ءىلياس جانسۇگىروۆ. قىسقاشا ءومىربايانىم
قازىرگى ۋاقىتتا اقىن، قوعام قايراتكەرىنىڭ جەكە قورى، اتاپ ايتساق، توتە جازۋمەن جازىلعان كوپتەگەن تىڭ پوەمالارى، ولەڭدەرى، اۋدارمالارى، اڭگىمەلەرى، كۇندەلىك داپتەرلەرى، كوپ تۋىندىلارىنىڭ بىرنەشە ۆاريانتتارى، كوپتەگەن حاتتارى جانە تاعى دا باسقا قۇندى قۇجاتتارى 1978 -جىلى قىزى يلفيا يلياسوۆنانىڭ سىي رەتىندە تاپسىرۋىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتاۋلى.
ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جەكە قورىندا ساقتاۋلى 1928 -جىلى باسپا بەتتەرىندە جاريالانعان «قىسقاشا ءومىربايانىم» اتتى ەڭبەگىن جانە فوتوسۋرەتتەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. اتالعان ەڭبەك سول قالپىندا ەش وزگەرتۋلەرسىز بەرىپ وتىرمىز.
ءومىر تاڭى بالالىق قوي. ونى ەسكە السا، وسكەن جەرىم كوزىمە ەلەستەيدى. تاۋدا - الا قارلى اسقار، جازىق جايلاۋ، قۇجىر قۇز؛ ويدا - بوز دالا، قۇلا قۇم، ولاردىڭ ورتاسىنان كەزىپ اققان ءيىر وزەن. وزەن ولكەسى ءو تۇلكى ءجۇن، قۇلا قامىس، تال، جاڭعىل، جيدە. قىرى - تەرىسكەن، قارا جۋسان. ويى - شي، ۇساق قۇراق. قۇمى ساعىز، سەلەۋ، قىلشا. قىردا، قۇم ىشىندە، ولكەدە، وزەن بويىندا شوق-شوق قىستاۋ. شوشايتا ۇيگەن قامىس، شوشاق ءشوپ، سارعىش مايالار. مىنە، مەنىڭ وسكەن جەرىم. بۇل - جوڭكەنىڭ (جۇڭعار) الاتاۋىنان قۇلاپ اعىپ، بالقاشقا قۇياتىن اقسۋ وزەنىنىڭ بويى.
ازىرگى اتاقپەن ءتورتىنشى اۋىل، اقسۋ بولىسى، تالدىقورعان ۋەزى، جەتىسۋ گۋبەرنەسى. ەل جونىنەن: ورتا ءجۇز، نايمان، ماتاي، اتالىق، قاينار دەگەن ۇرۋدان اكەم توعىزىنشى اتا. جانسۇگىر- اكەم... كوزى ءتىرى، جىلى جىلان، جەتپىس بىردە. جارىم كوشپەلى جۇقانا شارۋا، «نامازدى دۇرىس وقىرلىق» مۇسىلمانشاسى بار. ەسكىلىگى كۇشتى ادام. مەنىڭ جىلىمدى «جىلقى» دەسەدى. ونىسى 1894-جىل. جازعاسالىم تۋىپپىن. ەل ىشىندە تۋعان اي-كۇنىڭدى قايدان تابارسىڭ! انامدى از بىلەم. ءتورت جاسىمدا جەتىم قالدىم. ءشۇۋ دەگەندە ءالىپ-ءبيدى اكەم ءوزى وقىتتى. يمانشارت، اپتيەكتى ەجىك-سۇرەسىندە سۇيرەتىپ ءجۇرىپ، قۇرانعا تۇسىرگەن. مەنەن باسقا بالا وقىتقان كىسى ەمەس. تەك قىستىڭ ۇزىن تۇندەرىندە، بىلتەلى شامنىڭ جارىعىندا، شىبىقتى الا وتىرا، مەنى وقىتۋشى ەدى.
ونداعى وقۋدان ماقسات - «بۇل دۇنيە ءۇشىن قولىندا قوي-سەركەشتىك حاتى بولسا، و دۇنيە ءۇشىن اۋىزىندا يمەنى بولىپ، بەس مەزگىل نامازى بولسا» - سول ەدى. ورىس وقۋىنىڭ، ونەر وقۋىنىڭ نە ەكەنىن، نەگە كەرەكتىگىن ۇعىناتىن جان مەن وسكەن ماڭايدا بولعان ەمەس. بەرتىن كەلە اكەم اياعىمدى شىرمادى. «باس قۋسىرۋ» ءوزىمنىڭ دە ۇلكەن ماقساتىم بولدى. ءبىر ءۇيدىڭ شارۋا جۇزىندەگى سۇيەنگەن ازاماتى بولدىم. ەگىن-پىشەن، ارىق-توعان، جاز جۇرت قاتارلى تىرشىلىك ەتۋ، قىس ءبىرلى-جارىم قارا-قۇرانى قىستان امان الىپ شىعۋ-موينىمدا بولدى. وقۋ تالابى ءبىرجولا ءسوندى. كۇنبە-كۇنگى ءومىر شىرماۋىندا قالدىم.
وقۋ ويدا بولعانىمەن دە، كوزسىز كوبەلەكتەي سوقىردىڭ بارار جەرى-باسار تاۋى بولمادى... ءبىراق بالا جاسىمنان سوزگە ۇيىرلەۋ، قۇيما قۇلاقتاۋ ەدىم. قوناق ايتاتىن اڭگىمە، بالالار ايتىسقان جۇمباق، كەمپىرلەردىڭ ەسكى ەسكەرمەسى، قىز- جىگىت ايتىسقان قارا ولەڭدەر، ۇرىس- سوعىس حابارلارى - مەنىڭ ماڭقيىپ تىڭداعان نارسەلەرىم.
حات بىلگەن سوڭ، ولەڭ كىتاپ وقىعىش بولدىم. «قىز جىبەك»، قيسسالاردى مەن وقىعاندا تالاي جان جىلايتىن. كەيىن ايماعىمىزدىڭ، اۋىل بوزبالاسىنىڭ ولەڭشىسى بولدىم. جارىپ توي باستاپ، تاڭداپ ارىپتەس الىپ ايتىسىپ، قۇتىرعان كۇندەر ءوتتى.
تۇنگى تويدى تاڭعا تارقاتپاي، اۋىل الەۋمەتىن اۋىزعا قاراتقان تۇندەر كەتتى... ءومىرىم بوزبالالىق داۋىرىندە تاپقان ونەرىم جوعارعى بولدى. قاراڭعى نادان بولدىم. تالاي اداستىم، تالاي تەنتەكتىك ىستەدىم. ءومىر جۇزىندە مۇقتاجدىققا ۇشىرادىم. قولدا كوك تيىن جوق، جاياۋلىق، جالاڭاشتىق كوردىم. جوقشىلىق جانىمدى تالاي جاندىردى. ناداندىق تالاي بالشىققا ۇرىندىردى. كوزسىز كوبەلەكتەي اداستىم. وسى نادان كۇيىمشە كەلىپ، 1920-جىلى كەڭەس وكىمەتىن كوردىم. كەڭەس وكىمەتىنە ىلىنۋدەن ارعى ءومىرىم، التىن ءومىرىم ناداندىق، سوقىرلىق، شىرماياق سەرگەلدەڭمەن ءوتتى.
ونى سوڭىنان ەسكەرگەن «ءومىر» دەگەن ولەڭىمنىڭ ءبىر جەرىندە بىلاي دەگەنىم بار: جاستىق- التىن، جاعدايىڭ جازعى سالقىن.
جاستىق- جالقىق، جان جانسا، ەمەس التىن.
جاستىق- جاسىق، جاڭىرلىق جاي بولماسا
جاستىق- قورلىق ءبىلىمسىز قارا قارقىن.
سول قورلىقتا قور بولىپ ءوستىم مەن دە،
قور ەرجەتىپ ومىردە ەس بىلگەن بە؟
سودىر، سوقىر بولىپپىن سول كۇندەردە،
ەندى ەسىمە تۇسەدى-اۋ ەس بىلگەندە.
وتكەن ومىرگە بۇگىنگى كوزى ءتىرىسىن، كوپتىڭ قاراڭعىلىعىن پايدالانعىسى كەلىپ، «ءالميساقتان بەرى مۇسىلمان» بولعىسى كەلەتىندەردەن اۋلاقپىن. ءوز باسىم 1921-جىلعا شەيىن تاپ تۇگىل، بولىپ جاتقان بوستاندىقتىڭ، قان اعىپ جاتقان سوعىستىڭ ءمانىسىن تۇسىنگەن جوقپىن. ويتكەنى، وسكەن ورتام، وقۋىم ءتۇرى جوعارعىداي بولدى... ءبىزدىڭ انىق كەڭەس وكىمەتىن كورگەنىمىز 1920-21-جىلدان.
* * *
ۇناعان ءسوزدى كوشىرىپ الا بەرەتىنمىن. بۇگىنگى قولىما ساتەن وراعان سارى قاعازعا، بيداي سيا، قاۋىرسىن قالاممەن سوقىرداي جازعان ءبىر ولەڭ ءتۇستى. باسى جوق. بىلاي باستالىپتى: ...ەنەدى جازدىڭ كوركى جىل قۇسىمەن،
جاس كۇلەر جايراڭداسىپ قۇربىسىمەن،
كوردەن جاڭا تۇرعانداي كەمپىر مەن شال
ءوزىنىڭ جالباڭداسار تۇرعىسىمەن. ۇناپ كەتتى. كوشىرىپ الدىم. يەسى كىم ەكەنىن بىلگەنىم جوق. وندا ابايدىڭ اتىن دا ەستىمەگەنمىن. ابايدىڭ كىتابى قولىما 1916-جىلدىڭ كۇزىندە ءتۇستى. قاتتى اسەر ەتتى. وعان شەيىنگى كورگەن، وقىعان ادەبيەتىمنىڭ ءبارىن اباي كىتابى جوققا شىعارعانداي بولدى. ويىم ويانا باستادى. قانباي، قايتا-قايتا وقي بەرەتىن بولدىم. وزىمدە ءبىر ءتۇرلى سەرگەكتىك، سىلكىنىس، جۇرەگىمدە جاڭالىق سەزگەندەي بولدىم. جازۋعا تالابىم وياندى. كەلسە دە، كەلمەسە دە شۇقىلاپ، ءومىردى ولەڭ قىلا باستادىم.
ءبىراق سارىنى جىلاۋ، اينالادان نارازىلىق، تورىعۋ، ءوزىڭدى وزگەدەن بولەكتەنگەن ادام ساناۋ سياقتى بىردەمەلەر جازىلىپ قالىپ ءجۇردى. تاقىرىپتا دا، تۇردە دە اباي تورىندا قالدىم. سول قىستا ءبىر تالاي ولەڭدەر جازدىم. ونىڭ استىن «بالدىرعان» قويدىم. ءبىراق بۇل ولەڭدەرىمنىڭ كوپكە بەرەرلىك جاڭالىعى جوق ەدى. ءتىپتى ابايدىڭ ورىستان اۋدارعان مىسالدارىن دا ولەڭ قىلىپ اۋرەلەنىپپىن. ماسەلەن «بۇلبۇل مەن ەسەك» دەگەن ولەڭىمنىڭ ءبىر جەرى ءالى ەسىمدە: سالدى بۇلبۇل ەندى انگە،
قۇيقىلجىتقان كەلدى انگە؛
تاۋ مەنەن تاس مۇڭدانىپ،
ارعى مەن سالدى بەرگى انگە.
اعاش، توعاي قۋانىپ،
ءاپ كەتتى ەرتىپ جەردى انگە؛
قويان، قوزى، قوي، قاسقىر،
توقتاپ تۇردى جەل دە انگە.
جان-جانۋار تاڭىرقاپ،
تامساندىردى ەلدى انگە؛
توقسان تولعاپ قايىرىپ،
توقتادى بارىپ ارەڭگە... مىنە، ابايمەن العاش تانىسقانمىن. ابايدىڭ ماعان ەتكەن اسەرى. مەنىڭ قالامعا جارماسۋىما اباي كىتابى يتەرمەشى بولدى. ءبىراق، سول قىستان كەيىن جازۋدى تاستاپ كەتتىم. جىل بوستاندىق بولدى. بوستاندىقتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەگەنىمدى، ول كەزدە الەۋمەت جۇمىسىنا ارالاسپاعانىمدى، جالپى توڭكەرىس تۋرالى جوعارىدا ايتتىم. جابايى شارۋانىڭ ادامى بولىپ، كۇنبە-كۇنگى كۇنىم سونىڭ تىرنەگىندە ءوتتى. ول جىلعى جازىلعان ءبىرلى-جارىم ولەڭدەرىم بولسا، ول جوعارىدا ايتقان «بالدىرعان» اتتى جيناعىما كىرگەن بولار. قولىمدا جوق، نە جازعانىمدى بىلمەيمىن. 1918-جىلدان باستاپ، ءبىزدىڭ جاق اپالاڭ-توپالاڭ مايدان استىندا قالدى. اق پەن قىزىل سوعىستى. الاش اسكەرى قازاق-ورىسقا قوسىلىپ، بولشەۆيكتى جاۋلاپ جاتتى. ەل ىشىندە مەن سياقتىلار تۇگىن دە ۇعىنعان جوق. ءبىراق كورگەنىمىز: ەل تالاندى، ۇركىن- قورقىنعا ۇشىرادى. اقتار، الاشتار ەلدىڭ ەرىن موينىنا كەتىردى. ەل جاز ەڭبەك ەتە المادى. قىسىندا جۇتقا ۇشىرادى. اشتىققا شالدىقتى. اۋىلىمىزبەن تورعايداي توزىپ، تومەن، (بالقاشقا قاراي قۇمعا) كەتتىك. بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا.
1919 -جىلى اۋىلدا اۋرۋ بولدىم. جۇدەۋشىلىك، جوقشىلىق قىسىپ، جانىم جانشىلدى. جازۋ جازىپ، قالام ۇستاماق تۇگىلى، بايتال تۇگىل، باس قايعى...
***
1920-جىل اقتار جەڭىلىپ، الاشتار تارادى. كەڭەس وكىمەتى ورنادى. ەل اش. جۇتتان شىققان جۇرت. جەر - جەردە رەۆكومدار جاسالدى. اشتارعا بيداي ۇلەستىرەتىن اۋىلداعى كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولىپ قىزمەت ىستەدىم. العاشقى الەۋمەت قىزمەتىم وسى. كەشىكپەي الماتىدا قىسقى مەزگىلدە وقىتۋشىلار دايىندايتىن كۋرسكە تىلەنىپ، الماتىعا كەلدىم. كۋرسكە كىردىم. بۇل ۋاقىتتا تۇركىستان اعارتۋ كوميسسارياتى تاراپىنان جەتىسۋ - سىرداريادان ەل ادەبيەتىن جيناۋعا كوميسسيا شىعارعان ەكەن. كۋرستە ولار جۇمىسىن جاريالاعان سوڭ، جوعارعى «بالدىرعان» اتتى ولەڭدەرىمدى سولارعا ۇسىندىم.
كوميسسيا تاشكەن اقشاسىنا ساتىپ الدى. ءوزىمدى ادەبيەت جيناسۋعا كۋرستەن شىعارىپ الدى. جازداي جەتىسۋدىڭ لەپسى، قاپال ۋەزدەرىنەن ەل ادەبيەتىن جيناۋمەن بولدىق. كۇزدە وسى كوميسسيامەن ەرىپ، وقۋ ىزدەپ، تاشكەن كەلدىم. تاشكەندە العاش قازاق-قىرعىز وقۋ ينستيتۋتى اشىلعان ەكەن. كوز تانىس تابا الماي، كوپ قيىندىقپەن سونىڭ وقىتۋشىلار دايىندايتىن ەكى جىلدىق كۋرسىنە كىردىم. قازاق انا ءتىلىن، ورىس تاڭباسىن سودان باستاپ وقىدىم. قالالى جەردە قايناعان ءومىرلى، وقۋلى الەۋمەتتىڭ ورتاسىندا بولعانىم سول.
قازاقتىڭ گازەتىن، تەاترىن، ءبىرلى- جارىم جازۋشىلارىن كورگەنىم سول. ءارى- بەرىدەن سوڭ ۇيرەنىپ، بەلسەندى سىماققا دا اينالا باستادىم. وقۋشىلار جينالىسىندا ءسوز الىپ سويلەپ، تىرىلە باستادىم. تەاتردا رول الىپ وينادىق. «اق جول» گازەتىنە كوررەكتور بوپ كىردىم. كەيىن مۇراتباي ۇلى عانيدىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «جاس الاش» گازەتىن شىعاردىق. ونىڭ العاشقى نومەرىنىڭ باسماقالاسىن جازدىم. ول نومەردە «جالپى جاسقا» دەگەن ۇگىت ولەڭىم باسىلدى. العاشقى باسىلعان ولەڭىم وسى شىعار دەيمىن. (ايتا كەتۋ كەرەك: «جىل قۇسى» دەگەن جۋرنالدىڭ العاشقى سانىندا ءبايدىلدا ۇلىنىڭ مەنى ۇلتشىل دەپ كولدەنەڭ تارتاتىن ولەڭى وسى. ول كۇندەگى مەنىڭ ساياسي ساۋاتىم اناۋ بولاتىن.
جالعىز مەن ەمەس، ول ۋاقىتتا تالاي قازاقتىڭ تاپ ءمانىسىن ۇعىنا قويماعان كەزى ەدى! «جاس الاش» دەگەن گازەتتىڭ اتىنان دا تانۋعا بولادى. وسىلاي ءوسۋ قازاققا تابيعي جول ەدى. ىشتەن تۋا ينتەرناتسيوناليست ەدىم دەگەن قۇر جانعايلا. وتىرىك. قازاقتىڭ تاريحي ءوسۋىنىڭ شەڭبەرىنە سيمايتىن الىپساتارلىق. ونداي جولداستار ءوزىن دە، وزگەنى دە الدايدى. ول قيانات!). ينستيتۋتتان قىستاي وقىپ شىقتىم. جاز تاشكەندە قالۋعا دەنساۋلىق كوتەرمەدى. ناركومزەمنىڭ ءشوپ شاپتىراتىن اگيتاتورى بولىپ جەتىسۋعا اۋىلىما كەتتىم. قايتىپ تاشكەنگە جەتە الماي قالدىم. جەتىسۋدا قازاق- قىرعىز جارلى- جالشى ۇيىستىرىلعان جىل سول.
الماتىدا «كەدەي ەركى» دەگەن گازەت شىعا باستادى. سوعان اۋىلدان ءتىلشى بولدىم. ۇمىتپاسام، ءبىر-ەكى ولەڭىم باسىلدى. اۋىلدا جارلى-جالشىلاردى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىندا بولدىم. بۇل جىلى تامتۇمداپ جازعان ولەڭىم بار. سول جىلى كۇزدە اۋىلدا مۇعالىم بولدىم. قىستاي بالا وقىتتىق. جازعاسالىم پوسەۆكومنىڭ وكىلى بوپ كەتتىم. جازدان كۇزگە شەيىن اۋرۋ بولدىم. (بۇل 1922-جىل عوي). 1923 -جىلعا قارسى الماتىعا كەلدىم. تالابىم وقۋعا كىرۋ ەدى. كىرە المادىم. جەتىسۋ وبلىسىنىڭ قوسشى كوميتەتىنە اعارتۋ جونىنەن نۇسقاۋشى بولدىم. «ءتىلشى» اتتى گازەت شىعاتىن. ونىڭ ەپتەپ تاپسىرعان جۇمىسىن اتقارا ءجۇردىم. جازۋعا اينالىستىم.
گازەتكە، ولەڭ- اڭگىمە جازا باستادىم. مىنە، مەنىڭ قالامعا نيەتپەن اينالىسا باستاعانىم وسى 1923 -جىلدان، «ءتىلشى» گازەتىنەن باستالدى. سۋرەتتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىن گازەتتەن باسقا «جەتىسۋ ايەلى» دەگەن جۋرنالدىڭ ءبىر ءنومىرى شىقتى. وندا ءبىر ولەڭ، ءبىر اڭگىمەم باسىلدى. ونان كەيىن تاشكەندەگى قازاق باسپا سوزىنە ونى- مۇنى جازىپ جىبەرە باستادىم. («جاس قايرات»، «سانا»، «شانشار» سياقتىلار). بۇلاردىڭ باسىلعاندارى دا، باسىلماعاندارى دا بولدى. قازاقستان كىندىگى - قىزىلورداعا كەلگەلى «لەنينشىل جاس»، «جاڭا مەكتەپ»، «ايەل تەڭدىگى» سياقتى جۋرنالدارعا، گازەتكە اندا- ساندا جازىپ تۇرامىن. ءبىراق وقىماي، الەۋمەت قىزمەتىنە ارالاسىپ كەتۋىمە جالپى بىلىمسىزدىكتەن كوپ قيىندىق كوردىم. ناداندىق باسىمدىعى دىڭكەمە تيە بەردى.
وقۋعا قاتتى اڭسادىم. اياعىندا، 1925-جىلى سۇرانۋىممەن گۋبەرنەلىك اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باسقارۋشىلىق قىزمەتىنەن شىعارىپ، پارتيا ۇيىمى وقۋعا جونەلتتى. ماسكەۋ كەلىپ، وسى كۇنگى وقىپ جاتقان مەملەكەتتىك جۋرناليستەر ينستيتۋتىنا كىردىم. مىنە، مەنىڭ ءومىرىمنىڭ سوقپاعى. مەنىڭ ەڭبەكتەرىم:
1.جوعارعى ايتقان «بالدىرعان» - ولەڭ جيناعى.
2. جۋرنال- گازەتتەردەگى ولەڭ، اڭگىمەلەرىم.
3. وزىمدە باسىلماعان اڭگىمە، ولەڭدەرىم.
4. «ساعاناق» - ازعانا ولەڭ جياعى (باسىلىپ جاتسا كەرەك).
5. «بەتاشار» - كىشكەنتاي ۇگىت ولەڭ، ايەلدەر ءبولىمى باستى. (بۇل - مەنىڭ العاشقى شىققان كىتابىم).
6. «وتىرىك» - ەل ادەبيەتىنەن جيناق. بۇدان باسقا نە بار، نە جوعىن ءوزىم ۇمىتتىم.
***
جالپى جازۋشىلىقتى وزىمنەن دامە ەتپەگەن ەدىم. سوندىقتان جازعانىم از. تەك اندا-ساندا شۇقىما سياقتى. سوڭعى ۋاقىتتا كەيبىر جولداستارىم سەنەن بىردەڭە شىعادى دەگەن سوڭ، ەندى جازۋشى بولعىم كەلەدى. بىلمەيمىن، اقتاي الار ما ەكەم؟
***
ءبىلىم مولشەرىم، ءومىر سوقپاعىم شەت جۇرتتىڭ ادەبي قازىناسىمەن تانىسۋعا ءالى مۇمكىندىك بەرمەي كەلەدى.
ءىلياس. 1928-جىل، 25-عينۋار. ماسكەۋ.
Kaz.tengrinews.kz
