ديناميتتىڭ اتاسى: نوبەل
بۇل نيتروگليسەرين، كالي نەمەسە ناتريي نيتراتىنىڭ جانە اعاش ۇنتاعىنان تۇراتىن جارىلعىش زاتتار، كولەمىنە بايلانىستى كولىكتى، ءۇيدى بۇزىپ، تاستى جارىپ جىبەرە الادى.
ديناميتتى شۆەد ينجەنەر- حيميگى الفرەد نوبەل ويلاپ تاپقان، 1867 -جىلى پاتەنتتەپ، تۋننەلدەردى تەسۋ ءۇشىن پايدالانۋدى ۇسىنعان. بۇل ونەرتابىس نوبەلدىڭ اتىن بۇكىل الەمگە ءماشھۇر ەتىپ، وعان اسا ءىرى تابىس الىپ كەلدى.
1895 -جىلى وسيەتحات جازىپ، وندا كاپيتالىنىڭ باسىم بولىگىن حيميا، فيزيكا، مەديتسينا، ادەبيەت جانە بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋداعى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي جەتىستىككە جەتكەندەردى ماراپاتتايتىن سىيلىققا اۋداردى.
1842 -جىلى سانكت- پەتەربۋرگتە رەسەيدەگى بۋ ماشينالارىن وندىرەتىن فيرمانىڭ يەسى شۆەد ەممانۋەل نوبەلگە ستوكگولمنان 9 جاسار كىشى ۇلى كەلدى. اكەسى ۇلىن جەكەمەنشىك مەكتەپكە ورنالاستىردى. الفرەد جاقسى وقىپ، حيميا مەن فيزيكاعا قىزىعۋشىلىق تانىتتى جانە بوس ۋاقىتىنىڭ ءبارىن اكەسىنىڭ فيرماسىندا وتكىزدى. 17 جاسقا تولعانىندا، گەرمانياعا وقۋعا اتتاندى. اكەسى كىشى ۇلىنىڭ نەمىس جوعارى وقۋ ورىندارىندا حيميا جانە فيزيكا نەگىزدەرىمەن تانىسقانىن قالادى. گەرمانيادان كەيىن الفرەد پاريجدە تاعىلىمدامادان ءوتتى، سوسىن ا ق ش-قا باردى. امەريكادا شۆەدتىك تانىمال ونەرتاپقىش دجون ەريكسوننىڭ زاۋىتىندا ەڭبەك ەتىپ، بۋ ماشينالارى مەن كەمەلەردىڭ وندىرىسىمەن تانىستى.
سانكت-پەتەربۋرگكە نوبەل 1853 -جىلى قايتىپ ورالدى جانە سول جىلدارى رەسەي قىرىم سوعىسىن (1853-1856) جۇرگىزىپ جاتقاندىقتان، وق-ءدارى وندىرىسىمەن اينالىسىپ جاتقان اكەسىنىڭ فيرماسىندا جۇمىس ىستەي باستادى. سوعىستان كەيىن اسكەري ونىمدەرگە دەگەن سۇرانىس ازايىپ، سوعىسقا دەيىن جاساعان كەمە بولشەكتەرىنە تاپسىرىس ازايعاندىقتان، الفرەد اتا- اناسىمەن وتانى ستوكگولمگە ورالدى.
ول بوس ۋاقىتىنىڭ ءبارىن اكەسىنىڭ وعان جاساپ بەرگەن شاعىن زەرتحاناسىندا وتكىزدى. وندا ول حيميالىق زاتتارمەن تاجىريبە جۇرگىزدى. ونى جارىلىستار قىزىقتىردى. ول نيتروگليتسەريندى ءوز ىرقىنا كوندىرگىسى كەلىپ، سول ءۇشىن ارنايى دەتوناتور ازىرلەدى.
كوپتەگەن ەكسپەريمەنتتەردىڭ ناتيجەسىندە سىناپپەن تولتىرىلعان كىشكەنتاي مەتالل كاپسۋلاسىندا دەتوناتور دايىندادى. نيتروگليتسەرين مەن ءتۇرلى ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قوسپاسىنان نوبەل جارىلعىش زات جاساپ، ونى ديناميت دەپ اتادى. جاڭالىق جاسالدى. نوبەل ونى 1867 -جىلى پاتەنتتەپ، بىردەن شۆەد تەمىرجولدارىنىڭ باسقارماسىنا تۋننەل توسەۋ ءۇشىن جارىلعىش زاتتاردى قولدانۋدى ۇسىندى. ەلدىڭ تابيعي جاعدايلارىن ەسكەرە وتىرىپ، تاۋلى جەرلەر ءۇشىن وتە وزەكتى بولدى.
ديناميت ءوزىنىڭ تاماشا تەسىپ وتەتىن قاسيەتتەرىن بىردەن كورسەتتى. باعىتتالعان جارىلىستار - مونبلاننىڭ (باتىس ەۋروپانىڭ ەڭ بيىك تاۋى، 4808 مەتر) جانىنداعى الپىدە ۇزىندىعى 11,6 شاقىرىم بولاتىن اۆتوموبيل تۋننەلىن توسەۋگە، دۋناي ارناسىن تازارتۋعا، گرەكياداعى كورينفتىك ارنانى سالۋعا، نيۋ- يوركتەگى يست-ريۆەر بۇعازىنداعى سۋ استى جارتاستارىن جويۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ديناميتتىڭ كومەگىمەن باكۋ مۇناي كەن ورىندارىنىڭ بۇرعىلاۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرىلدى. وندا نوبەلدىڭ ەكى ۇلكەن اعاسى جۇمىس ىستەپ، بۇدان تاپقان اقشالارىنا ولاردى «ورىس روكفەللەرى» دەپ اتادى.
ەۋروپادا جانە مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندە ديناميت وندىرەتىن كاسىپورىندار اشىلىپ جاتتى. نوبەلدىڭ ءوزى وسىعان ۇقساس 20 مانۋفاكتۋراعا يەلىك ەتتى. ديناميت تەك ينجەنەرلىك قۇرىلىستاردا عانا ەمەس، سونداي-اق اسكەري ءىس- قيمىلداردا دا بەلسەندى قولدانىلا باستادى. نوبەل بۇنىڭ بارىنەن ايتارلىقتاي داۋلەت جينادى.
1873 -جىلى نوبەل پاريجگە كەتىپ، وندا ول شاعىن حيميالىق زەرتحاناسىندا ءوز كومپانيالارىن باسقاردى. 1880 -جىلدىڭ سوڭىندا، ول جاڭا، ءتۇتىنسىز ۇنتاقتى ءارى اسا قۋاتتى جارىلعىش زاتتى پاتەنتتەپ، ونى «بالليستيت» دەپ اتادى. ول ءوز پاتەنتىن يتاليا ۇكىمەتىنە ساتىپ، سونىڭ سەبەبىنەن بىردەن فرانسۋز ۇكىمەتىمەن ارادا قاقتىعىس بولادى. ونى الاياقتىق بويىنشا ايىپتاپ، زەرتحاناسىنا ءتىنتۋ جاسايدى. وسى ارەكەتتەرگە اشىنعان الفرەد، 1891 -جىلى فرانتسيانى تاستاپ، يتالياداعى ريۆەرە سان رەموعا قونىس اۋداردى.
نوبەل ەشقاشان ۇيلەنبەدى، ادامداردان ساياق تۇردى، كۇندەلىكتى ومىردە قاراپايىم ءومىر ءسۇردى، فرانسۋز، نەمىس، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە ەركىن سويلەدى، بۇكىل الەمدىك داڭىق وعان ماسىل بولعاندىقتان، تىنىشتىقتا ءومىر سۇرۋگە تالپىندى. ول ءوزىنىڭ ۆيللاسىنداعى اپەلسين باعىنىڭ اراسىندا، جاڭا حيميالىق زەرتحانا قۇردى. كوپ ۇزاماي ونى جۇرەك اۋىرۋى قيناي باستادى، ول جالپى شارشاعاندىق سەزىنىپ، وندا جۇرەك قىسپاسى دامىدى. نوبەل ميعا قان قۇيىلۋىنان قايتىس بولدى.
1888 -جىلى ءبىر فرانسۋز گازەتىنىڭ ءتىلشىسى نوبەلدىڭ قايتىس بولعانى جايلى جالعان حابارلاما جاريالادى. ونى «قان ميلليونەرى»، «ءولىم ساۋداگەرى»، «ديناميتتى پاتشا» دەپ اتادى. بۇل بيزنەسمەنگە قاتتى اسەر ەتىپ، ول ادامزاتتىڭ ەسىندە «الەمدىك زالىم» رەتىندە قالعىسى كەلمەدى.
1895 -جىلى 27 -قاراشادا پاريجدەگى شۆەد-نورۆەگيالىق كلۋبتا نوبەل وسيەتحاتقا قول قويىپ، سوعان سايكەس ونىڭ بايلىعىنىڭ باسىم بولىگى عىلىم، ادەبيەت، بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋ ىسىندەگى جەتىستىكتەرى ءۇشىن بەرىلەتىن، حالىقارالىق سىيلىققا اۋدارىلدى.