جات جەردە قالعان بوزداق - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ
جات جەردە قالعان بوزداق - «Ońtústik Qazaqstan» گازەتى
«ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ويىمىزعا ءا دەگەندە ورالاتىن وقيعالاردىڭ ءبىرى - سوزاق كوتەرىلىسى. كوپ جىلدار بويى «باي- قۇلاقتاردىڭ بۇلىنشىلىگى» ، «كەڭەس وكىمەتى جاۋلارىنىڭ قاستاندىق ارەكەتى» دەپ باعالانىپ كەلگەن وقيعا شىن مانىندە ادىلەتتىلىك اڭساعان ازاتشىل رۋحتىڭ ويانعان كورىنىسى ەدى. بۇل - سول كەزدە مال- مۇلكى تالاۋعا ءتۇسىپ، ءتۇرلى الىم- سالىقتان ابدەن سىلىكپەسى شىققان حالىقتىڭ «ولسەك، جاستىعىمىزدى الا ولەيىك» دەگەن جانايقايى، كەتىپ بارا جاتقان كەگى، نامىسى ەدى» دەپ جازادى «Ońtústik Qazaqstan» گازەتى.
ماقالادا اۆتور قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى 367 كوتەرىلىس بولعانىن، الايدا سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى رەتىندە تاريحتا قالعان سوزاق كوتەرىلىسى ءالى كۇنگە دەيىن ەگجەي- تەگجەيلى زەرتتەلىپ، ءوزىنىڭ شىنايى باعاسىن الماعانىن جازادى. كەلەر جىلى سوزاق كوتەرىلىسىن 90 جىل تولاتىنىن، الايدا، وسى كوتەرىلىسكە قاتىسقان ەرلەردىڭ ەرلىگى دارىپتەلمەگەنىن ايتادى. سونى العا تارتا وتىرىپ، اۆتور وسى قاندى قىرعىنعا قاتىسقانى ءۇشىن قانشاما جىل قۋعىن- سۇرگىن كورىپ، توپىراق جات جەردەن بۇيىرعان تۇلعانىڭ ءبىرى تۋرالى جازىپتى. ول - قورعانبەك دوسىمبەكوۆ. ماقالادا ونىڭ ءومىرى، تاعدىرى مەن كەشكەن تاۋقىمەتتەرى تۋرالى اڭگىمەلەنەدى. قورعانبەك دوسىمبەكوۆتىڭ بەرگەن تۇسىنىكتەمەلەرىن كەلتىرە وتىرىپ، سول قاساڭ زامانداعى قوعامنىڭ ءومىرىن، ونداعى ادامداردىڭ جاعدايىن كوز الدىعا كەلتىرە سۋرەتتەيدى. كەيىپكەرگە قالاي جالا جابىلعانىن كەلتىرە وتىرىپ، 1937 -جىلى 1 - ناۋرىزدا جوعارىداعىداي ايىپپەن 10 جىلعا سوتتالىپ، سول كەتكەننەن ەلگە قايتا ورالماعانىن ايتادى.
«سوندا وعان كۋالەردىڭ كوزىنشە «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتىن جەرگە لاقتىرىپ، وعان اشى مىسقىلمەن كۇلدى جانە كوممۋنيستىك پارتيا مەن ونىڭ كوسەمىنىڭ اتىنا بوقتىق سوزدەر ايتىپ، ۇجىمشارلاردى تاراتۋ تۋرالى پىكىر ايتتى» دەگەن بىرنەشە ادامنىڭ جاۋابى نەگىزىندە ايىپ تاعىلعان. كەيىن ءىنىسى سارسەنباي دوسىمبەكوۆ بەرتىن كەلە دۇنيە سالعان وسپان قاريادان ول كىسىنىڭ سوعىس جىلدارىندا يركۋتسك قالاسىنىڭ ماڭايىنداعى تۇزەۋ مەكەمەلەرىنىڭ بىرىنەن قورعانبەك اتاسىن كەزدەيسوق جولىقتىرىپ قالىپ، ەداۋىر سويلەسكەندەرىن، سول كەزدە ونىڭ «مەنى كوردىم دەپ ەشكىمگە ءتىس جارا كورمە» دەپ ايتقان اڭگىمەسىن ەسكە الادى. اتامىز نەگە ولاي ايتتى ەكەن؟ الدە، قۋ جۇرەگى ەلگە ءتىرى ورالمايتىنىن سەزدى مە ەكەن؟ » دەپ اياقتالادى ماقالا.
ايدالادا اقبوز ءۇي.. . - «اراي» گازەتى
بۇل ماقالا دا ساياسي قۋعىن- سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە ورايلاستىرىلعان ەكەن. وندا اۆتور قازاققا قارسى قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقتىڭ كەزەڭدەرىنە توقتالا كەلە، 1919-1922 -جىلدارى ورىن العان زۇلماتتى دا تەرەڭ زەرتتەۋ كەرەكتىگىن العا تارتادى. بۇل رەتتە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 20 جىلدارداعى اشتىق جونىندە 1922 -جىلعى «قازاق كالەندارىندا» جاريالانعان « ءتانى ساۋدىڭ - جانى ساۋ» اتتى ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرەدى. وندا احاڭ بىلاي دەپ جازىپتى: «.. .وتكەن قىستا اشتىق بولدى. اشىققان ادام ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەدى. ولىكتىڭ ەتىن جەگەنى بىلاي تۇرسىن، ولمەگەن ءتىرى ادامداردى مالشا ۇرلاپ، مالشا سويىپ جەدى. قالالاردا ءتۇن بولسا، كوشەدە جۇرۋگە بولمادى. مەزگىلسىز ۋاقىتتا كوشەدە جۇرگەن ادامداردى جىلقى سياقتى بۇعالىق سالىپ، بۋىندىرىپ ۇستاپ، سويىپ جەيتىن بولدى. اناسى بالاسىنىڭ ەتىن جەۋگە جەتتى.. . اشتىقتان ادامنىڭ ءتانى ازىپ ەدى، جانى دا ازىپ، ەس كەتىپ، ادامگەرشىلىك جوعالىپ، ادام حايۋاننان دا جامان بولىپ كەتتى.. .» .
وسىنى كورسەتە وتىرىپ اۆتور بۇل ماقالا جازىلعاننان كەيىنگى حالىقتىڭ جاعدايى ودان سايىن ۋشىققانىن، وعان قاتىستى ارحيۆ دەرەكتەرى مەن شىعارمالاردى وقىعان ادامنىڭ جانى تۇرشىگەتىنىن ايتادى. ماقالادا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازعان حاتى تۋرالى دا ايتىلادى. بۇدان بولەك، اۆتور اشارشىلىق زامانىن كوزبەن كورىپ، باستان كەشىرگەن اناسىنىڭ ەستەلىگىن دە جاريالاعان. باقۋاتتى وتباسىنىڭ بايلىعىن تاركىلەگەن سوڭ قىرعىزعا اۋا كوشىپ، سوندا جان ساقتاعان ەكەن. «ءبىز جول- جونەكەي نە قيىندىق كورمەدىك دەسەڭىزشى! جول ازابى، اۋىزسۋ تاپشىلىعى دا بار. اش- جالاڭاش ادامدار، كىسى ولىكتەرى اياق باسقان سايىن كەزدەسىپ وتىردى. بىردە ايدالادا ساۋلەتى ەرەكشە كوز تارتارلىقتاي التى قانات كيىز ۇيگە تاپ بولدىق. قىزىلدى- جاسىلدى جاساۋىن كورسەڭ سەن ونىڭ! قۇرىلعان اق شىمىلدىق ىشىندە قۇشاقتاسقان كۇيلەرى باقيلىق ساپارعا اتتانىپ كەتكەن ەرلى- جۇبايلىلاردى كوردىك، سوندا. ال شىمىلدىق قول ءتيۋى مۇڭ ەكەن، ءىرىپ ءتۇستى. ايدالاداعى اق بوز ءۇي وڭىمنەن، تۇسىمنەن ءبىر كەتپەيدى.. .» دەپتى اناسى.
ماقالادا اۆتور ءوز بابالارىنىڭ، اۋىل ايماعىنىڭ باسىنان وتكەن ءتۇرلى جايتتاردى دا باياندايدى. «الپىسىنشى جىلداردىڭ ءتولىمىز عوي. اكەمنىڭ قاسقىرعا، شيبورىگە، تۇلكىگە، قويانعا سالاتىن قاندىاۋىز قاقپاندارى بەرتىنگە دەيىن ۇلكەن تال باسىندا شىنجىرلارى سۇيرەتىلە ىلىنۋمەن تۇردى. ولارعا اكەمدى، ءبىراز اۋىل ادامدارىن اشارشىلىقتان قۇتقارعانى ءۇشىن قۇرمەتىم شەكسىز ەدى. قازىر دە سونداي كوزقاراستامىن» دەپ تۇيىندەگەن ەكەن اۆتور.
مۇحتاردىڭ كرەسلوسى، ءمىرجاقىپتىڭ ۇستەلى، جۇمەكەننىڭ جۇگەنى - «Ortalyq Qazaqstan» گازەتى
«Ortalyq Qazaqstan» گازەتى تاريحتان جەتكەن تابارىكتەر تۋرالى ءسوز قوزعاپتى. نەگىزگى اڭگىمە الگىندەي ۇلىلاردان قالعان، تۇلعالار تۇتىنعان زاتتاردى توزدىرماي، ۇرپاقتان ۇرپاققا امان ساقتاۋ. اۆتور اڭگىمە رەتىندە بايانداي كەلە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى وتىرعان كرەسلونى قالتاي مۇحامەدجاننىڭ ۇيىنەن كورگەنىن جازادى. بۇل ايگىلى رەسلوعا كەزىندە شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ءوزى بالاسىن ىرىمعا بالاپ اۋناتىپ العان ەكەن. ءدال وسىنداي ءبىر تابارىك گۇلنار ءمىرجاقىپ قىزىنىڭ ۇيىندە بولعان ەكەن. «.. .اپامىز اس بولمەگە ەرتىپ بارىپ، ءتورت اياعى شاحماتتىڭ تاسىنداي بولىپ جونىلعان بيىك دوڭگەلەك ۇستەلدى كورسەتىپ: «اكەم مەن شەشەم تۇتىنعان مۇلىك ەدى. بۇل ۇستەلدەن ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاشتىڭ تالاي يگى جاقسىلارى ءدام تاتقان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى زاماننىڭ جىلتىر دۇنيەسىنە ايىرباستاماي كادەمە جاراتىپ كەلەمىن» - دەپتى گۇلنار ءمىرجاقىپ قىزى.
سول سەكىلدى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ دە جۇگەنى دە ساقتالعان ەكەن. وسى ءۇش مىسالدى كەلتىرە وتىرىپ، اۆتور قاستەرلى زاتتاردىڭ ءبىر كەزدەرى سونىڭ قاسيەتىن بىلەتىن ادامداردىڭ قولىندا بولعانىن ايتىپ، قازىرگى الاڭداۋشىلىعىن دا اقتارىپ كەتەدى. ءتىپتى مۇنى سول قاستەرلى زاتتاردى ۇستاعان ادامداردىڭ ءوزى دە «كەيىنگى ۇرپاق قادىرىن بىلە مە» دەگەن قاۋىپتە بولعانىن ايتادى.
«سول قاۋىپ ءالى دە سەيىلگەن جوق- اۋ. قالاعاڭ كەتتى، ول قامقور بولعان كرەسلو قايدا قازىر؟ گۇلەكەڭ كەتتى، ول كۇتىم كورسەتكەن ۇستەل نەندەي حالدە؟ ءناسىپ تاتەم دە قارتايىپ قالدى- اۋ. ماعجانىنىڭ ۇيىندەگى كەلىن ەنەسىنەن كەيىن ەنشىسىنە تيەر ەسكى دۇنيەنىڭ ءباسىن بيىكتەتە الار ما ەكەن؟ ! كونەنىڭ كوزى، اسىلدىڭ سىنىعى.. . بۇلار - كوز جازىپ قالعان ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ جاسۋشالارى. ونسىز قازاقتىق اعزا دا، حالىقتىق قازىنا دا تۇگەل ەمەس. باستاۋىڭا ورال، قازاق!» دەپ تۇيىندەيدى اۆتور.
موتوتسيكل مىنگەن اجە- «ديدار» گازەتى
«مادەنيەت اۋىلىنىڭ كوشەسىنەن اق كيمەشەكتى اجەنىڭ موتوتسيكل جۇرگىزىپ بارا جاتقانىن كورگەندە تاڭعالعانىمىز راس. ۇستىندە تىزەدەن تومەن، جيەكتەرى ويۋمەن ادىپتەلگەن قىزىل كامزول. تىركەمەسى بار موتوتسيكل ءرۋلىن سىعىمداي ۇستاعان ول قاققان قازىقتاي تىك وتىرادى ەكەن» دەپ جازادى «ديدار» گازەتى.
جازۋىنشا، بۇل 80 نەن اسقان اجەنىڭ «حوببيىنە» اينالعان ەكەن. اۋىلداستارى دا بۇعان كوزى ۇيرەنگەن. تىلشىمەن اڭگىمە بارىسىندا بيىل اقپان ايىندا 80 جاسقا تولعان ءجانيقا اپا ءوزىنىڭ تەحنيكاعا بالا جاسىنان جۋىق جۇرگەنىن ايتىپتى. بۇرىن شارۋاشىلىقتا توكار بولعان، قويما مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقارىپتى. بالا جاسىنان ۆەلوسيپەد جۇرگىزگەن جان ءۇشىن مىنا كولىكتى تىزگىندەۋ دە قيىن بولماعان سياقتى. ايتا كەتەرلىگى، موتوتسيكل تىزگىندەگەن اجەنىڭ بۇل ءجۇرىسى دە بەكەر ەمەس ەكەن. ونى دا جايىپ سالىپتى.
«اۋىل سىرتىندا تۇردىق. سول جەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇرىپ جاتىرمىز. ءبىر وكىنىشتىسى، بۇل جەردە اۋىزسۋ جوق. سول اۋىزسۋ تاسىمال بولعاندىقتان، وسى موتوتسيكلدى ساتىپ العانبىز. مىنا جارتى شاقىرىم بولاتىن اۋىل ورتالىعىنان سۋ تاسۋ وڭاي ەمەس، شىراعىم. ودان قالسا، وسى كولىگىمە اقساقالىمدى سالىپ الىپ، اۋىزاشارعا، توي- تومالاققا الىپ بارامىن» دەپتى اجەي.
الاش قوزعالىسىنا قىرعىزدار دا قاتىسقان - «جەتىسۋ» گازەتى
«جەتىسۋ» گازەتى «اشارشىلىق پەن ۇلكەن تەرروردىڭ تاريحي ساباقتارى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا تۋرالى جازعان ەكەن. وعان وزبەكستان مەن قىرعىزدان عالىمدار كەلىپ قاتىسقان ەكەن. ايتا كەتەرلىگى، وسى جيىندا بەلگىلى تاريحشى مامبەت قويگەلدى ورتالىق ازيا عالىمدارى بىرلەسە جۇمىس ىستەيتىن باعىتتاردىڭ بارشىلىق ەكەنىن ماسەلە ەتىپ كوتەرىپتى. بۇل رەتتە تاريحشى رەسەيدىڭ تاجىريبەسىن العا تارتقان. ايتۋىنشا، رەسەي دەكابريستەر تۋرالى تاريحي وقيعالاردى تولىق زەرتتەپ، رەپرەسسيا تۋرالى ون تومدىق كىتاپتى جارىققا شىعارىپتى. وسىنى ايتقان تاريحشى ورتالىق ازيا تاريحشىلارى ءوزارا تىزە قوسىپ قيمىلداسا دەگەن تىلەگىن بىلدىرگەن. ال جاس عالىم زاينيدين كۋرمانوۆ «الاش قوزعالىسىنىڭ قىرعىز فيليالى» اتتى بايانداما جاساپ، الاش قوزعالىسىنا كورشىلەس قىرعىز حالقىنىڭ وكىلدەرى دە قاتىسقانىن، سولاردىڭ قاتارىندا جايناپ يبراگيموۆ، سادىق مۋرادالين، ءيمانالى ايداربەكوۆ سەكىلدى تۇلعالار بولعانىن ايتىپتى.
«قازىر قىرعىز جەرىندە الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى ءيمانالى ايداربەكوۆكە ەسكەرتكىش ورناتىلدى. وسى تەكتەس باسقا دا ىزگى شارالار قولعا الىنىپ جاتىر. ەگەر ءبارىمىز ورتاقتاسىپ ماماندار دايىنداساق، زەرتتەۋ جۇمىستارىن بۇدان دا تەرەڭدەتە تۇسەتىن ەدىك» ، - دەپتى ول.
كوبەلەك ىزدگەن سەرگەي - «سارىارقا سامالى» گازەتى
«ءتۇرى جاعىنان عانا ايىرماشىلىعى بار بولىپ كورىنەتىن كوبەلەكتىڭ 157000 ءتۇرى بار ەكەن. بۇلاردىڭ قاتارىن ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز PHD دوكتورى سەرگەي تيتوۆ تاعى ەكەۋگە كوبەيتتى» دەپ جازادى گازەت.
ايتا كەتەرلىگى، كوبەلەكتەردىڭ ەڭ ءىرىسى - قاناتى 30 سم بولاتىن «Attacus aitas» تۇنگى كوبەلەگى ەكەن. ال تورايعىروۆ اتىنداعى پمۋ جاراتىلىستانۋ جانە حيميالىق تەحنولوگيالار فاكۋلتەتى جانە «مونيتورينگ» عىلىمي- زەرتتەۋ ەكولوگيالىق ورتالىعىنىڭ جاس عالىمى سەرگەي تيتوۆ ءدال وسى تۇنگى كوبەلەكتىڭ ەكى ءتۇرىن انىقتاعان ەكەن. «سەرگەيدىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىنا كوبەلەكتىڭ 485 ءتۇرى الىنعان. وسىنىڭ ىشىنەن الەمدىك عىلىمدا ەش جەردە اتى كەزدەسپەگەن كوبەلەكتىڭ ەكى ءتۇرى بارىن انىقتاعان. ولار Orthosiaronkayorum جانە Victrixakbet دەپ اتالادى ەكەن» دەپ جازادى گازەت.
كىندىك شەشەنىڭ ءمانى كەتىپ، «كرەستنىي اكە» قۇرمەتتى بولا باستاعانى قالاي.. . - «سىر بويى» گازەتى
ماقالادا حالقىمىزدىڭ سالت پەن ءداستۇرى، ادەت- عۇرپىنا سوڭعى جىلدارى دايەكتى كوڭىل اۋدارىلماي بارا جاتقانى جازىلىپتى. بۇل رەتتە اۆتور «كىندىك شەشە» ۇعىمىنىڭ ءمانى تۋرالى توقتالىپتى. بۇرىنعىنىڭ كىندىك شەشەگە دەگەن كوزقاراسى مەن بۇگىنگىنىڭ ۇستانىمىن دا سالىستىرىپتى. «شىن مانىندە، "كىندىك شەشە" دەگەن ۇعىمنىڭ ءمانىن كەتىرىپ، وعان دەگەن قۇرمەتتىڭ ماڭىزىن جوعالتىپ العاندايمىز. قازىرگى جاستاردىڭ تۇسىنىگىندە كىندىك شەشە اركىمنىڭ ءوزىنىڭ جاقىن ادامى. ونى دا «سەن بالامنىڭ كىندىك شەشەسى» بولاسىڭ دەپ جاي عانا تاڭداي سالادى. وعان جۇكتەلەتىن مىندەت - پەرزەنتحانادان دۇركىرەتىپ شىعارىپ الۋ، بالاعا كيىم- كەشەك پەن قاجەتتى اساي- مۇسەي زاتتارىن الىپ بەرۋ. بولدى. وسىنداي تۇسىنىكتەن ءارى اسا الماي ءار ساققا ءبىر اۋناپ، ابىگەرگە ءتۇسىپ ءجۇرمىز» دەيدى اۆتور.
«كىندىك اكە» دەگەن تەرميننىڭ پايدا بولعانىنا دا ناليدى. ايتۋىنشا، سوڭعى جىلدارى ءتىپتى ۇيلەنبەگەن، سۇر بويداق جىگىتتەر دە كىندىك اكە اتانىپ جاتىر ەكەن. باتىستان كەلگەن «كرەستنىي» دەگەن اتاۋدى سانادان شىعاراتىن ۋاقىت جەتكەنىن العا تارتادى.
«ۇرپاعىم ۇلىقتى بولسىن دەسەڭ، ۇلت بولاشاعى - بالاڭىزدى وسى باستان ۇلتتىق داستۇرمەن سۋسىنداتقانىڭىز ابزال. بولماسا وزگەنىڭ قاڭسىعىنا بوي الدىرىپ، ارىنداپ قالۋىڭىز عاجاپ ەمەس. بۇعان ءسىز نە دەيسىز، ءقادىرلى وقىرمان؟ !» دەپ تۇيىندەيدى اۆتور.
تۇراق تاپپاي تۋعان جەر توپىراعىنان.. . - «ماڭعىستاۋ» گازەتى
گازەتتە 1887 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن، وڭىرگە كەڭىنەن تانىمال، يسلام باعىتىنداعى اعارتۋشى تۇرمان احۋن كورپەجان ۇلى تۋرالى ماقالا جاريالانىپتى. وندا احۋننىڭ ءومىرى، ونىڭ ۇرپاعى تۋرالى ايتىلادى. كەلتىرىلگەن دەرەككە قاراعاندا، احۋننىڭ ۇرپاعى دا، ءوزى دە سوۆەتتىك قىزىل ساياساتتىڭ قۇربانى بولعان.
«تۇرمان احۋننىڭ ءوزىن بۇكىل وتباسىمەن، تۋما- تۋىسقاندارىمەن 1930 -جىلى بولشيەۆيكتىك قىزىل اسكەرلەر قارۋلى جاساقپەن كەلىپ ءبىر تۇندە قىرىپ سالادى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا سول كەزدە 17 ادام قۇربان بولعان كورىنەدى. جالعىز كەنجە ءىنىسى نۇرعالي مەن احۋننىڭ جالعىز قىزى اقبالاي تۇرەكەڭنىڭ شەيىت بولعان جەرىن تاۋىپ، 1965 -جىلى باسىن قارايتىپ، مولا سالعان. وعان احۋننىڭ بەگەيدەن شىققان شاكىرتى ايباس مولدانىڭ كوپ كومەگى تيگەن دەسەدى» .
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى