شاپان كيىپ ءجۇرۋ ۇيات پا؟ - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ
ەسكى مەشىتتىڭ قۇپياسى - «سىر بويى» گازەتى
«ىرگەلى اۋىلدىڭ ناق ورتاسىنداعى ەسكى مەشىت جاقسىدان قالعان قيماس بەلگى. كۇنى كەشەگە دەيىن مەشىتتىڭ ءبىر بولىگىندە ىبىراي كوكەمنىڭ وتباسى (اتاقتى ءانشى، مارقۇم ءمادينا ەراليەۆانىڭ تۋعان ناعاشىسى) تۇردى. كەسكىن- كەلبەتى ستالينگە ۇقسايتىن سۇستى ءجۇزدى ىبىراي اتامىز ون ساۋساعىنان ونەر ساۋلاعان ىسمەر، كەرەمەت اعاش ۇستاسى بولاتىن. ەل ىشىندە كوكەمىز دايىنداعان كيىز ۇيلەرگە سۇرانىس جوعارى ەدى. ءوزى پايدالانىپ جۇرگەن «زينگەر» تىگىن ماشيناسىن ىبىراي اتا سوعىس جىلدارىندا مايداننان اكەلسە كەرەك. مەشىتتىڭ تاعى ءبىر بولىگىندە جۇمباق تاعدىرلى اققۋ اتتى انانىڭ قونىستانعانى ەسىمدە قالىپتى» دەپ باستالادى گازەتتەگى ماقالا.
اڭگىمە نەگىزىنەن وسى مەشىتتىڭ توڭىرەگىندە ءوربيدى. اۆتور اۋىل ورتاسىنداعى ەسكى مەشىتتىڭ يەسى ەرلەپەس يشان ەكەنىن اڭگىمەلەپ، كولمەن جازىلعان دەرەكتەردى العا تارتادى. ەستىگەندەرىن، بىلگەندەرىن تىزبەكتەي وتىرىپ، اۆتور ەرپەلەس يشاننىڭ تەگى، ونىڭ ءومىرى تۋرالى قىزىقتاردى ايتىپ، اڭىزعا ورىن بەرەدى. مەشىتتىڭ سالىنۋ جايىن ءسوز ەتەدى.
«جولاۋشىلارعا ارناپ مەشىتتىڭ ءبىر بولمەسىنە قامىستان ءورىپ، دايىنداعان دويرا اتالاتىن توسەك توسەپ قويادى ەكەن. «حالقىم سۋساماسىن» دەپ مەشىتتىڭ جانىنان شىڭىراۋ قۇدىق قازدىرىپتى. اقيرەكتەن تۇيەگە تەڭدەپ تاس اكەلدىرىپ، قۇدىققا ورگىزىپ، شەگەندەتىپتى. سۋى اينىماسىن دەپ ارشا اعاشىن پايدالانىپتى. وسىلايشا حالقىنىڭ ريزاشىلىعىنا بولەنىپتى. ەرتەرەكتە مەشىتتىڭ جانىندا تۇرعان وتباسىنىڭ اۋلاسىندا ءجۇزىم سىڭسىپ تۇراتىن» .
تاعدىر تالكەگىمەن ەرپەلەس يشان وزبەكستانعا كەتىپ، سول جاقتا الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپتى.
شاپان كيىپ ءجۇرۋ ۇيات پا؟ - «جەتىسۋ» گازەتى
ماقالاعا وزەك بولعان بۇل ماسەلە بۇگىن عانا كوتەرىلىپ وتىرعان جوق. تالاي ايتىلدى، ءبىراق ساحناداعى ارتىستەردەن عانا كورىپ، جىلىنا ءبىر رەت كەلەتىن ناۋرىز مەرەكەسىندە بىرەن- ساران ەگدە ادامدار كيىتەن قازاق شاپانىندا كيە قالدى ما؟ !
«قازىرگى تاڭدا شاپان تەك قۇدالىقتا كيىت كيگىزگەنگە، مەرەيتويلاردا توي يەسىنىڭ يىعىنا جاپقانعا عانا جارامدى بولىپ قالدى. ەڭ بولماعاندا ناۋرىز مەرەكەسى، ورازا ايت، قۇربان ايت كۇندەرى قالپاق، شاپانىمىزدى نەگە كيىپ شىقپاسقا؟ الدە ۇلتتىق كيىمدەرىمىز كيۋگە ىڭعايسىز تىگىلگەن بە؟ انا جىلى ءبىر ازامات قالپاق سىيعا تارتتى. الگى اق قالپاق ەلىك اۋىز بولىپ قيسىقتاۋ تىگىلگەن ەكەن. اندا- ساندا كيىپ شىققاندا قايتا- قايتا تۇزەتىپ، كيگەن قۇرلى بولمادىم. مىنە، وسىنداي دۇرىس جاسالماعان دۇنيە دە ۇلتتىق كيىم كيۋگە دەگەن قۇلشىنىسىمىزدى ازايتارى انىق. بۇل دا قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىنە ءجۇردىم- باردىم قاراپ، قولدان- قولعا وتە بەرەتىن بۇيىم رەتىندە قالاي بولسا سولاي جاسالا سالاتىنىنىڭ ءبىر دالەلى بولسا كەرەك» دەپ جازادى اۆتور.
ماقالادا شاپاننىڭ شەنەۋنىكتەر باستاپ كيسە دەگەن وي دە ايتىلادى. شاپاندى ۇيلەسىمدى كيۋ جاعىن ءسوز ەتەدى.
قانداي ەت جەپ ءجۇرسىز؟ .. . - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى
مۆاقالا نەگىزىنەن بازارداعى ەت باعاسىنان باستالادى. جازۋىنشا، سوڭعى كەزدەرى باعا شىركىن باعىنباي بارادى. بۇگىن بەس تەڭگەگە العان زاتىڭىز ەرتەڭ ون تەڭگەدەن ساتىلادى. وسىنى مەڭزەگەن ماقالا اۆتورى ەت توڭىرەگىندەگى ساۋدا- ساتتىققا نازار اۋدارىپتى. الدىمەن اۆتوردىڭ نىسانىنا ەت باعاسىنا قاتىستى ماسەلە ىلىگەدى. ەتسىز قازاقتىڭ كۇنى قاراڭ ەكەنىن العا تارتىپ، وسى جاعىن مەملەكەتتىك رەتتەۋ تۋرالى پىكىر ايتىلادى. سوسىن سول باعاسى ۋداي بولىپ تۇرعان ەتتىڭ ساپاسىنا دا كوڭىل بولەدى.
«ۆەتەريناريادا ەتتىڭ ساپاسىن ۇشالاردى وڭدەۋ تەحنولوگياسى ارقىلى انىقتايدى. ال، ەتتىڭ بالعىندىعىن ورگانولەپتيكالىق جولمەن جانە فيزيكو- حيميالىق، ميكروبيولوگيالىق زەرتتەۋ ادىسىمەن بەلگىلەيدى. وسى تالاپتار ءالى دە ءوز دارەجەسىندە جۇرگىزىلمەي كەلە جاتقانىنا تالاس بولماسا كەرەك. ءيا، وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن ماسەلە كوتەرگەنىمىزدەي، ەتتىڭ كەز كەلگەن بۇرىشتا ساتىلىپ جاتۋى ناعىز بەتىمەن كەتۋشىلىك. «ساقتىقتا قورلىق جوق» ، «اۋرۋ - استان» دەپ بىلەتىن حالىق ەت ساپاسىنا ءاردايىم قىراعى بولۋى ءتيىس» .
ەلىنە پانا بولعان بي قازانعاپ - «سارىارقا سامالى» گازەتى
«1840 -جىلدار رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۇلان- عايىر قازاق دالاسىنىڭ شۇيگىن، شۇرايلى جەرلەرىن ءوز قولىنا قاراتىپ، جەرگىلىكتى قازاقتاردى تىقسىرىپ، قىسىمىن كۇشەيتكەن ۋاقىت ەدى. ءدال وسى الماعايىپ كەزەڭدە ەل اراسىنان ەرلىگى مەن اقىلى ساي، باتىلدىعى مەن ديپلوماتيالىق قاسيەتى ۇيلەسكەن ءىرى قايراتكەرلەر بوي كورسەتتى. ولار حالىقتىڭ مۇددەسىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ، پاتشا اعزامنىڭ الدىندا ماسەلەسىن شەشىپ بەرۋگە بار ابىرويىن، بەدەلىن، ەرىك- جىگەرىن ارنادى. سونداي ءىرى مەملەكەتتىك تۇلعا، كەزىندە ەرتىس بويىنىڭ شۇرايلى جەرلەرىن ءسىبىر كازاكتارىنىڭ ەن جايلاۋىنان الىپ، مال باققان قازاق جۇرتىنا قايتارۋعا كومەكتەسكەن قازانعاپ بي ساتىبالدى ۇلى تۋرالى ءجيى اڭگىمە ەتۋىمىز پارىز» دەپ جازادى «سارىارقا سامالى» گازەتى.
ماقالادا ءبيدىڭ ءومىر جولى، قىزمەتى، سوعان قاتىستى دەرەكتەرى كەلتىرىلەدى. ونىڭ يگىلىكتەرى ءۇشىن حالىقتىڭ قازانعاپقا «بي مايور» دەگەن اتاق بەرگەنى، ورىس دەرەكتەمەلەرىندە قازانعاپ ساتىبالدى ۇلىنىڭ بولمىسىن ايقىندايتىن «پاراساتتى، ادال، شىنشىل ازامات» دەگەن مالىمەتتەر بار ەكەندىگى ايتىلادى. اۆتوردىڭ جازۋىنشا، قازانعاپ ساتىبالدى ۇلى ورىسشا تىلگە جەتىك، ءوز ويىن دالەلمەن جەتكىزە ايتا الاتىن، ءىسى دە، ءسوزى دە ءمىردىڭ وعىنداي ازامات بولعان ەكەن. ول ءتىپتى پاتشانىڭ بيلىك وكىلدەرىمەن ءتىلماشسىز- اق ەركىن سويلەسىپتى. ماقالادا بۇعان دالەلدەر دە العا تارتىلادى. سونىمەن قاتار، قازانعاپ ساتىبالدى ۇلىنىڭ ەل باسقارۋداعى قايراتكەرلىگى اڭگىمەلەنىپ، تاريحي دەرەكتەر سارالانادى.
«مىسالى، قازانعاپ ساتىبالدى ۇلى 1843 -جىلى دۋانباسى بولعان سوڭ قىزمەتىن دۋانعا مەشىت سالدىرۋدان باستاعان. وعان مولدا رەتىندە تاتار عابدۋلعافار ەسىمدى ازاماتتى تاعايىنداعان. وسى مولدامەن بىرگە ەرىپ كەلگەن رامازان دەگەن تاتار جىگىتىن قازانعاپ قولىنان ۇستاپ، ساۋدا- ساتتىعىن جۇرگىزەتىن كومەكشى ەتكەن. ول قامقورشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا بۇكىل ءسىبىردى، ءىربىت، باسقا دا ءىرى جارمەڭكەلەردى ارالاپ، ساۋدا- ساتتىق جۇرگىزگەن» .
ايتا كەتەرلىگى، 1856 -جىلى قازانعاپ ساتىبالدى ۇلى قايتىس بولعاننان كەيىن كومەكشىسى بولعان رامازان قىزىلجار، ومبى قالالارىنان كۇيدىرىلگەن قىزىل كىرپىشتەر مەن اق ءمارمار تاستار العىزىپ، باسىنا اق كۇمبەزدى كەسەنە تۇرعىزعان ەكەن. كەسەنە ىشىندە قازانعاپ ءبيدىڭ ەڭبەكتەرى جونىندە اق ءمارمار تاستان جازىلعان ءقابىرۇستى ەسكەرتكىش ورناتقان. وكىنىشكە قاراي، كۇمبەز بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالمادى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە قازانعاپ بي كەسەنەسى بۇزىلىپ، كىرپىشتەرى اۋىلداعى فەرمالارعا جۇمسالعان.
حالىق اراسىندا ساقتالعان اڭىزدا قازانعاپ وتكىر ءتىلدى، شىندىقتى تۋرا ايتاتىن شەشەن ادام بولعان دەيدى. سوندىقتان بۇل جونىندە: «شوڭ بي سويلەگەندە، قارا ارعىماقتى سۋعا باتىرادى، ال قازانعاپ سويلەسە، سول ارعىماقتى سۋدان الىپ شىعادى» دەيدى ەكەن. مىسالى، ابايدىڭ اكەسى، 1849-1852 -جىلدارى قارقارالى وكرۋگىن باسقارعان قۇنانباي وسكەنباي ۇلى قازانعاپ ساتىبالدى ۇلىنىڭ ۇيىنە ءجيى توقتاپ، سىيلى قوناعى، سىرلاس جولداسى بولعان.
«قۇنانباي بوجەيمەن ارىزداسىپ (قاعازداسىپ) ، بوجەيدىڭ ارىزى بويىنشا، ومبىعا شاقىرىلىپ، جولدا قازانعاپقا سالەم بەرە كەتەيىن دەپ كەلسە، پالاۋ باستىرىپ، شاي بەرەدى. جولدان قارنى اشىپ كەلگەن قۇنانباي اس يەسىنەن بۇرىن پالاۋدى اساپ جىبەرەدى دە، بۇل ءىسىنىڭ ەرسىلىگىن ءبىلىپ:
- قازەكە، الىڭىز، - دەيدى. سوندا قازانعاپ:
- سوقىر قازداي قاقشيىپ قاعىپ سالدىڭ، ەندىگى يبا- ادەبىڭ وزىڭە. وسى قالىپتا قاقشيىپ الىپ، قاعا بەر. بۇيىرعانى بىزگە دە جەتەر، - دەپ ازىلدەپتى. قۇنانباي بۇل ءسوزدى كوڭىلىنە الىپ وكپەلەپ، ەرتەڭ اتتانباق بولادى. ءبىراق كۇن تۇمان ەكەن. قازەكەڭ:
- جات، ەكى- ءۇش كۇن تىنىق، - دەپ جابىسسا، قۇنانباي بولماپتى. سوندا قازانعاپ:
تۇمان ءتۇبى - جۇت،
تۇماۋ ءتۇبى - قۇرت،
زاكون ءتۇبى - سوت،
سوتتىڭ ءتۇبى - شورت. بوجەيمەن ايتىسپا، ارازداسپا؛ جەڭسەڭ، ءوزىڭدى جەڭەسىڭ؛ جەڭىلسەڭ، ءون- بويىڭا ءمىن- قارعىس تاڭبا بولادى، - دەپ، اعالىق اقىلىن ايتقان ەكەن» .. .
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
