«جەتىم كەمپىردى» كورگەندە
قازاق دەسە جانى مەن جۇرەگى قوسا ەلجىرەيتىن گەرولد بەلگەردىڭ راديودان ايتىلعان مىنا ءبىر ءسوزى جانىمدى ودان سايىن تولقىتتى. «ول كەزدەگى، ءبىز سەكىلدى جەر اۋدارىلىپ، پانا ىزدەپ كەلگەندەردى قۇشاعىنا الىپ، ءبىر كومبە ناندى ءبولىپ جەگەن، اياداي عانا ءۇيىنىڭ ءبىر بۇرىشىن پانالاتقان، باۋىرىنا باسقان قازاقتاردى بۇگىنگى قازاقتاردىڭ ىشىنەن شام الىپ ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ...» - دەپتى ول كىسى.
سويتكەن... قازاقتىڭ بۇگىنگى تىرلىگى نە بولىپ بارادى؟.. قۇربان ايتتىڭ ەكىنشى كۇنى بەلگىلى ءبىر كىسىلەردىڭ وتىنىشىمەن ەكى قارياعا ازىق- تۇلىك، قاجەتتى تۇرمىستىڭ زاتتارىمەن بارىپ شىعۋىم كەرەك- ءتىن. كۇندەلىكتى تىرلىكتەن باس كوتەرە الماي، ايتتان كەيىن بارىپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. ءبىرى - سەكسەننەن ەندى عانا اسقان كەيۋانا، ال ەكىنشىسى سەكسەنگە كەلىپ قالعان تاتار ۇلتىنىڭ وكىلى. ەكەۋىنىڭ تىرلىگى اسپان مەن جەردەي، قۇرساعىنان شىققان ەكى ۇل مەن بەس قىزى بار قازاقتىڭ قارا كەمپىرىنىڭ شاعىن عانا جەر ءۇيىنىڭ اۋلاسىنا تاناۋىڭىزدى جاپپاي كىرۋ مۇمكىن ەمەس.
ىزىڭداعان شىبىن-شىركەيدىڭ كوزىنە قونىپ، اۋزىنان ۇشىپ جاتقانى بەلگىسىز كۇيدە وتىرعان انانى كورىپ، جۇرەگىمىز تابانىمىزعا تۇسكەندەي كۇي كەشتىك. ويىمىز ونعا، سانامىز سانعا ءبولىندى. بۇگىنگى قوعامدى ادىلەتسىزدىك قانا ەمەس، بەزبۇيرەك- مەيىرىمسىزدىك تە جايلاپ العانىنا تاعى دا كوز جەتكىزگەندەي بولدىق. ايتپەسە، اق ءسۇتىن ەمگەن سەگىزدىڭ ءبىرى، ەڭ بولماسا بەس قىزدىڭ بىرەۋىنىڭ اناسىن وسىنداي كۇيگە تۇسىرۋگە قالاي عانا ءداتى باردى ەكەن دەگەن وي جانىمىزدى جەگى قۇرتتاي جەدى. نە بولماسا، قارتتار ءۇيى بار ەمەس پە ەدى؟ قازىرگى كەزدە قارتتار ءۇيى مەملەكەتتىك بيۋدجەت، مەملەكەتتىك قامسىزداندىرۋعا الىنعان ادامداردىڭ زەينەتاقىسى، زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ قايىرىمدىلىق جارنالارى، قىزىل كرەست پەن جارتى اي جەلىسى بويىنشا كورسەتىلگەن ىزگىلىك كومەك، جەكە قۇرىلىمداردىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلادى ەكەن.
قارتتار ۇيىندە تۇراتىن ءبىر ادامنىڭ ايلىق شىعىنى ورتا ەسەپپەن 7500 تەڭگەنى قۇراسا، ونىڭ ەكى جارىم مىڭى ونىڭ زەينەتاقىسى ەسەبىنەن وتەلەتىن كورىنەدى. ال كوممۋنالدىق قىزمەت كورسەتۋگە، جوندەۋ جۇمىستارىنا، تاماققا بايلانىستى شىعىنداردىڭ كوپ بولىگى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قاراستىرىلعان. تىرلىكتىڭ ءبارىن تەك قانا قارجىعا تىرەپ قويعان بۇگىنگى زاماندا بيزنەس كوزىنە اينالعان جەكەمەنشىك قارتتار ءۇيى دە بار بولىپ شىقتى.
ءتىپتى وسىنداي مەملەكەتتىك ەمەس، جەكەمەنشىك قارتتار ءۇيىن كوبەيتۋدى جوسپارلاعان جەلىلەر دە جەلىگىپ تۇرعان ءتارىزدى. ويتكەنى، وندا قاريالارعا كورسەتىلەتىن قىزمەت اقىسى كۇنىنە شامامەن 3500 تەڭگەدەن باستالاتىنىن ەسكەرسەك، تازا قالتالى ازاماتتاردىڭ قاريالارى عانا تۇراتىن كورىنەدى.
وسىلاي «ءبىر اياعى توردە، ءبىر اياعى كوردە» تۇرعان قارتتارىمىز دا بيزنەس كوزىنە، تاۋارعا اينالىپ وتىرعان مىنا قوعامعا، زامانعا نە دەرسىز؟.. بۇل دەگەنىڭىز، حالقىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن قاسىرەت قوي! ازعىندىق ەمەي نەمەنە؟ و زامان دا، بۇ زاماندا اتا- اناسىنان بەزگەن ۇرپاقتان ەرتەڭگى ەلىمىزدىڭ يەسى، جەرىمىزدىڭ يەسى شىعادى دەگەنگە كىم سەنەر؟! «اتا-اناڭ جىندى بولسا، بايلاپ باق» دەگەن حالىقتىق ءپالسافا قايدا قالدى؟
رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورەمىز بە دەگەن شاقتا قارتتار ءۇيىن پانالايتىن قاريالارىمىز وسىلاي كەرەكسىز بولا بەرسە، ەندى بىرەر جىلدا الەمدەگى قارتتار ءۇيى كوپ ەلدىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتۋىمىز دە مۇمكىن ەكەن. الماتى قالاسى جۇمىسپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى ۇيلەستىرۋ باسقارماسىنىڭ دەرەگى بويىنشا، قالامىزدا ەكى قارتتار ءۇيى بار. ونىڭ بىرىندە - 290 ەشكىمى جوق، جالعىزباستى قاريالار تۇرادى، ونىڭ 70 ى قازاق.
ارنايى الەۋمەتتىك تۇرعىن ءۇي دەپ اتالاتىن ەكىنشىسىندە ءۇي-جايى بار، ءبىراق ونى ۇستاپ تۇرۋعا مۇمكىندىكتەرى جوق قاريالار وزدەرىنىڭ ۇيلەرىن ۇكىمەتكە وتكىزىپ، سول جەردەن كەرەگىنشە ءبىر نەمەسە ەكى بولمە الىپ، پاتەر سىندى پايدالانا الادى. ءبىراق وزدەرىنىڭ شاما-شارقىنا قاراي تىرلىكتەرىن وزدەرى جاسايتىندار. ولارعا تەك تۇسكى اس قانا مەملەكەت بيۋدجەتىنەن بولىنگەن قارجى ەسەبىنەن تولەنەدى ەكەن. ول جەردە بارلىعى 49 ادامنىڭ تورتەۋى عانا قازاقتار ەكەن.
سونىمەن قاتار، وتكەن جىلى قارتتار جىلى دەپ اتالعاندىقتان، قالادا «بەلسەندى ۇزاق ءومىر» اتتى ءۇش ورتالىق جۇمىس ىستەي باستاعان. بيىل تاعى دا ەكى ورتالىق اشىلماقشى.
ونىڭ تۇرعىندارى - قالالىقتار، ءۇي-جايى بار، بالالارىمەن بىرگە تۇراتىن قاريالار. قالاعان كەزدە سول ورتالىققا بارىپ، كوڭىل كوتەرىپ، ءتۇرلى ويىن-ساۋىقتار ۇيىمداستىرىپ، كۇنى بويى ءوز ۋاقىتتارىن كوڭىلدى وتكىزۋگە بولادى. كوڭىل- كۇيدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىزعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ورتالىقتىڭ قارتتارىمىزعا ءومىر ءسۇرۋ سالتىن وزگەرتىپ، بەلسەندىلىك تانىتۋىنا بار جاعداي جاسالعان.
ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆ «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق بايقاۋىنىڭ جەڭىمپازدارىن ماراپاتتاۋ راسىمىندە سويلەگەن سوزىندە: «ەگدە جاستاعى جەتى مىڭنان استام ادام قارتتار ۇيىندە ءومىر سۇرۋدە، ال ولاردىڭ كوبىنىڭ دەنى ساۋ، تابىستى بالالارى بار. قارتايعان اتا- اناسىن تاستاپ كەتۋ دەگەن ءبىزدىڭ داستۇرىمىزدە جوق، اتا سالتىمىزدا بولماعان. قوعام تۋعان بالاسى مەن اتا-اناسىن تاستاپ كەتۋ سەكىلدى ارەكەتتەردى ماسقارا قۇبىلىس رەتىندە باعالاۋى ءتيىس» دەگەن ەدى. راس-اۋ، قاتىگەزدىككە بوي الدىرىپ، ومىرگە اكەلگەن اتا- اناسىنا قاسىرەت شەكتىرۋگە قانداي دا ءبىر پەندەڭىزدىڭ ءداتى قالاي بارار ەكەن...
قالامىزدىڭ قاراكوز قانداستارىمىز كوپ شوعىرلانعان الاتاۋ اۋدانىنا قاراستى وجەت اۋىلىندا قازاقتىڭ وسىناۋ شۇيكەدەي قارا كەمپىرىنە كوڭىل ءبولىپ، قولعابىس ەتەر ءبىر قازاقتىڭ تابىلماعانى ما؟ «كورشى اقىسى - ءتاڭىر حاقىسى» دەگەندى ايتقان اتا-بابالار وسيەتى، اماناتى قايدا جوعالىپ بارادى...
«مەن ءبىر بەيباق جەتىم كەمپىرمىن» دەگەن الگى انانىڭ ءسوزى ءبىزدى وسىنداي دەرەكتەر جيناۋىمىزعا اسەر ەتتى. الگى ۇلدارى مەن قىزدارى قالامىزداعى وسىنداي قارتتارعا جاسالىنىپ جاتقان قامقورلىقتاردى كورمەي، بىلمەي وتىر دەگەنگە دە سەنگىمىز جوق. ۇلدىڭ قايىرىمسىزدىعىن كەيدە كەلىننەن ىزدەپ جاتامىز. ال قىزدارىنا نە جورىق؟ ولاردىڭ كۇيەۋلەرى شە، ەرتەڭ «وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋارىن» تۇيسىنەتىن بىرەۋى بولماعانى ما؟ اناعا جوق مەيىرىم، ءوز بالالارىنىڭ اكەسى كۇيەۋىنە دە جانى جىلي قويمايتىنى بەلگىلى ەمەس پە.
سونى ولار دا سەزىنبەگەنى مە؟ ايتپەسە، بەس قىزى بەس كۇندە كەزەك-كەزەك بارىپ قاراپ، جۋىندىرىپ-كيىندىرىپ، اس-سۋىن ازىرلەپ بەرىپ وتىرسا، ءدال وسىنداي كۇيگە تۇسپەس ەدى عوي... ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا اناسىن شىبىن-شىركەيگە تالاتىپ قويعانى سانامىزعا سيار ەمەس... نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى بولىپ ومىرگە كەلىپ، قازاق بولىپ جەر قوينىنا كەتكەن جازۋشى گەرولد اعامىزدىڭ يمانى جولداس بولسىن، الگى ءسوزىن جىلاپ وتىرىپ ايتقانىن، جانارى بوتالاپ وتىرىپ ايتقانىن ءسوز جوق سەزىندىك، سەندىك. قازاق جاراتقاننان بالانى نە ءۇشىن تىلەيدى، بار بولمىسىن، الپىس ەكى تامىرىنا قان جۇگىرە وتىرىپ اق ءسۇت بەرگەندە، ول شارانادان نە كۇتەدى ەكەن؟ وسىناۋ بەزبۇيرەك-قاتىگەزدىكتىڭ قازاقتى اينالىپ وتەتىن كۇنى تۋار ما، جوق پا...
تاڭسۇلۋ الدابەرگەن قىزى
