەسەڭىز ينۆەستيتسيا كولەمى بويىنشا بۇل ەل ەۋروپا، رەسەي، ا ق ش- تان كەيىن تۇر.
تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قازاقستانعا ەۋروپا، رەسەي، امەريكا، تۇركيا، ءۇندىستان، تاعى كوپتەگەن ەلدەر ينۆەستيتسيا سالدى. سولاردىڭ ارقاسىندا ءىرى كاسىپورىندار اشىلدى. Chevron, ENRC، Siemens سياقتى باسقا دا ءىرى كومپانيالار جۇمىس ىستەپ جاتىر. ودان كۇيزەلىپ، زارداپ شەگىپ وتىرماعانىمىز جانە ءمالىم. مىڭداعان جۇمىس ورنى اشىلدى، بيۋدجەتكە قۇيىلاتىن سالىق جانە بار.
ءبىراق «كوڭىلسىز قۇلاق ويعا ولاق» پا، الدە «كوپ ايتسا كوندى، جۇرت ايتسا بولدى» سيندرومى ما، قايسىبىرىمىز دەرەككە ەمەس، قاۋەسەتكە سەنۋگە بەيىلمىز. بىرەۋ «وتانىمىز ساتىلىپ جاتىر!» دەپ شي شىعارسا ايقايعا اتتان قوسىپ، دۇرمەككە ەرە كەتەتىندەر تابىلادى. اقپاراتتى تەكسەرۋگە قۇلىقسىزبىز. پاتريوتيزم جاقسى قاسيەت، ءبىراق ونىڭ دا ءوز ورنى بار. قازاق «ارتىق قايرات جانعا قاس» دەيتىن، ال اتتانشىل، اسىرە پاتريوتيزمنىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوقتىراتىنىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن.
پاتريوتيزم مارگينالدىق ەموتسياعا ەمەس، بىلىمگە، ساۋاتتىلىققا، ادەپكە نەگىزدەلگەندە عانا پايدالى. راتسيونالدى ويلاۋ جۇيەسى دەگەن بار. قازاقى ۇعىمدا - اقىلمەن ءىس قىلۋ. مىنە، سول اقىلمەن ءىس قىلۋ، ياعني پراگماتيزم - بۇگىنگى كۇردەلى زاماندا كوزدەلۋگە ءتيىستى بىردەن- ءبىر باعىت. جەكە مۇددە مەن ۇلتتىق مۇددەنى تەڭ ۇستاپ، ۇتىمدى يدەيالاردىڭ جەتەگىنە ەرسەك قانەكي؟ ! سوندىقتان ينۆەستيتسيانىڭ قايدان كەلەتىنى ماڭىزدى ەمەس، باستىسى - ەلگە زيان ەمەس، پايدا اكەلسە بولعانى. سول سەبەپتى دە شىن پاتريوت، شىن ۇلتشىلعا ەڭ كەرەك قاسيەت - راتسيونالدىلىق. دورەكى، ارانداتقىش ادامداردىڭ سوزىنە ىلەسىپ، ەموتسياعا ەلىتۋگە بولمايدى. ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى ەستىمەي، ەستىگىسى دە كەلمەي، ءسوز اراسىنا بىلاپىت قوسىپ، باجالاقتاعان كەيبىرەۋدى كورگەن كەزدە ابايدىڭ مىنا ولەڭ جولدارى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى:
«ۇقپايسىڭ ءوز سوزىڭنەن باسقا ءسوزدى،
اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي قىرتىڭ» .
ءبىز - تاۋەلسىز مەملەكەتپىز، زاڭدارىمىز بار، باسقالاردان وقشاۋ، تۇيىق ءومىر سۇرە المايمىز. ءبىراق جەر بەتىندەگى بارلىق مەملەكەتتەر سەكىلدى ءبىز دە الەمدىك ەكونوميكاعا تاۋەلدىمىز. ال قىتاي الەمدىك ەكونوميكادان ويىپ تۇرىپ ورىن العان الىپ ەل ءارى كورشىمىز. جاھاندىق ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا پروتسەستەرىنىڭ ءبىزدىڭ ەلدى اينالىپ وتپەيتىنىن تۇسىنگەن ابزال.
قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قىزعىشتاي قورىعىسى كەلەتىن، ەلىن، جەرىن شەكسىز سۇيەتىن ازاماتتاردىڭ كوپتىگى قۋانتارلىق جايت. الايدا وتانسۇيگىشتىك دەگەن ۇعىم تەك شەرۋگە شىعىپ، ايعاي سالۋمەن ولشەنبەسە كەرەك.
وسىندايدا ويلايسىڭ، بالكىم قاۋەسەتكە سەنۋ مەنتاليتەتىمىزدە بار شىعار؟ بىزدە «ۇزىنقۇلاق» دەگەن، وزىمىزدەن وزگە جۇرت تۇسىنە بەرمەيتىن ۇعىم بار عوي. اتالارىمىز «ۇزىنقۇلاقتان ەستىدىم» دەپ جاتاتىن. ايتپاقشى، ەشبىر ءسوزى دالاعا كەتپەيتىن اباي «وتىرىك پەن وسەككە بايگە اتىنداي اڭقىلدار» دەپ كۇيىنەتىن كۇپىلدەك پەن دۇرمەككە ەرگىش اعايىن تۋرالى. دۇرىس ءتۇسىنىڭىز، مەن «ۇزىنقۇلاققا» يلانىپ، كوشەگە شىققان قارىنداس قاۋىمنىڭ ارەكەتىن اقتاپ- اق العىم كەلەدى. تەك ايدىڭ- كۇننىڭ امانىندا، اقپاراتتىڭ قولجەتىمدى زامانىندا نەبارى 55 زاۋىت ارقىلى «قىتاي ەكسپانسياسى» جۇزەگە اسىرىلادى دەپ الابۇرتقان قانداستارىمدى جاقتاماق تۇگىل جاي عانا تۇسىنۋگە ەش تياناق تاپپاي قينالىپ وتىرعان جايىم بار.
وسەك پەن جورامال - ادام ساناسىنىڭ وتە كۇشتى مانيپۋلياتورى. اسىرەسە اقپارات الەۋمەتتىك جەلىلەردەن، ۋاتساپتان، تەلەگرامنان قىم- قيعاش تاراپ جاتقان داۋىردە. بۇرىن ادامدار گازەتتەن وقىعانىنىڭ بارىنە سەنەتىن، ەندى سمارتفوننان جەتكەن حابار اتاۋلىعا ءشۇبا كەلتىرمەيتىن بولدى. ايتپاقشى، قولىمىزداعى تەلەفوننىڭ ءبارى دەرلىك سول قىتايدا وندىرىلەتىنىن ايتپاي تاعى تۇرا المايمىز. ويتكەنى بۇل - جەر بەتىنىڭ تۇتاسقان، ۇلاسقان ەكونوميكالىق بايلانىستارىنىڭ ءبىر عانا ايعاعى.
ەجەلگى گرەكيادا قوعام ماسەلەلەرى تالقىعا تۇسكەندە كىم قاتتى ايقايلاسا، سونىڭ ءسوزى دۇرىس دەپ شەشىلەدى ەكەن. وسىلايشا وحلوكراتيا دۇنيەگە كەلدى. ونى كوبىسى دەموكراتيامەن شاتاستىرادى. بۇگىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردە كىم حايپ جاساپ، ۋ- شۋ شىعارسا، سونىڭ ايتقانى دۇرىس سانالادى. ياعني، اشىق دەموكراتيا حايپوكراتياعا - داۋىسى قاتتى شىعاتىن ازشىلىقتىڭ ديكتاتۋراسىنا اينالدى نەمەسە جەرگىلىكتى نۇسقا رەتىندە ۋ- شۋ- كراتيا دەسەك تە بولادى. كوپشىلىك قاۋىم ءۇنسىز، ويتكەنى بەدەلدى ازشىلىقتىڭ سىنى مەن بالاعاتىنا ۇشىراۋدان قورقادى. ءيا، بۇل - جەدەل اقپارات تاسقىنى قالىپتاستىرعان جاڭا ءداۋىر، جاڭا دۇنيەنىڭ فوبياسى، ياعني ۆيرتۋالدى وسەك- اياڭ، الداۋ، تروللينگ، ايىپتاۋدان قورقۋ.
ءبىر قىزىعى، نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر اكىمدەرگە، باستىقتارعا جۇگىندى. دامىعان ەلدەردە ولار اكىمدەر مەن شەنەۋنىكتەرگە ەمەس، قوعامعا جۇگىنەدى. وسى قىلىقتىڭ ءوزى ءبىراز نارسەدەن حابار بەرىپ تۇرعانداي. انىعىن ايتقاندا، بۇل - قوعامدىق قولداۋعا دەگەن سەنىمنىڭ جەتىسپەۋىن نەمەسە ءبىر ساتكە بولسا دا، ءوزىن وكتەم سەزىنۋدى ايعاقتايتىن فاكت. مىنە، مەن اكىمنىڭ وزىنە سەس كورسەتتىم، ساستىردىم! بۇل ەندى - حايپوكراتيانىڭ، ايعاي- سۇرەڭگە سۇيەنگەن ازشىلىق ديكتاتۋراسىنىڭ جەتىستىگى.
مۇنداي جاعدايدا جۇرتتىڭ ەركىن ات توبەلىندەي ازشىلىق بيلەيدى جانە تالاپ ەتەدى، ءسويتىپ توبىرعا مانيپۋلياتسيا جاسايدى. ءدال وسى «55 زاۋىت» شۋىنان ءوز باسىم مانيپۋلياتسيانىڭ كلاسسيكالىق بەلگىسىن بايقادىم. بۇل رەتتە كوكەيدە ءبىر ساۋال تۋادى: ءدال وسى شۋدى شىعارۋ كىمگە جانە نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ مىنە، سۋىق، زەرەك اقىلدىڭ تەزىنە سالىپ، پايىمدايتىن كۇدىك - وسى.
قالاي دەگەنمەن، وقيعا جاڭادان سايلانعان پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ قىتايعا العاشقى جانە ماڭىزدى ساپارىمەن تۇسپا- تۇس كەلدى. مۇنى بەكەر دەي الماساق كەرەك. سينوفوبيا بولسىن نەمەسە جالپى كسەنوفوبيا، كەز كەلگەن باسقا ەتنوس الدىنداعى قورقىنىش پەن جەككورىنىش بولسىن، ول قازاققا ءتان مىنەز ەمەس.
ايتپاقشى، پرەزيدەنت وسى ماسەلەگە قاتىستى جاۋاپ بەرىپ تە ۇلگەردى:
سوڭعى ۋاقىتتا جەر شەتەلدىكتەرگە ساتىلادى ەكەن نەمەسە كورشى ەلدىڭ 55 ەسكى زاۋىتى كوشىرىلەدى، مىڭداعان شەتەلدىك جۇمىسكەرلەر تارتىلادى ەكەن دەگەن سياقتى ءتۇرلى قاۋەسەت اڭگىمەلەر تاراپ ءجۇر. حالقىمىز مۇنداي داڭعازا اڭگىمەلەرگە ەرمەۋى قاجەت. وزدەرىنىڭ كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن جۇرتتىڭ پاتريوتتىق سەزىمدەرىن ءساتتى پايدالانا بىلەتىن ويى بۇزىق ادامدار وسىنداي الىپ- قاشپا اڭگىمەلەردى شىعارىپ ءجۇر. بيلىكتىڭ مىندەتى - قوعاممەن ديالوگ جۇرگىزۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ماقساتىن ءتۇسىندىرۋ» ، دەپ اتاپ ءوتتى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ ءبىرىنشى وتىرىسىندا. پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە، «مۇنداي مانيپۋلياتسيالار گەوساياساتتىڭ ءبىر بولىگى، ونىڭ ماقساتى - حالىق اراسىنا ىرىتكى سالۋ جانە قازاقستانداعى جاعدايدى تۇراقسىزداندىرۋ» .
وكىنىشكە قاراي، ادامدار حايپقا ەرەدى. قاي ەلدە، قاي ۇلتقا جاتاتىنى ماڭىزدى ەمەس. اقىر سوڭىندا، كەز كەلگەن ەموتسيا بىردە بىرگە ءوتىپ، توبىرلىق ساناعا اۋىسادى. ەموتسيالىق تولقۋلار ادام ساناسىن اياقاستىنان جاۋلاپ الادى. پسيحولوگيالىق بۇل قۇبىلىستىڭ الدىن الۋ قيىن. سوندىقتان مۇنداي جاعدايدا ەموتسياعا بوي الدىرعان ادامداردى نادان دەپ كۇستانالاۋ دا قاتە، وتقا ماي قۇياتىن ارەكەت. كوپكە ەرۋ، ەموتسيالىق اۋانعا ەلىگۋ - ادامنىڭ تابيعاتىنا ءتان قۇبىلىس.
وسى كۇنگە دەيىن ءتۇرلى بۇقارالىق ءىس- شارالاردا، الەم جۇلدىزدارىنىڭ كونسەرتتەرىندە جاپپاي ۋ- شۋدان باستاپ، ءدىني عيبادات پەن «ءتۇستى توڭكەرىستەرگە» دەيىن كۋا بولدىم. ەموتسياعا بەرىلگەن ادام شىندىقتى قابىلداي المايدى. وعان الەمدە تەك ءبىر شىندىق، ءوزى سەنەتىن «اقيقات» قانا بار. مۇنداي كەزدە دالەلدەر مەن ناقتى فاكتىلەر كومەكتەسە المايدى. بيلىك وكىلدەرى شەرۋشىلەرگە نە بولىپ جاتقانىن تۇسىندىرۋگە تىرىسىپ باعادى، ءبىراق ەشكىم ولارعا قۇلاق اسپايدى.
بەلسەندى ازشىلىقتىڭ ەموتسيونالدى دۇربەلەڭىن تۋدىراتىن داقپىرتتىڭ ءۇش ءتۇرى بار - «ەستىگىسى كەلەتىن سىبىس، ياعني كوڭىلدەن شىعاتىن وسەك» ، «ۇرەيلى داقپىرت» جانە «اگرەسسيۆتى داقپىرت» . مۇنىڭ ءبارى الەمدە ءالميساقتان بار، ال بۇگىن وسى قۇبىلىس ەپيدەميالىق سيپاتقا يە، ويتكەنى جاڭا مەديا مەن كوممۋنيكاتسيا ادامداردى بارىنشا تىعىز، ەتەنە جاقىنداستىرىپ جىبەردى. باسقاشا ايتقاندا، قازىرگى زاماندا داقپىرت قاۋعا تۇسكەن ءورت سىندى تەز تارايدى.
ايتپاقشى، نارازىلىق بىلدىرۋشىلەردىڭ ەشقايسىسى ۇستالىپ، قامالعان جوق. ويتكەنى قانشا جەردەن ەموتسياعا بەرىلسە دە، ولاردىڭ زاڭمەن بەكىتىلگەن قۇقىقتارىن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەستىگى، سونىمەن قاتار بۇل ادامداردىڭ بۇلىك تىلەپ ەمەس، ۇرەي جەتەگىندە، ەل مەن جەردىڭ قامىن جەپ شىققاندارى ەسكەرىلدى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، قاسىم- جومارت توقايەۆ ءوزىنىڭ سايلاۋالدى ۇگىت- ناسيحاتىندا «ءتۇرلى پىكىر - تۇتاس ۇلت» ۇستانىمىن العا تارتقان ەدى.
قىتايعا قارسى بۇل ۇرەي، ۇركۋ سەزىمى قالاي، قايدان پايدا بولدى؟ قايسىبىر پىكىرلەر بۇنىڭ توركىنىن تاريحتان ىزدەيدى. ەندەشە قازاقستان- قىتاي قارىم- قاتىناسى بويىنشا تاريحقا كوز جۇگىرتەيىك. ارعى زاماندارعا تەرەڭدەمەي، حالىقتىڭ ەپيكالىق جادىندا ازدى- كوپتى ساقتالعان قازاق ورداسى كەزەڭىن قاراستىرايىق.
VIII عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن قازاق حاندىعى قىتاي يمپەرياسىمەن تىكەلەي شەكارالاسقان جوق. ورتادا جوڭعار مەملەكەتى جاتتى. ويراتتار قىرعىنعا ۇشىراپ، ەلدىگىنەن اجىراعان سوڭ قىتايمەن تىكەلەي شەكارالاسىپ، ەكى ارادا 1756 -جىلدان باستاپ ساۋدا قاتىناستارى ورنادى. ۇلى جىبەك جولى، ءىرى كەرۋەندەر ترانزيتى مەن ساۋدا قاتىناستارى قايتا جانداندى. ەل قورعاعان زاماندا اتتان تۇسپەگەن داڭقتى باتىرلار مەن بيلەر ەندىگى بەيبىت ۋاقىتتا مىڭعىرعان مالىن شاۋەشەك پەن قۇلجاعا ايدايتىن بولدى. قازاقتار قىتاي تاۋارلارىنا، اسىرەسە شاي، جىبەك، تۇرمىستىق زاتتار مەن ءساندى تاۋارلارعا، ءتىپتى ءدارى- دارمەكتەرگە دەگەن دىلگىرلىگىن وسىلاي وتەپ جاتتى. ەسكەرتە كەتەيىك، قىتاي قازاق تاۋارىنا ەمەس، كەرىسىنشە قازاقتار قىتاي تاۋارىنا مۇقتاجىراق بولدى. بەيجىڭگە ءدارى- دارمەككە تاپسىرىس بەرگەن حان ابىلايدىڭ حاتى دا ساقتالعان.
قىتاي مەن قازاق حاندىعى اراسىندا قاقتىعىس بولعان تاريحتاعى جالعىز وقيعا - بەيجىڭ بيلىگى جوڭعارياداعى ازاماتتىق سوعىسقا ارالاسىپ، قوڭتايشى تاعىنا تالاسىپ، اقىر ءتۇبى جۇرتىنا قىتاي اسكەرىن شاقىرىپ، كىرىپتارلىققا تۇسىرگەن، سودان سوڭ كوتەرىلىس باستاعان ءامىرسانا جەڭىلىپ، قازاق اراسىنا قاشقان تۇس. ابىلاي حان قاشقىن نويان اياگوزگە باتىپ كەتتى دەپ مالىمدەپ، ونى استىرتىن رەسەي بيلىگىنە وتكىزىپ جىبەرەدى. سونىمەن قاتار قازاقتار جوڭعارلاردان تارتىپ العان تەرريتوريالاردى وزدەرىنە تيەسىلى دەپ ەسەپتەي باستادى. نەگىزىنەن، وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى قاقتىعىس تۋىنداپ، ەكى ەل اسكەرى بەتپە- بەت شايقاسقا تۇسەدى دە جانە كوپ ۇزاماي مامىلەگە كەلەدى. ابىلاي حان شين يمپەراتورىنا، قازاقشا ايتقاندا، ەجەن حانعا ەلشى جىبەرەدى. ءوز كەزەگىندە شيان لۋن «قازاقتار ءارقاشان ءوز ەلىندە ءومىر ءسۇردى» دەپ مويىندايدى. قىتاي مەن قازاق اراسىنداعى جالعىز ۇرىستىڭ جايى وسىلاي.
قازاق پەن قىتاي اراسىنداعى تىعىز ساۋدا بايلانىسى رەسەي پاتشالىعىنىڭ ەكسپانسياسى سالدارىنان ءۇزىلدى.
قىتايمەن ساۋدا- ساتتىق تەك رەسەيلىك ساۋدا جەلىسى ارقىلى وتۋگە ءتيىس بولاتىن. وقىعان بولارسىزدار، ورىس جازۋشىسى ۆياچەسلاۆ شيشكوۆتىڭ «ءشۇي اڭگىمەلەرىندە» قازاقتىڭ ورىس ساۋداگەرىنەن ءبىر عانا ورام شايدى تۇتاس ءبىر قويعا ايىرباستاپ العانى تۋرالى ەپيزود بار. سەبەبى بۇل كەزدە قازاقتار قىتاي بازارلارىنا ءوز بەتىمەن مال اپارۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان بولاتىن.
قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى قىتايدىڭ قارقىندى وسۋىمەن تۇسپا- تۇس كەلدى. 90-جىلدارى قىتاي تاۋارلارى بازارلارىمىزدى باسىپ قالعانى ەسىمىزدە. قالاي دەسەك تە، ساپالى- ساپاسىز سول ارزان تاۋارلار حالىقتىڭ قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتتى. ەندىگى جەردە قىتاي باي جانە تەحنولوگيالىق ەلگە اينالىپ، دامىدى، الەمدەگى ەكىنشى ەكونوميكاعا اينالدى. ەگەر ونى ءتيىمدى پايدالانباساق، مۇمكىندىگىمىزدى جىبەرىپ الامىز.
قىتاي ۇلكەن مۇحيتقا ۇقسايدى، وندا جۇزە الماساڭىز، البەتتە باتىپ كەتەسىز. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ءدال قازىر قىتاي دا بىزگە مۇقتاج، دەگەنمەن ءبىز ولارعا كوبىرەك مۇقتاجبىز. بىرىنشىدەن، قازاقستان ارقىلى قىتايدان ەۋروپاعا تاۋارلار تاسىمالدانادى. ترانزيتتىك احۋالىمىزدىڭ ارقاسىندا كوپ اقشا تابۋعا بولادى. ەگەر ءبىز ارەكەت ەتپەسەك، ونى باسقالار پايدالانادى. رەسەي دە ءدال وسى ترانزيت باعىتى بويىنشا اقشا تاپقىسى كەلەدى. ەكىنشىدەن، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىمىزدى قىتايعا ساتا الامىز. تۇتىنۋ نارىعى، ەكونوميكاسى دامىعان سايىن قىتايدا ازىق- تۇلىككە سۇرانىس كۇرت ارتتى، اگرارلىق ونىمدەردى مولىنان ساتىپ الۋعا دايىن. ۇشىنشىدەن، قىتايدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ. ءتىپتى ەڭ دامىعان ەلدەردىڭ ءوزى جاڭا تەحنولوگيانىڭ ءبىرازىن بۇگىندە وسى ەلدەن ساۋدالايدى. قازاقستان وسىنشالىقتى الپاۋىت دەرجاۆاعا باسەكەلەس ەمەس، بەيبىت كورشى. سول سەبەپتى سينوفوبياعا ەشقانداي نەگىز جوق.
ارينە بۇل قىتايعا مۇلدە بەيجاي قاراپ اشىق- شاشىق جاتۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. ول دا ءوز قامىن جەگەن مەملەكەت، الپاۋىت دەرجاۆا، ونىڭ دا قىزىعۋشىلىقتارى، مۇددەلەرى بار. سوندىقتان ىنتىماقتاستىق ەكى ەلدىڭ دە مۇددەلەرىنە نەگىزدەلۋى ءتيىس. كەلىسىمدەر مەن شارتتار بارىنشا اشىق جانە جاريا بولعانى قاجەت.
ال ەگەر قازاقستاندا انتيقىتايلىق قوزعالىس ءورشىپ، سينوفوبيا دەندەپ السا، كورشى ەلمەن قاتىسپاي وتىرا بەرۋگە دە بولادى. الايدا مۇنداي جاعدايدا وزگە ەلدەر دە قازاقستانعا ينۆەستيتسيامەن كەلۋگە تارتىنادى. كەز كەلگەن ينۆەستوردان باسقىنشى، جاۋلاۋشى كورەتىن تۇرعىندارى بار مەملەكەتپەن ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋ قيىندىق تۋعىزادى.
قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن نەمەسە بيزنەسپەن اينالىساتىن ورىستار، وزبەكتەر، تۇرىكتەر جانە باسقا ۇلتتار قىتايلارعا قاراعاندا اناعۇرلىم كوپ. ولار كەلەسى كەزەك وزدەرىنە كەلەدى دەپ ويلامايدى دەيسىز بە؟
وسىندايدا تاعى دا مىنانداي سۇراق تۋىندايدى:
- قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى قاتىناستىڭ بۇزىلۋىن كىم كوزدەيدى؟
- ەلىمىزدىڭ الەمدەگى ەكىنشى ماڭىزدى ەكونوميكادان اجىراعانىن كىم قالايدى؟
- ءبىزدىڭ ونىمدەرىمىزدى ۇلكەن نارىقتان ايىرعىسى كەلەتىن كىم؟
- كىم ءبىزدى سيفرلى تەحنولوگيادان الشاقتاتقىسى كەلەدى؟
قازاقستاندا سالاۋاتتى قوعام بار، سوندىقتان قىتايعا قارسى شىققان ادامداردىڭ سانى كوپ بولعان جوق. ەكى ميلليون تۇرعىنى بار الماتىدا ونداعان ادام عانا كوشەگە شىقتى. ەگەر قازاقستانعا شىنداپ قاۋىپ تونسە، ميلليونداعان ادامنىڭ كوشەگە شىعاتىنىنا سەنىمدىمىن. ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى الداۋعا، ياعني مانيپۋلياتسياعا كونبەيدى. سەبەبى ولار كەز كەلگەن ەل ءۇشىن قيىن كەزەڭدە قايىقتى شايقاۋعا بولمايتىنىن تۇسىنەدى. كۇتپەگەن جەردەن بىرەۋ قايىقتى تەسسە، ءبارىمىز بىرگە سۋعا كەتەمىز.
سەبەبى قازىرگى الماعايىپ كەزەڭدە بۇلعاق باستاپ، احاڭ (بايتۇرسىن ۇلى) ايتاتىن «كەشپەسى جوق تەڭىزدە» جۇزگەن قايىعىمىزدى شايقالتۋعا بولمايتىنىن تۇسىنەدى. تۇلەن تۇرتكەن بىرەۋ قايىقتىڭ ءتۇبىن تەسسە، ءبارىمىز - ءبىز عانا ەمەس، بولاشاق قازاق ەلى دە سۋعا قارىق بولارى انىق.
ەشكىمنەن قورقۋدىڭ قاجەتى جوق، جالپى بىزگە قورقۋ، ءوزىمىزدى كەم تۇتۋ، قۇربان ساناۋ پسيحولوگياسىنان قۇتىلار ۋاقىت جەتتى. الەم مويىنداعان مەملەكەت، ىرگەلى حالىق رەتىندە، بەرىك قوعام رەتىندە كىمنەن قورقاتىن جايىمىز بار؟ ! تاعى دا اتالارىمىزدىڭ ءبىر- ەكى ءسوزى: «الباستى قاباققا قاراپ باسادى» . سودان سوڭ «داۋ ىزدەگەن داۋعا، جاۋ ىزدەگەن جاۋعا جولىعادى» . وسىنى جادىمىزدا ۇستاساق، قانەكي.
اسقار وماروۆ
«ەگەمەن قازاقستان»
