وزگەرتىپ جازىپ تەگىڭدى، ادەپسىز قىلدى كەلىندى
كەڭەس وداعى تۇسىنان باستاۋ العان بۇل جايت قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى 30 جىلعا تاياسا دا ءالى جوعالعان جوق. ورىس وتارشىلدارىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ ادەت-عۇرپىن، بابادان جالعاسقان باعالى ءداستۇرىن بۇرمالاۋدىڭ ءبىر كورىنىسى ەسەپتەلەتىن بۇل قاعيدانىڭ قازاقتىڭ داستۇرىنە جات ەكەنىن ەسكەرەتىندەر دە ەل ىشىندە سيرەپ بارادى.
ات تەرگەۋ - اسىل ءداستۇر
قازاق كەلىندەرىنىڭ شەشەندىگىن، سۇڭعىلالىعىن، ادەپتىلىگىن كورسەتەتىن ءداستۇرىمىزدىڭ ءبىرى - ات تەرگەۋ. ول جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ اتا- ەنەسىنىڭ، قايىن اعا، ابىسىندارىنىڭ، قايىن سىڭلىلەرى مەن قايىندارىنىڭ، اۋىلداعى جاسى ۇلكەن، سىيلى ادامداردىڭ اتىن تىكە اتاماي، باسقاشا ات قويىپ، بالامالاپ ايتۋىن مەڭزەيدى. ناقتىلاپ ايتقاندا، بوساعا اتتاعان كەلىن كۇيەۋىنىڭ اكە- شەشەسىن «اتا»، «اپا»، «ەنە» دەپ اتاسا، قايناعاسىن «ۇلكەن اعا»، ايەلىن «ۇلكەن ابىسىن»، «جەڭەشەم»، قايىندارىن «مىرزا»، «سەرى»، كەلىنشەگىن «تەتەلەس»، «اقىلداس»، قايىن سىڭلىلەرىن «ەركەم»، «كەربەز» دەگەن اتتارمەن اتاعان. جاسىنا، بەدەل- دارەجەسىنە، مىنەز-قۇلقىنا، سىن-سيپاتىنا، كاسىبىنە قاراي دا ات قويىپ تەرگەگەن قازاق كەلىندەرى ءوز كۇيەۋىنىڭ اتىن دا تىكە اتاماي، «وتاعاسى»، «بالالاردىڭ اكەسى» دەپ ىزەتتىلىك كورسەتكەن.
«ات تەرگەمەسە، ارتقان جۇك اۋادى» دەپ ىرىمدايتىن حالقىمىزدا كەلىندەرىنىڭ ات تەرگەۋ شەبەرلىگىن بەينەلەيتىن مىناداي ءبىر مىسال بار. «ءبىر- بىرىنە جاقىن تۋىسقان قامىسباي، قاشقىنباي، قۋانباي، تەزەكباي، بۇلاقباي، قاسقىرباي، قويلىباي، قايراقباي، پىشاقباي، قىلىشباي ەسىمدى اعايىندىلارعا ءبىر قىز كەلىن بولىپ ءتۇسىپتى. ءبىر كۇنى اۋىل ماڭىنداعى بۇلاقتىڭ ارعى جاعىندا قامىستىڭ قاسىندا جايىلىپ جاتقان قويعا قاسقىر شاۋىپ، ءبىر توقتىنى جارالايدى. ونى تەزىرەك باۋىزداپ الماسا ارام ولەتىن بولعان سوڭ، وقيعانى كوزىمەن كورگەن جاس كەلىن اۋىلعا بىلاي دەپ ايعاي سالىپتى: اۋ، حالايىق، سارقىرامانىڭ (بۇلاقتى ايتادى) ارعى جاعىندا، سىلدىرامانىڭ (قامىستى ايتادى) بەرگى جاعىندا، ماڭىرامانى (قويدى ايتادى) ۇلىما (قاسقىردى ايتادى) جارالاپ كەتتى. جىلدام بىلەۋىت (قايراق) پەن جانىما (پىشاق) اكەلىپ، ادال وراقتاپ الماسا، ولەتىن ءتۇرى بار» دەپتى». (ق. حاليد «تاۋاريح حامسا»، الماتى، «قازاقستان»، 1992 ج). مىنە، كوردىڭىز بە، قىسىلتاياڭ ساتتە دە ادەپتەن وزبايتىن قازاق ايەلدەرىنىڭ تاپقىرلىعىن! الايدا بابادان بالاعا جالعاسقان وسى اسىل ءداستۇرىمىز بۇل كۇندە بۇكىلدەي جويىلىپ كەتپەگەنىمەن، ارقاۋى بوساپ بارادى. بۇرىن «ارۋاقتان، شاڭىراقتان ۇيات بولادى» دەپ ۇلكەندەردىڭ اتىن جانى شىعىپ بارا جاتسا دا اتامايتىن قازاقتىڭ كەلىندەرى قازىر اتاسىنىڭ اتىن ايتا بەرۋدەن تىم قىمسىنىپ كەتپەيتىن بولدى. كەرەك دەسەڭىز، بارعان اۋلەتىنىڭ تەگىنە كوشىپ، اتاسىنىڭ اتىن فاميلياسى رەتىندە كۇندە اتاپ جۇرگەن كەلىندەر دە كوپ.
زاڭ مەن ءدىننىڭ ۇكىمى قالاي؟
ازاماتتىق قۇقىق تۇرعىسىنان العاندا، نەكەلەنگەن قىزدىڭ بۇرىنعى تەگىندە قالۋى نەمەسە وزگەرتۋى - ءوز ەركىندە. زاڭدىق تۇرعىدان ايتاتىن بولساق تا، «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭنىڭ 31-بابىندا ەرلى- زايىپتىلاردىڭ تەك تاڭداۋ قۇقىعى انىق كورسەتىلگەن.
ياعني نەكە قيعان كەزدە ولار ءوز قالاۋلارى بويىنشا تەگىن تاڭدايدى، ورتاق تەكتى قولدانۋىنا دا، ءوزىنىڭ تەگىن ساقتاپ قالۋىنا دا بولادى. ال نەكە بۇزىلعان جاعدايدا، نەكە قيعان كەزدە تاڭداعان تەكتەرىن ساقتاپ قالۋعا نەمەسە نەكەگە دەيىنگى تەكتەرىن قالپىنا كەلتىرۋگە قۇقىلى.
قازىر كۇيەۋىنىڭ فاميلياسىنا كوشپەگەندەرگە «ۋاقىتشا تۇرمىسقا شىققاندار» دەپ قارايتىندار دا جوق ەمەس. الايدا بوساعانىڭ بەرىكتىگى تەكتىڭ بىردەيلىگىندە ەمەس، ماحاببات پەن قۇرمەتتىڭ قۇزىرىندا ەكەنى كىم- كىمگە دە تۇسىنىكتى عوي.
وسى تۇرعىدان العاندا، جىگىتتەردىڭ بولاشاق جارىنىڭ پىكىرىمەن ساناسپاي، ايەلىنىڭ ءوز تەگىنە ءوتۋىن تالاپ ەتىپ، تابانداپ تۇرىپ الۋى دا دۇرىس ەمەس. قالىڭدىقتىڭ دا قازاقستان ازاماتى رەتىندە قۇقىعىن پايدالانىپ، ءوز تاڭداۋىن جاساۋ ەركى بار.
ال ءدىني تۇرعىدان كەلگەندە، مامانداردىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلادى. كەيبىر ءدىن ماماندارى پايعامبارىمىزدىڭ: «كىمدە-كىم ءوزىن ءوز اكەسىنە ەمەس، وزگەگە قاتىستى ەتسە… اللانىڭ، پەرىشتەلەردىڭ جانە بۇكىل ادامداردىڭ لاعنەتى سوعان بولسىن» دەگەن ءحاديسىن العا تارتىپ، تەك اۋىستىرۋ كۇنا دەپ
ەسەپتەسە، بۇعان قارسى پىكىردەگىلەر تەك وزگەرتۋدىڭ دىنگە قايشى ەمەستىگىن، بۇل تەك «پالەنشە- تۇگەنشەنىڭ وتباسىنا ايەل بولىپ باردى» دەگەندى ايعاقتايتىنىن ايتىپ، ساحابالاردىڭ جۇبايلارى «پالەنشەنىڭ ايەلى» دەپ شاقىرىلعانىن مىسال عا كەلتىرەدى.
داستۇرگە تومپاق، سالتقا سىيىمسىز
قازاقى تانىم تۇرعىسىنان ايتقاندا، تەك ادامنىڭ سويى دەپ قاراۋعا بولادى. ول ءتىپتى اتا-اناسىنىڭ كىم ەكەنىن ايقىندايتىن قۇجات ىسپەتتى بولعاندىقتان، ونى وزگەرتۋ شىققان تەگىنەن باس تارتۋمەن بىردەي. ال شىققان تەگىڭدى وزگەرتۋ قازاقتىڭ قالىپتاسقان شەجىرەسىن بۇزۋمەن تەڭ. ارينە، ايەل (قىز) ادام شەجىرەگە ەنبەگەنىمەن، ول دا ءبىر اۋلەتتىڭ ارتىندا قالعان تۇياعى. سوسىن دا اتامىز قازاق «قىز - جات جۇرتتىق» دەپ ءبىلىپ، قىزىن بىرەۋدىڭ بوساعاسىنا بالا قىلىپ بەرگەنىمەن، تەگىن وزگەرتپەگەن.
ۇزاتىلعان قىزدىڭ تەگىن اۋىستىراتىن ادەت قازاقستاندا، تۇركيا قازاقتارىندا (بۇل ەلدە نەكەلەنگەن ايەلدىڭ كۇيەۋىنىڭ تەگىنە كوشۋى مىندەتتى) بولعانىمەن، قىتاي مەن موڭعوليا قازاقتارىندا جوق. موڭعوليا قازاقتارىنان شىققان شەجىرەشى، جازۋشى شىناي راحمەت ۇلى كەلىننىڭ كۇيەۋىنىڭ تەگىنە كوشەتىن ادەت قازاق داستۇرىنە جات، سلاۆيان حالىقتارىنان كەلگەنىن ايتا كەلىپ بىلاي دەدى: «قازاقتىڭ كەلىندەرى اتاسىنىڭ اتىن ايتپاق تۇگىل، كەلىن بوپ تۇسكەن ەلدىڭ رۋىنىڭ اتىن دا تىكە اتاماعان. ماسەلەن، شەرۋشى رۋىنىڭ كەلىندەرى اتالعان رۋدى «جورىقشى» دەپ تەرگەسە، تايلاق رۋىنىڭ كەلىندەرى تايلاقتى «بۇيداسالما» دەپ اتايدى. بۇل - جاي ات تەرگەۋ عانا ەمەس، ارۋاققا دەگەن قۇرمەت. مۇنداي ءداستۇر موڭعول ۇلتىندا دا بار. كيىز تۋىرلىقتى ەكى ۇلتتىڭ تۇرمىس-سالتىنداعى مۇنداي ۇقساستىق ات تەرگەۋ ءداستۇرىمىزدىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتقانىن ايعاقتاسا كەرەك.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەكجان ءابدۋالي ۇلى دا جاڭا تۇسكەن كەلىندەردىڭ تەگىن وزگەرتۋىن قۇپتامايتىنىن، كەرىسىنشە، قازاقتىڭ «ۇلى»، «قىزى» دەپ قولداناتىن ءداستۇرىن قايتا قالىپتاستىرۋ كەرەكتىگىن ايتادى.
«قازاق قىزىن ۇزاتقاندا «سۇيەگى مەنىكى، ەتى سەنىكى» دەپ بەرەدى. بۇل اراداعى سۇيەكتى تەك دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ قازاق تولىق اتى-ءجونىن جازعاندا نەمەسە ايتقاندا «ۇلى»، «قىزى» دەپ اتايتىنىن ەسكەرسەك، ورىستىڭ ىقپالىمەن ەنگەن داستۇرىمىزگە كەرەعار ادەتتەن قۇتىلاتىن كەز كەلدى. ەكىنشى جاقتان ايتقاندا، تەگىن وزگەرتكەن كەلىن فاميلياسى ارقىلى كۇندە اتاسىنىڭ اتىن اتاپ وتىرادى. بۇل داستۇرگە سىيمايدى. سوندىقتان ەسىمىمىزدىڭ ارتىنا ۇلى، قىزى دەپ قوسۋدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ ارتىندا ۇلتتىق شەجىرە تۇر. كونە تۇركىلەردەن جالعاسقان بۇل ءداستۇردى كەشەگى الاش ارىستارى دا ساقتاپ كەلدى» دەيدى ول. ءبىزدىڭ دە ايتار ويىمىزعا وسىدان ارتىق سۇيەۋ جوق.
اۆتورى: قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
