اشتىقتان قىرىلعان قازاقتىڭ سانى قانشا: ءبىر اۋلەتتىڭ ەسەبى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - وتكەن عاسىر قازاق حالقى ءۇشىن ساياسي قۋعىن- سۇرگىنگە تولى بولدى. ءبىر- بىرىنە ىركەس- تىركەس كەلگەن قوس اشارشىلىقتىڭ ءوزى- اق جان سانىمىزدى قانشالىقتى ويسىراتىپ كەتكەنىن رەسمي تاريح ءالى ناقتىلاپ بەرە الماي وتىر.

«قازاقستان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسىندا» كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاق حالقى سول جىلدارى 48 پروتسەنتىنەن ايىرىلعان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديادا بىلاي دەلىنگەن ەكەن: «قازاقستاننىڭ اۋىل حالقى 1930 -جىلدىڭ 1 - ماۋسىمىنان 1933 -جىلدىڭ 1 - ماۋسىمىنا دەيىن 3 ميلليون 379,5 مىڭ ادامعا كەمىپ كەتكەن. ەگەر بۇل كەمۋدەن 1 ميلليوننان استام بوسقىنداردى شىعارىپ تاستاساق، 1930-1933 -جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارىنىڭ 2 ميلليون 200 مىڭ ادامنان اسىپ تۇسەتىنىن اڭعارامىز».

سونىمەن قاتار، 1992 -جىلى وسى ماسەلەمەن ارنايى اينالىسىپ، زەرتتەگەن ق ر جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسى كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسى دا بار. وندا اشتىق پەن سوعان بايلانىستى ىندەتتەردەن، تابيعي ءولىم دەڭگەيىنىڭ ۇنەمى جوعارى بولۋىنان قازاق ەلى 2 ميلليون 200 مىڭ ادامنان ايىرىلعانى كورسەتىلىپتى.

راسىندا، ۇلت باسىنا تۇسكەن بۇل ناۋبەت ءاربىر قازاق وتباسىن شارپىپ ءوتتى. شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ءومىر سۇرگەن رەسپۋبليكاعا تانىمال پەداگوگ مۇحامەت شاياحمەتوۆ تە وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «تاعدىر» اتتى اۆتوبيوگرافيالىق كىتابىندا ءوز اۋلەتىنىڭ تاريحىن، اشارشىلىقتىڭ ءبىر اۋلەتكە قالاي اسەر ەتكەنىن جازعان بولاتىن. وسى ارقىلى اۆتور قازاق ۇلتىنىڭ ءوسىمى قالاي قولدان تەجەلگەنىن جىلىكتەپ تالداۋعا تىرىسقان ەكەن. 31 - مامىرداعى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي ۇستازدىڭ سول دەرەكتەرىن قازاقشالاپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

***

تاريحقا ۇكىم ايتىپ، تۇجىرىم جاسايتىنداي مۇحامەت شاياحمەتوۆ دەگەن كىم ەدى دەۋىڭىز مۇمكىن. ول شىعىستان شىققان كورنەكتى پەداگوگتاردىڭ ءبىرى. كۋلاكتىڭ تۇقىمى رەتىندە مەكتەپتەن قۋىلىپ، اكەدەن ەرتە جەتىم قالعانىنا قاراماستان، جوعارى ءبىلىم الىپ، سوعىستان كەيىنگى جىلداردا كۇرشىم جانە ۇلان اۋداندارىندا، وسكەمەن قالاسىندا مەكتەپ ديرەكتورلىعى قىزمەتتەرىن اتقاردى.

2002 -جىلى ورىس تىلىندە جارىق كورگەن «تاعدىر» اتتى كىتابى مۇحامەت شاياحمەتوۆتىڭ 1930-45 -جىلدارداعى ءومىرىن قامتىعان. پەداگوگ ءوز اۋلەتىنە تۇسكەن ناۋبەتتى بايانداۋ ارقىلى سول كەزدەگى كۇرشىم، زايسان، تارباعاتاي، كوكپەكتى قازاقتارىنىڭ تاعدىردان تارتقان تاۋقىمەتىن ناقتى ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ بەرەدى.

«1930 -جىلى شىعىستاعى قازاقتار سوڭعى رەت جايلاۋدان كۇزەۋگە كوشتى. ودان كەيىن ءتورت مەزگىل قونىس اۋدارۋ سالتى پىشاق كەسكەندەي تىيىلدى. كوشپەن بىرگە قازاقتار باۋىرمالدىق، ۋادەگە توقتاۋ، وبال مەن ساۋاپ دەيتىن قاستەرلى ۇستانىمداردان اجىراپ قالدى» دەپ باستايدى اۆتور.

«ءبىزدىڭ باقۋاتتى اۋلەتتىڭ سوۆەت بيلىگى كەزىندەگى دەموگرافياسى بۇكىل قازاق حالقىنىكىندەي تراگەدياعا تولى. 1931 -جىلى ءبىر اتادان 20 ەركەك كىندىكتى تاراسا، عاسىر سوڭىندا ولاردان وسكەن ۇلداردىڭ سانى 11 بولعان. ادامنىڭ تابيعي ءوسىمى 3 پايىز دەپ ەسەپتەگەندە 60 جىلدا 20 ەركەكتەن 36 ۇل بالا ءوربۋى كەرەك ەدى. ال ءبىزدىڭ جاعدايدا ناقتى ءوسىم سانى - 7 ادام. ياعني، اۋلەتتىڭ ءوسىمى 5 ەسەگە تەجەلگەن. بۇكىل قازاق دالاسىندا ءدال وسىنداي دەموگرافيالىق جاعداي بولدى» - دەلىنگەن كىتاپتا.

كىتاپ اۆتورىنىڭ ايتۋىنشا، 1920-70 -جىلدار اراسىندا قازاقتاردىڭ سانى مۇلدە وسپەگەن. تەك 1970 -جىلى عانا جان سانىمىز 50 جىل بۇرىنعى دەڭگەيگە جەتسە كەرەك. بۇل تۇجىرىمىن مۇحامەت شاياحمەتوۆ ءوز اۋلەتىنىڭ شەجىرە كەستەسى ارقىلى دالەلدەيدى.

«اۋلەتتىڭ باسىندا تۇرعان ناۋەي بابادان 1820-1920 -جىلداردا 25 ەركەك كىندىكتى تاراعان. وسى 25 ەركەكتەن ⅩⅩ عاسىردا 625 ەر بالا ءوربۋى كەرەك بولعان. تابيعي ءوسىم زاڭدىلىقتارىن ەسكەرە وتىرىپ، تەڭ جارتىسىن العاننىڭ وزىندە 300 ەر ادام ۇرپاق جالعاستىرۋى كەرەك بولعان. ال ءبىزدىڭ جاعدايدا 90 جىلدىڭ ىشىندە ەر ادامنىڭ ءوسىمى 7 ادام عانا بولىپ وتىر. سوۆەت بيلىگىنىڭ 50 جىلىندا ءتىپتى 3 ادامعا كەمىپ كەتكەن. ⅩⅩ عاسىردا مۇنداي تراگەديا قازاقتىڭ ءار ءۇيىن شارپىدى» - دەيدى مۇحامەت شاياحمەتوۆ.

«1932 -جىلدىڭ جازىندا شىعىس قازاقستان دالاسىنا اش قازاقتاردىڭ ءنوپىرى اعىلدى. ولاردىڭ ءبارى مۇنداعى ادامدار توق وتىر دەگەن قاۋەسەتكە سەنىپ كەلگەن ەدى. كوبى اڭساپ شىققان اۋىلدارعا جەتە المادى. ال جەتكەندەرى نە ىستەرگە جۇمىس، نە ىشەرگە اس تاپپاي قينالدى. وسكەمەن، زىريان، ريددەر سياقتى ونركاسىپتىك قالالاردىڭ باسشىلارى اشتىقتان بوسىپ كەلگەن ادامداردى الاستاۋدىڭ جولىن قاراستىرا باستادى. مۇراعات قۇجاتتارىندا ەگىندى اۋىلدار مەن قالالاردى «اش- ارىقتاردان» تازارتۋ تۋرالى وتىنىشتەر مەن ۇسىنىستار، جينالىس حاتتامالارى ساقتالعان. مۇنداي كوزقاراس 1932 -جىلدىڭ شىلدەسىندە ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «قازاقستاننىڭ اشتىققا ۇشىراعان حالقىنا كومەك ۇيىمداستىرۋ» تۋرالى قاۋلىسى شىققاندا عانا تىيىلدى. ال ول كەزدە اشتىق بۇكىل قازاق دالاسىن تۇگەل جايلاپ العان ەدى. باسقانى قويعاندا ءمان- ماعىناسىز جيىندار مەن ۇرانشىل شەرۋلەرگە جۇمسالعان قاراجاتتىڭ وزىنە مىڭداعان جاندى اشتىقتان قۇتقارۋعا بولاتىن ەدى. وسىنىڭ ءبارىن تارازىلاي كەلە، جان- تانىممەن بەرىلىپ، ادال قىزمەت ەتكەن جۇيەنىڭ ادىلەتسىز بولعانىن ءتۇسىندىم» - دەپ جازادى پەداگوگ مۇحامەت شاياحمەتوۆ.

о

اۆتور: ەسىمجان ناقتىباي