ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى. مايدان تۋدىرعان ءسوز

 نۇر -سۇلتان - تاقىرىپ بىرەۋ بولعانمەن تارقاتۋ ءار قيلى، وقيعا بىرەۋ بولسا دا سەزىنۋ مەن سەزىندىرۋ وزگەشە. سوندىقتان دا ول - ادەبيەت. سوندىقتان دا ول ومىرشەڭ.

جاۋىنگەر جازۋشى كەمەل توقايەۆتىڭ «سولدات سوعىسقا كەتتى» رومانى جايىندا جازۋ سەبەبىمىزدى تەك قازىرگى ۇرپاق كەشەگى سوعىستىڭ قيىندىعىن سەزىنىپ، بۇگىنگى بەيبىت كۇننىڭ قادىرىن ۇعىنۋ ءۇشىن دەپ جالپىلاما سيپاتتار بولساق، ونىمىز تىم جالاڭ پايىم بولار ەدى. ويتكەنى، ول جالىن اتقان جاستىق شاعىن «جالماعان» سوعىس تۋرالى جازۋعا ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ، ءتىپتى سوناۋ بالا كۇنىندە كورگەن ەڭ قيىن، ەڭ اۋىر ساتتەرىن سوعىستاعى باستان كەشكەن ءتۇرلى جاعدايلارمەن ۇشتاستىرا سومداپ، ساناسىندا سارتاپ قىلىپ «سۇرلەيدى» . سوعىستى كورگەندەر دە، كورمەگەندەر دە مايدان تۋرالى توم- توم كىتاپتار جازىپ جاتقاندا كەمەل قالامى بۇل تاقىرىپقا قوزعالا قويماپتى. ويلانىپ، تولعانىپ، قاي تۇسىنان، قالاي كىرىسۋدىڭ ءبارىن كوكىرەك كومبەسىندە ابدەن ءپىسىرىپتى. دەرەكتە بۇل رومان 1983 -جىلى كىتاپ بولىپ باسىلعانى كورسەتىلگەن. ياعني، دۇنيەدەن وتەرىنەن ءۇش- اق جىل بۇرىن جارىق كورگەن ەكەن.

بۇل روماندا ءولىم مەن ءومىر ارپالىسقان ايرىقشا ساتتەگى ادام بولمىسى، جاۋ جولىندا قالىپ بارا جاتقان جولداسىمەن قارىم- قاتىناسى، جانىنداعى ادامنىڭ اتقان وعىن يەمدەنىپ، اتاققا كەنەلە قويعىسى كەلەتىن ايارلىق، ءبارى- ءبارى تابيعي قالىپتا كوز الدىڭا كولدەنەڭ تارتىلادى. ءتىپتى كەيبىر كۇردەلى پسيحولوگيالىق جاعدايلاردى ايرىقشا توقتالا سۋرەتتەۋى ونىڭ تەك سوعىستا عانا ەمەس، وسىناۋ بەيبىت تىرشىلىگىمىزدە دە كوزگە كورىنبەيتىن وزگەشە فورمادا ءوربىپ جاتاتىن جايت ەكەنىن كورسەتسە كەرەك. سونىمەن بىرگە قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن ۇجىمداستىرۋ كەسىرىنەن بولعان قاسىرەتتى، ءتىپتى سوعىسقا قاتىستى ءبىراز قۇپيانى اشىپ كورسەتۋ روماننىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولعانداي. سونداقتان دا سوعىس جايىنداعى بۇل رومان تارسىلداعان مىلتىق داۋىسى مەن «ۋرالاعان» ۇرانداردان تۇرمايدى. شىمىر ورىلگەن شىنايى وقيعالارمەن شىعارمانى ىلگەرلەتە وتىرىپ، سوعىستىڭ جالپى جاعدايىنا بايىپتى بارلاۋ دا جاسايدى. بۇل ارينە وڭاي ەمەس. مۇنى ءوز دەڭگەيىندە ورىنداپ شىعۋعا جازۋى جولعا تۇسكەن جورعاداي تايپالىپ، اسىرەسە قازاق ادەبيەتىنە تاڭسىق كورىنگەن دەتەكتيۆ دەيتىن جانردى ابدەن مەڭگەرگەن كەمەل قالامىنىڭ كەمەلىنە كەلگەن شاعى كەرەك- تۇعىن.

كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى، عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆ «كەمەل توقايەۆتىڭ سوعىس تۋرالى بۇل تۋىندىسى وكوپتان جازعان رەپورتاجداي وقىلادى» دەپتى. ءوزىڭدى باياندالىپ وتىرعان وقيعانىڭ ىشىندە جۇرگەندەي سەزىندىرەتىن بۇل شىعارما جايىندا ءبىز كەمەل توقايەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا جونىندە جازىلعان «تاعدىر مەن مايدان» كىتابىمىزدا كەڭىنەن توقتالعان ەدىك. جەڭىسكە 74 جىل تولعان داتالى كۇنگە وراي روماننىڭ تۇتاس تۇلا بويى، وقيعا جەلىسىنە توقتالماي، وقىرمانعا ايىرىقشا اسەر ەتەتىن جانە سوعىس مايدانىندا عانا ايتىلعان قاداۋ- قاداۋ ويلارعا توقتالعاندى ءجون سانادىق.

«ۇيات ولىمنەن جوعارى تۇرادى» . ادەتتە «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەگەن ءسوز بار. مۇنى اركىم ءارقالاي تۇسىنەدى. ۇرلىق سەكىلدى ۇياتتى ءىس جاساپ ەلدىڭ الدىندا ماسقاراڭ شىعىپ ءتىرى جۇرگەنشە ءولىپ قالعانىڭ ارتىق دەگەن ماعىنادا كەلەدى. ال، قىزىق بولعاندا بۇل ماتەلدىڭ سوعىس جاعدايىندا ءبىز ويلاماعان باسقاشا قىرى اشىلعان سىڭايلى.

«مۇحامەدتىڭ قاسىنا تاناۋى دەلديىپ ەنتىگە جۇگىرىپ كەلگەن فاتكۋللين:

- جولداس سەرجانت، تەمەكى تارتۋعا بولا ما؟ - دەدى. فاتكۋللين بولىمشەدە وزىمەن ءوزى جۇرەتىن، ەشكىممەن جۇمىسى جوق مومىن، جۋاس جاۋىنگەر سانالاتىن. وسى سايعا ورنالاسقالى بەرى ءبىر ءسات تىنىم تاپقان جوق. ءارقايسىنىڭ قاسىنا ءبىر جۇگىرىپ بارادى. ولىمنەن قاشىپ، وق تيمەيتىن «قۇتتى ورىن» ىزدەپ جۇرگەنىن مۇحامەد ەندى عانا سەزدى.

ولىمنەن قورىقپايتىن ادام جوق. ءبارى ولىمنەن قورقادى. ءبىراق سول ۇرەيىن بۇركەگىسى كەلەدى، قاتەر ءتونىپ تۇرسا دا سالماقتى، سابىرلى بولۋعا تىرىسادى، بەرەكەسى كەتىپ، شوشىنىپ ايقايلامايدى، وكىرىپ جىلامايدى. ويتكەنى، ۇياتى ولىمنەن جوعارى تۇرادى. فاتكۋللين دە ءوزىنىڭ قورىققانىن جاسىرماق بولادى. مۇحامەد جىميا كۇلىپ:

- سولداتتار موسى اسىپ، شاي قويىپ جاتىر. سەنىڭ تارتقان تەمەكىڭنىڭ ءالسىز وتىن نەمىستەر كورىپ قويادى دەيمىسىڭ، - دەدى. فاتكۋللين جان- جاعىنا الاقتاي قاراپ:

- ءا، سولاي ەكەن- اۋ؟ - دەدى دە ءوزىنىڭ سۇراۋىن اقتاماق بوپ، - ءجاي قىر ۇستىندە، جالاڭاش، اشىق جەردە تۇرعان سوڭ ايتىپ جاتقانىم عوي، - دەي سالدى.

- يمەنبەي تارتا بەر» .

ءولىم الدىندا تۇرسا دا قورىققانىن ءبىلدىرىپ قويۋعا ۇيالادى. بۇل قانداي كۇي، قانداي سەزىم؟ ادام بالاسىنىڭ قۇپياعا تولى بولمىسىنىڭ وسى ءبىر قىرى ساعات، مينۋت سايىن اجال وعى اتقىلاپ جاتقان مايدان دالاسىنان وزگە جەردە كورىنىس بەرۋى، ويىڭا كەلىپ قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ مۇمكىن ەمەستەي. «ۇيات ولىمنەن جوعارى تۇرادى» . مىنە، بۇل ناعىز مايدان تۋدىرعان ءسوز. الگى ماتەلىمىزدىڭ اۋەلگى شىنايى ماعىناسى وسى شىعار بالكىم؟ وسىلاي ايتقاندا ونىڭ بەتىندەگى شاڭى ءسۇرتىلىپ، جارقىراپ، جاڭعىرىپ شىعا كەلگەندەي. كەرەك دەسەڭىز، ماتەلدىڭ تۇپكى مانىنە بارار تۋرا جولدى اشىپ، نۇسقاپ تۇرعانداي ما، قالاي؟ اۆتور ارينە، ءبىز ايتىپ وتىرعان ماتەل ماعىناسى تۋرالى ويدى ماقساتتاماعان دا. ول ءوزى انىق سەزىنگەن ادام بويىنداعى سيرەك جاعدايدا كورىنىس بەرەتىن قۇبىلىستى عانا ايتىپ ءوتتى.

«وزىڭە اتىلعان وق» . «مۇحامەدتىڭ قاسىنا ەتپەتىنەن بۇعىنا ءتۇسىپ جاتقان قويباعاروۆ العا كوز تىگىپ:

- نەمىستەر كەتتى، - دەپ مىلتىعىن جاتقىزا قويدى. - اينالانىڭ ءبارى جۇمباق، قايدا نە بارىن بىلمەيمىز. تىم قۇرىسا تاڭ اتقانعا دەيىن مۇرشا بەرسە ەكەن.

- ءاربىر ارتىق قيمىل، دابىرلاعان ءسوز وزىڭە اتىلعان وقپەن تەڭ. وسىنى ۇعىپ قوي! - دەپ مۇحامەد فاتكۋللينگە بۇرىلدى. - جۇرەڭنەن وتىرسىڭ. نەمىستى قالاي كورەسىڭ؟ اسپانعا اتپاقسىڭ با؟ بۇعىنباي ەڭسەڭدى كوتەر. مىلتىعىڭدى كەزەپ ۇستا! فاتكۋللين تىپىرلاي تۇرىپ:

- نەمىستەر كەلسە، اتام عوي! - دەدى» .

بۇل ءوزىنىڭ قىبىر ەتكەن قيمىلىنان قاپى كەتكەن قانشاما جولداستارىن كورگەن كوزدەن شىققان ءسوز. ال جايشىلىقتا دا ءبىز قانشاما ارتىق قيمىلىمىزدان وزىمىزگە «وق» ءتيىپ جاتقانىن بىلە بەرمەيمىز.

قۇپيا بولعان قۋانىش جاسى. بۇل بۇعان دەيىن ويعا كەلمەگەن، ەگەر كەمەلدىڭ كەرمەك بالالىق شاعىن بىلمەي، «سولدات سوعىسقا كەتتى» رومانىن وقىماي جۇرسەك ءالى دە، ءتىپتى، ماڭگىگە بىلمەي وتەتىن قۇبىلىس ەكەن. بەينەلەپ ايتقاندا تۋمىسىنان باستالعان تۇل جەتىمدىك تۇرمىسىنا ءسىڭىپ كەتكەن بەيباق بالانىڭ تاڭ قالىسى ءسىز بەن ءبىزدى تاڭ قالدىرماي قويمايدى.

مۇحامەد جەتى تاۋلىك بويى جاۋ تىلىندا قورشاۋدا قالعان ءۇش تانكيستى قۇتقارۋعا تاپسىرما الىپ، ءتۇن ىشىندە ۇرلانىپ كەلىپ، قاپى دا نەمىستەرگە وق جاۋدىرىپ جولداستارىن قۇتقارىپ الادى. ومىردەن كۇرەدى ءۇزىلىپ، ءبىر- بىرىمەن ىشتەي قوشتاسىپ جاتقان ۇشەۋى قۇتقارىلعاندا قۋانعاندارىنان جىلاپ جىبەرەدى. ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارعان تۇس، مۇحامەد بۇلاردىڭ جىلاۋىن تۇسىنبەي قالادى. سەبەبى:

«مۇحامەد بالالار ۇيىندە جۇرگەندە كىسىمسىنگەن الدە بىرەۋ قاتتى ۇرىپ تاستاعاندا، نە جازىقسىزدان تاياق جەگەندە بالالاردىڭ كوگەرگەن ەتىن سيپالاپ وتىرىپ، مۇڭىن شاعۋعا كىسى تاپپاي بۋلىعا ۇزاق وكسىپ جىلاعانىن تالاي مارتە كورگەنى بار. ءجابىر كورگەندەر عانا جاس توگەدى دەپ ۇعاتىن. قۋانعان كىسى دە جىلايدى ەكەن- اۋ دەپ تاڭعالدى.

ول قۋانىش جاسىن ءبىرىنشى رەت كورگەن ەدى» دەيدى روماندا. وسى تۇستا قۇرمەتتى وقىرمان، ويىڭىزدا «مۇحامەد دەگەن كىم؟ » دەگەن ءبىر ساۋالدىڭ توبەسى كورىنۋى مۇمكىن. بىردەن جاۋاپ بەرەيىك. مۇحامەد دەگەن - كەمەل توقايەۆتىڭ ءوزى ەدى. بالالىق شاعى وتە قيىن، تار كەزەڭگە تاپ كەلگەن كەمەلدىڭ ون جاسقا جەتەر- جەتپەس شاعىندا اكە- شەشە، قارىنداسىنان ءبىر- اق كۇندە اسا ايانىشتى جاعدايدا ايىرىلىپ، ءوزى قاسىم دەگەن اعاسىمەن سوناۋ بىشكەك تۇبىندەگى جەتىمدەر ۇيىندە جان ساقتاعان تاريحىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. سول بالالار ۇيىندە ەرجەتىپ، مايدانعا جاسى تولعاندا جەر بەتىندەگى جالعىز جاناشىر جاقىنى، اعاسى - قاسىم سوعىسقا كەتىپ، ونى ساعىنا اڭساپ، سارىلا كۇتىپ جۇرگەندە ءبىر جارىم جىلدان سوڭ ودان دا قارالى قاعاز كەلەدى. وزەگىندە وكىنىش پەن كەك قايناپ، سول اعانىڭ ىزىمەن ەندى ءوزى دە مايدانعا اتتانىپ، قاندى قاساپ سوعىستىڭ ورتاسىندا جۇرگەن بەتى وسى ەدى.

جاڭاعى ءۇش ورىس جولداسىن قۇتقارعان مۇحامەد جايلى اۆتور: «وسى ءبىر ساتتە قازاقتىڭ كىشكەنتاي قارا دومالاق بالاسى بۇل ۇشەۋىنە قياداعىنى قياننان شالاتىن، قيىرداعىنى قينالماي الاتىن العىر دا وجەت جاس قايرات يەسىندەي كورىنگەن ەدى» ، - دەيدى. بۇل جۇرەگى قازاق دەپ سوققان نامىسقوي جاستىڭ ءوزىنىڭ ەرلىگىنە، ءوزىن بيىك ۇستاعانىنا دەگەن ريزا كوڭىلى ەدى.

 ال جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن قۋانىش جاسى تاياق جەمەي، ۇرىس ەستىمەي وتكىزگەن ءار ساعاتى قۋانىشقا بالاناتىن بالالار ۇيىندە ەرجەتكەن ادام عانا سەزىنەتىن سيرەك قۇبىلىس. بۇعان دەيىن ادامدار قينالعان، قايعىرعان كوڭىل كۇيدە عانا جىلايدى دەپ ۇعىپ كەلۋ دەگەنىڭىز ادام ايتسا نانعىسىز اۋىر ءحال. بۇل -  وسى جاسقا كەلگەنشە اينالاسىنان كوز جاسى توگىلەردەي قۋانىشتى ءسات كورمەي سۇرقايلىقتان عانا ساقتانۋعا قابىلەتى جەتىلە تۇسكەن سۋىق سانانىڭ ويدا- جوقتا سەلت ەتىپ سەزىنگەن جىلىلىعى. ادام بويىنداعى وسىنداي ءبىر قۇبىلىس بولادى ەكەن عوي دەپ ۇققان ول سول ساتتە الدا قولى جەتەر ءبىر بايلىقتى كورگەندەي بولدى. ول -  قۋانىش جاسى.

بۇنى جانتانۋ، پسيحولوگيا عىلىمدارىن زەرتتەۋشىلەر جۇيەلى زەردەلەپ پايداعا اسىرار بولسا، بۇگىندە ءسابي جۇرەگىن ۋايىم مۇجىگەن تالاي جەتكىنشەكتىڭ قۋانىش جاسىن ەرتەرەك سەزىندىرۋگە ءتۇرلى جاعدايلار جاسالار ما ەدى. ول ءوز كەزەگىندە بالا پسيحولوگياسىنا، ومىرىنە پايدالى بولاتىنىنا كۇمان جوق. الايدا، وسى جانتانۋ عىلىمىنىڭ ءوزى سالا سالاعا ءبولىنىپ، ادەبيەتتەن ىرگەسىن اۋلاق سالعان وسى ۋاقىتتا كەرمەك تاعدىرىنان كەرەمەت قۇپيالاردىڭ كىلتىن تاپقان جازۋشى جاڭالىعىن كەرەككە جاراتا قويادى دەگەنگە سەنە المايتىن سەكىلدىمىز.

ءجانتاسىلىم الدىندا نەمەسە تۋعان انا مەن تۇڭعىش بالا. تاعى دا ش. ەلەۋكەنوۆ «اتى دا، تالانتى دا كەمەل» دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا «سولدات سوعىسقا كەتتى» رومانىنان ءۇزىندى كەلتىرە وتىرىپ، مىنا ءبىر جايدى باياندايدى:

«تەك قاندى كويلەك دوسى ءولىم اۋزىندا: مامام بايعۇس زارىعىپ، مەنى بوسقا كۇتىپ، ەكى كوزى ءتورت بولادى- اۋ دەپ وزىنەن گورى اناسىن قيمايتىن جەرىندە رومان اڭگىمەشىسىنىڭ تاماعىنا تاس تىعىلىپ قالعانداي قالپىن سەزىنەسىڭ. كەمەكەڭنىڭ دوسى، وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك، «توقايەۆتىڭ ءۇش سىيلىعى.. .» دەگەن ماقالا جازعان («قازاق ادەبيەتى» ، 23 - قازان، 1998 -جىل) جازۋشى قالمۇقان يسابايەۆتان وسى پسيحولوگيالىق كورىنىس جايىندا پىكىر ايتۋىن سۇراعانىمدا بىلاي دەپ ەدى: سوعىستا قاتتى جاراقاتتانىپ ءال ۇستىندە جاتقان جاس سولدات ۇنەمى «ماما!» - دەپ شەشەسىن شاقىرىپ ايقايعا باسىپ جاتادى. ال، موسقالداۋلارى تۇڭعىش بالاسىنىڭ اتىن اتاپ قوشتاسادى.. .» دەيدى.

وسى ءبىر كوپ ادامعا ورتاق تىلسىم پسيحولوگيالىق كۇيدى رومان اڭگىمەشىسى بىردە بەلگىلى جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆقا دا ايتىپ بەرىپتى. ۇيىندە قوناق بولعان ءازىلحانعا ءوزىنىڭ جاۋىنگەر جولداستارى تۋرالى اڭگىمەلەپ وتىرىپ، ۆيكتور اكيموۆ دەگەن دوسىنىڭ جانى ءۇزىلىپ بارا جاتقاندا سوڭعى رەت: «مامام مەنى ساعىناتىن بولدى- اۋ!» دەگەنىن ايتىپ، «سول ءسوز ءومىر بويى قۇلاعىمدا كەلەدى.. .» دەپ كوزىنە جاس الىپتى.

«سول ساتتە تۇرارگۇل ورنىنان تۇرىپ:

- قوي، كەمەش، بوساما، - دەپ شاشىنان سيپاپ، كۇيەۋىنىڭ باسىن كەۋدەسىنە قىستى.

كەمەلدىڭ جانىنىڭ نازىكتىگىنە، دوس دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ادالدىعىنا جانە ونىڭ جان جارىنىڭ كۇيەۋىنە دەگەن جان تەبىرەنتەرلىك ءىلتيپاتىنا ءتانتى بولىپ، مەنىڭ دە جۇرەگىم ەلجىرەپ كەتتى. قالتامنان ورامالىمدى الىپ، اۋزىمدا سۇرتكەن بولىپ، جاساۋراپ كەتكەن ەكى كوزىمنىڭ قۇيرىعىن قۇرعاتتىم.. .» دەپ جازادى مايدانگەر جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ.

مايدان دالەلدەگەن ەكىنشى ءحال، ياعني، جىگىت شاقتان ءوتىپ، وتباسى، بالالى- شاعالى بولعانداردىڭ ءولىم ساتىندەگى كۇيى تۋرالى دا روماندا سۋرەتتەلەدى.

«وكوپ ىشىندە ىڭىرسىعان، قينالعان داۋىس ەستىلدى. اليەۆ قاسىنا جەتىپ كەپ ەڭكەيە قارادى. قويباعاروۆ وكوپ تۇبىنە شالقاسىنان قۇلاعان. تۇلا بويى توپىراق ارالاسقان قان. سنارياد سول جاق قولى مەن قابىرعاسىن جۇلىپ كەتكەن. شيكى وكپە كورىنىپ تۇر.. .

- ويپىرماي، مىنا جەل دەگەنىڭ ۇستارانىڭ جۇزىندەي وتكىر ەكەن- اۋ. وكپەمدى قارىپ كۇيدىرىپ بارادى. شينەلىمدى قىمتاپ جىبەرشى، - دەپ تالىپ كەتتى.

الدەن سوڭ ءتىلىنىڭ ۇشىمەن كەزەرگەن ەرنىن جالاپ جاتىپ كوزىن اشتى. باباحۋنوۆ فلياگىن توسىپ، اۋزىنا سۋ تامىزدى. سۋ جۇتىلماي ەزۋىنەن اعىپ جاتىر. .. .قويباعاروۆ ۇزاق قاراپ جاتىپ:

- مىنە، قالقام، ەندى كەلمەس ساپارعا جول تارتتىق، - دەپ كادىمگى دەنى ساۋ كىسىدەي سويلەپ كەتتى. - اقىلجانىم جاس ەدى. ارتتا قالعان جالعىز تۇياعىم سول. سوعان يە بولعاي دەگەيسىڭ. جارىما، اقىلدىما تىلەگىم وسى. اماناتىمدى جەتكىز قالقام! - دەپ كوزىن جۇمىپ تىنا قالدى» دەيدى.

بۇلار، مىنە، ناعىز مايدان تۋدىرعان ءسوز، مايدان سەزىندىرگەن قۇبىلىستار ەمەس پە؟ ءدال وسىنداي ءبىر تۇستا مۇحامەدتىڭ «مەن ولسەم سۇرايتىنداي، مەنى جوقتاپ ساعىناتىنداي كىمىم بار، مۇمكىن ماعان وسى دا جاقسى بولعان شىعار، ەندەشە مەن الاڭسىز العى شەپكە ۇمتىلا بەرۋىم كەرەك» دەيتىن كەزدەرى باياندالادى. ارينە سۇيەگىڭدى قاريتىن ءسوز.

تاعدىر مەن مىنەز. جازۋشى كەمەل توقايەۆ سوزگە ساراڭ بولعانى تۋرالى قالامداس دوس، ىنىلەرى ەستەلىكتەرىندە كوپ جازىپتى. وسى روماندى وقىپ وتىرىپ، سول مىنەزدىڭ سىرىنان دا ۇشىق ۇستاعاندايمىز.

«18 - قاڭتار، 1943 -جىل

ستالينگراد مايدانى

.. .ادەتتە سولداتتار جولىعىسا قالعان ساناۋلى مينۋتتار ىشىندە اتى- ءجونىن، قاي جاقتان ەكەنىن جامىراي سۇراسىپ قالادى. اۋىلدا كىمدەردىڭ قالعانىن اڭگىمەلەپ، اكە- شەشەسىن، سۇيىكتى جارىن، تۋعان- تۋىستارىن ەسكە الىسادى. مۇنداي سۇراق ماعان اۋىر تيەتىن. بالالار ۇيىندەمىن دەپ ايتۋ وزىمە قورقىنىشتى كورىنەدى.. . مۇنداي سۇراقتان قاشاتىنمىن. جىگىتتەرمەن اشىلا سويلەسە قويماعان سوڭ ءوز جوندەرىن ايتۋعا ونشا اۋەستەنە قويمادى، قۇلقى دا بولعان جوق. باباحۋنوۆ مەن توحيدزە ۇشەۋىمىزدەن باسقا بولىمشەدە تاعى بەس ادام بار.. .» .

شىندىق. كەمەل توقايەۆ قازاق ادەبيەتىندەگى دەتەكتيۆتىڭ اتاسى سانالادى. ونىڭ قالامگەرلىگى جايىندا ايتقاندا جۇرتتىڭ اۋزىنا بىردەن دەتەكتيۆ تۇسەدى. الايدا قالامگەرىڭ سوعىس تاقىرىبىندا جازعان دۇنيەلەرى ونىڭ ناعىز مايدانگەر جازۋشى ەكەنىن دە تانىتادى. ونىڭ سوعىس جايىندا جازعان شىعارمالارى جالاڭ ديداكتيكاعا اۋەستەنبەيدى جانە سوعىس رومانتيكسىنا بەرىلمەيدى. كەرىسىنشە وعان وبەكتى تۇردە قاراپ، ول كەزدە ايتىلا بەرمەيتىن جەڭىستىڭ اسا زور شىعىنمەن كەلگەنىن جازۋعا تىرىسادى. ونىڭ وسى كوزقاراسى سوعىس جايلى ءبىراز سوراقىلىقتاردى اشىپ جازعان ايگىلى بىكوۆتىڭ «ۆ تۋمانە» ، «سوتنيكوۆ» ، «ستۋجا» پوۆەستەرىندەگى سۇرىقسىز، ءبىراق نازىك، كوڭىلسىز، ءبىراق جان تولقىتار كورىنىستەر مەن ونداعى قيلى تاعدىرلارمەن استاسىپ جاتادى. «ۆ تۋمانە» پوۆەسىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ ءومىر ءۇشىن كۇرەسى، كىمنىڭ ساتقىن، كىمنىڭ دوس ەكەنىن، يا ساتقىندىق پەن دوستىقتىڭ اراسى ءبىر- اق قادام ەكەنى قالاي سۋرەتتەلسە، كەمەل شىعارمالارىنداعى سوعىس بەينەتى ودان ءبىر ءپاس تە تومەن سۋرەتتەلمەگەن. ءبىراق سوعىس تاقىرىبىن اشىق جازدى دەگەن ۆاسيل بىكوۆتىڭ ءوزى ن. نيكۋليننىڭ «سوعىس تۋرالى ەستەلىك» كىتابىنىڭ قولجازباسىن وقىعان سوڭ، 1996 -جىلى بىلاي دەپ حات جازىپتى: «قىمباتتى نيكۋلين! سوعىستىڭ سۇرىقسىز كەلبەتىن، ۇمىتىلا باستاعان شىندىعىن جازعانىڭىزدى وقۋ وڭاي بولمادى. ءتىپتى، مەن سوعىس ارداگەر بولسام دا.. . مىنا قولجازبا كىتاپ بولىپ شىقسا ەكەن دەگەن تىلەگىمدى جاسىرا الماي، سول ۇمىتتەن ايىرىلا الماي وقىدىم. ارينە، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە بۇل كىتاپ كگب قارماعىنان قۇتىلمايتىن ەدى، ال قازىر باسپالار ءوز كىرىستەرى ءۇشىن جانتالاسىپ ءجۇر. كىمگە كەرەك؟ ەگەر بۇل قولجازبا اقشا اكەلمەيتىن بولسا، ەشكىم قارامايدى.. .

ارينە، سوعىستىڭ شىندىعى، يا سوعىس تۋرالى شىندىق عىلىممەن دە، ونەرمەن دە اشىلماي، وسىلاي بەلگىسىز بولىپ كەتەدى. جاستاردىڭ، كەيىنگى تولقىننىڭ ءوز شارۋاسى باستارىنان اسىپ جاتىر، ال سوعىستى كورىپ، سونى يىعىمەن كوتەرگەندەر بارىنە تۇسىنىستىكپەن قارايدى. سوعىستىڭ وسى اۋىر، قاتال شىندىعىن جاسىرعىسى كەلەتىندەر كوپ پە دەپ قورقامىن» .

 سوعىستىڭ اشى شىندىعىن ايتۋ، ارينە قيىن. ال ءبىز سول زۇلماتقا ءوزىنىڭ دە اسا اۋىر تاعدىرى قامشىنىڭ تاسپاسىنداي قاتار ءورىلىپ، تالانت پەن تالعام تۇيىسكەن تۇستا وعان ۋاقىت مۇمكىندىك بەرسە، مايدان تۋدىرعان ءسوزدىڭ وسىنشاما ومىرشەڭ بولاتىنىن كورگەندەيمىز. شىعارمانىڭ شىنايىلىعى سونشا، قان مايداندا كورىنىس بەرەتىن قىلىش جۇزىندەگى قىزعانىش، وقتىڭ ورتاسىنداعى وپاسىزدىق سىندى بىلايعى ومىردە ادام بالاسىنىڭ ويىنا كەلە بەرمەيتىن جاعدايلارعا قاراپ وتىرىپ مىڭ- ميلليون ورمەكتىڭ شاتىسۋىنان دا كۇردەلى پەندە بولمىسىنا شىت جاڭا قايتا ۇڭىلگىڭ كەلەدى. ال، ماقالامىزداعى سوڭعى تاقىرىپشادا باياندالاتىن وقيعانى ءومىردى باعاسى دەر ەدىك.

ءولىم شەكاراسىنا دەيىن. جازۋشى كەمەل توقايەۆ ۋكراينانى ازات ەتۋگە اتسالىسقان پارتيزاندىق سوعىستى ارقاۋ ەتكەن «زامانداستار سىرى» اتتى كولەمدى دەرەكتى پوۆەستى جازدى. وتە ۇلكەن كۇش، زور قۋاتپەن جازىلعان ءىرى شىعارما. پوۆەست سول سوعىستىڭ ىشىندە بولعان دارىگەر الەكسەي ۆاسيلۆيچتىڭ اڭگىمەلەنۋىمەن ءوربيدى.

كيەۆتى باسىپ العان نەمىستەر جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى، قولعا تۇسكەن سولداتتاردى تۇتقىنعا الادى. ولاردى اكەپ قاماعان لاگەر ناعىز «ءولىم ءۇيى» ەدى. سەبەبى، ول ۇيگە قامالعاننىڭ قايتىپ شىعاتىنى بولمايدى. تاس ۇيدە ءبىر تۇنەتىپ شىعارعاننان كەيىن تۇتقىندارعا الا كيىم كيگىزىپ، ايداپ بيىك جاردىڭ باسىنا اپارادى. سول جەردە ءتىزىپ قويىپ اتادى. سويتەدى دە، ۇستىلەرىنە بەنزين قۇيىپ ورتەيدى. شالا- جانسار تىپىرلاپ جاتقاندار دەنەسىنە وت تيگەندە ىرشىپ، سەكىرىپ الدەنەشە اۋناپ تۇسەدى. سودان سوڭ از بۇلكىلدەپ جاتىپ، بۇرىسە باستايدى، بىرتىندەپ كۇيەگە، كۇلگە اينالادى. ەڭ اۋىرى، سونى ەرتەڭگى اتىلاتىن تۇتقىندارعا كورسەتەدى.

مىنە، وسى «ءولىم ۇيىنە» كىرىپ، سودان ءبىرىنشى رەت امان شىققان پروتسەنكو دەگەن جاۋىنگەردىڭ تاڭ اتىپ، ءولىم جاقىنداعانىن سەزگەن كەزدەگى كۇيىن اڭگىمەلەۋى:

«ءولىم الدىندا كىسىنىڭ ويى كەلتە بولادى. وتكەندەگى كورىنىستەر لەزدە ويىڭا تۇسەدى دە، ونى سول ساتتە ۇمىتىپ، ەكىنشىسىنە كوشەسىڭ، ءسويتىپ، ۇشى- قيىرسىز وي تىزبەكتەلە بەرەدى. ءوزىمىزدىڭ سەلونىڭ قاسىنداعى جالپاق كوك ساز ەكەن دەيمىن. ونىڭ ورتاسىن كەسىپ وزەن اعاتىن، سۋى تەرەڭ ەمەس، تايىز. ءبىز، توپ بالا، سازدا كوبەلەك قۋىپ، اسىر سالىپ ويناپ ءجۇرمىز. بۇل ويىن زەرىكتىردى بىلەم، ارتىنان الىسقان بوپ، جۇدىرىقتاسىپ، جۇلىسىپ تا قالامىز. بايعۇس انام: «ەي، بالام، تەنتەك بولما، تيىش ءجۇر» - دەپ اقىلىن ايتىپ تۇرعان سەكىلدى. بۇل ءتاتتى ەلەس جوق بوپ كەتەدى دە، ەندى كوز الدىڭا تۋعانىڭ، دوس- جارانىڭ اسا ساعىنىشپەن كەلە قالادى. كادۋەلگىدەي وزىڭمەن جۇزدەسىپ، سىرلاسىپ تۇرعان سىقىلدى. وي ارمەن جەتەلەيدى. وسى ءبىر شاقتا بىرەۋدى ساعىنىپ، اڭساعانداي بولاسىڭ، «جانىم» دەپ قانا ەلجىرەپ ءۇن قاتاسىڭ. ول دا يكەمدەلىپ باۋىرىڭا كىرە تۇسكەندەي، قۇشاعىڭدى جاياسىڭ، سول ءسات ءتۇس كورگەن كىسى سەكىلدەنىپ شوشىپ كەتەسىڭ. جان- جاعىڭا قارايسىڭ. اينالاڭنىڭ ءبارى الا كيىمدى ادامدار.. . الگى اسقان كوڭىل ادىرا قالادى، وزەگىڭ ورتەنىپ، ەزىلىپ، ءبىر- اق ۋىس بوپ قالاسىڭ. ەندى ءبىر- ەكى ساعاتتان كەيىن ومىرمەن، جارىق دۇنيەمەن قوشتاساسىڭ، قايتىپ ماڭگى ورالمايسىڭ.. . كادىمگى ۇلكەن كۇن سەنسىز شاپاعىن توگىپ، سەنسىز اتاتىن بولادى. اسپاندا اي سەن جوقتا قالقيدى. ايدىن كولدە قۇستار ۇشادى، ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇسىنداعى كوك سازدان جەم ىزدەيدى، دالانى قۇلپىرتىپ قىزعالداق وسەدى، جۇرت شۋلاپ ەگىن ورۋعا شىعادى، بارىنەن دە بۇرقىراعان جاس ساباننىڭ ءيسىن ايتساڭشى! ودان سوڭ كۇز كەلەدى، ودان ءارى قىس، كوكتەم، تاعى جاز باستالادى. وسىنىڭ ءبارىن سەن كورە المايسىڭ! سەنى ءازازىل كۇش قورلىقپەن ولىمگە جەلكەلەپ تۇر، امالسىز مويىن ۇسىندىرعانداي، قارسىلاسايىن دەسەڭ دارمەن جوق، بايعۇس جان سەكىلدىسىڭ. وسى ءحالىڭ ەسىڭە تۇسكەندە ءىشىڭ ورتەنىپ كۇيىپ كەتەسىڭ، ەسىڭنەن تانىپ، الاسۇراسىڭ.. . باسقانى قايدام، ءوزىم سونداي اۋمالى- توكپەلى مۇشكىل كۇيدە بولدىم. ءبىر ساتكە تاعى ەسىڭدى جياسىڭ. وتكەن ومىرگە ەرىكسىز كوز جىبەرەسىڭ. بىرەۋمەن ارادا كيكىلجىڭ، باقاستىق، وشتەسكەندىك بولعانى ەسىڭە تۇسكەندە ويپىر- اۋ، ادام نەتكەن قاتال، نەتكەن مەيىرىمسىز، نەتكەن نادان ەدى دەپ ويلايسىڭ، وسىنىڭ ءبارى بىلمەستىك ەكەن- اۋ، - دەپ قىنجىلاسىڭ. شىركىن، جارىق دۇنيەنى تاعى ءبىر سىعالاتسا، كىسىگە قيانات قىلماي، جولىنا شىراق جاعىپ وتەر ەدىم، ادامدى جان تانىممەن سۇيەر ەدىم دەيسىڭ.. . بارىنە دە كەشىرىم بەرەر جومارت كوڭىلدە قالعىڭ كەلەدى.. .

.. .تۇتقىنداردى تاڭ اتا اتاتىنىن بىلەمىز. اقىندار جىرعا قوسقان تاڭ شاپاعىن ەندى بۇلار قاس كورىپ، بەزىپ تۇر، كۇن شىقپاسا ەكەن دەپ تىلەۋ تىلەيدى، قۋ تىرشىلىك ادامعا نە جاساتپادى دەيسىز! تۇرمە ءىشى وسىلاي دۇرلىگىپ تۇرعان كەزدە:

- جولداستار! قاشىڭدار، قۇتىلىڭدار! - دەگەن بىرەۋدىڭ سابىرلى داۋسى شىقتى دا، تەمىر ەسىك شالقاسىنان اشىلدى. اقىرىن ايتسا دا ايقايلاپ ايتقانداي ەستىلدى بارىمىزگە. ءبىراق جۇرت اشىق ەسىككە ۇمتىلماي، جاپىرىلا قابىرعاعا تىعىلدى. «وسى نەمە، ۇيدەن شىعارۋ ءۇشىن ادەيى ارانداتىپ تۇرعان جوق پا ەكەن؟ تاڭ الدىندا اتساڭدار ءالى ەرتە ەمەس پە؟ » - دەگەندەي قاراڭعى قاپاستا وتىرسا دا از ۋاقىتتىق تىرلىكتى قيماي، ۇركىپ، شەگىنشەكتەپ تۇر. سىرتتاعى كىسى اسىقتىردى:

- تەزىرەك قاشىڭدار!

- ءبارى ءبىر ءولىم ەمەس پە؟ نەنى كۇتىپ تۇرمىز؟ ! - دەپ ارتتا تۇرعان بىرەۋ جۇلقىنا، ەسىكتەن ىتىپ شىعىپ، الا كولەڭكەگە ءسىڭىپ جوق بولدى. سول- اق ەكەن، ءبارى ەسىككە قاراي لاپ قويدى. الدىندا توبىن جازباعان قاشقىندار، ارت جاقتان مىلتىق داۋىسىن ەستىگەندە توعاي- جىرانى كوزدەپ، بەت- بەتىمەن تىراقايلاي جونەلدى. الدى- ارتىما قاراماي، مەن دە ايدالاعا بەزىپ بارام، اياعىم اياعىما تيمەيدى. مەنىمەن بىرەۋ قاپتالداسىپ كەلەدى. داۋدە بولسا قاشقىنداردىڭ ءبىرى شىعارسىڭ دەپ ويلايمىن. ۇزاپ شىعىپ، قۋعىنشى جوعىن بىلگەن سوڭ، قالقان قاباقتا تىنىس الماق بولدىم. جارلاۋىت جارعا جوتامدى سۇيەپ وتىرا بەرگەنىمدە، بىرەۋ ۇستىمە قۇلاپ ءتۇستى.. .»

مۇنداي الماعايىپ، تىلسىم ءحالدى وزگەنىڭ تۇلا بويى تۇتانىپ كەتەردەي سەزىندىرە جەتكىزۋ ءۇشىن اۆتوردىڭ ءوزى دە سول كۇيدى، ءولىم شەكاراسىنا دەيىنگى كۇيدى الدەنەشە رەت وزەگىنەن وتكىزگەنى انىق. وسى جولداردى وقىپ وتىرىپ، الدەنەشە رەت كوكىرەك كەرە كۇرسىنىپ، اينالانى ۇمىتىپ، وزگەشە ءبىر ءتىلىن جۇتقان ىشكى ۇنسىزدىك كۇيىندە ماڭگىرىپ وتىرىپ قالعانىمىز بار.. .

ءومىر سونداي قىمبات قوي. ونى «شىركىن، جارىق دۇنيەنى تاعى ءبىر سىعالاتسا، كىسىگە قيانات قىلماي، جولىنا شىراق جاعىپ وتەر ەدىم، ادامدى جان تانىممەن سۇيەر ەدىم دەيسىڭ.. .» دەگەننەن ارتىق قالاي باعالاي الارسىڭ؟

ءومىر ءۇشىن ارپالىس. ءبىز ءسوز ەتكەن رومانداعى مۇحامەدتىڭ باسىنان وتكەرگەن ءبىراز جايى وسى «اعامنىڭ كەگى» ، «ازاماتتىق بورىشىم» دەپ سوعىسقا اتتانعان ءبىر اۋلەتتەن قالعان جالعىز ءدان، جالعىز داراق - كەمەل قۇدايدىڭ قۋاتىندا ولمەدى، امان قالدى. جالىنداپ تۇرعان جاس سارباز بىردەن كوزگە ءتۇسىپ، 226-شى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ ءبولىم كومانديرى بولادى. ءۇش ايدان سوڭ ۇرىستا جارالانىپ، اسكەري گوسپيتالعا تۇسەدى. الايدا، جاراقاتىنان تولىق جازىلماسا دا العى شەپكە اتتانۋعا ءوزى تىلەك بىلدىرەدى. ءسويتىپ، ول 7-گۆاردياشىلار تانك پولكىنا قوسىلىپ بەلورۋسسيادا، ۋكراينا مەن پولشا جەرىندە بولىپ، كەسكىلەسكەن مايداندارعا قاتىسادى. مايداندا ءجۇرىپ ەكى مارتە «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىن الادى. سوعىستا ەكى جارىم جىل بولىپ، الدەنەشە رەت اۋىر جارالانىپ، II دارەجەلى مۇگەدەك بولعان ول جارالى سولداتتارمەن بىرگە ەلگە قايتتى. مۇگەدەك بولسا دا امان كەلگەنىنە قۋانعان جاقىندارى جارالى سولداتتاردى قارسى الىپ، ءۇيدى- ۇيىنە الىپ كەتكەندە ول جالعىز ءوزى قوس بالداعىنا سۇيەنگەن قالپى قاسقايىپ الماتى ۆاگزالىندا تۇردى.. .

نە كەرەك، سۇتپەن ءبىتىپ، سۇيەككە سىڭگەن قايسارلىقتىڭ ارقاسىندا كەسىلۋ كەرەك دەگەن اياعىن كەستىرمەي، ەمدەلىپ جازىلدى. شىنايى جازىلعان رومانداعى مۇحامەدتىڭ تىرشىلىگىن شىنايى ومىردەگى كەمەلدىڭ ىزىنە جالعاپ اكەتەر بولساق، سوناۋ جەتىمحانادان باستالعان اسا كۇردەلى دە بۇراڭ جول ونى سوعىستىڭ قاندى سوقپاعىنا سالا وتىرىپ,1945 -جىلى الماتىداعى سول كەزدەگى س. م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە باستاپ كەلەدى. ەمتيحانسىز قابىلدانىپ وقۋعا تۇسەدى.

 ءسوز سوڭىنا جاقىنداعاندا كوڭىلدى تەڭىزدىڭ اساۋ تولقىندارداي الاي- دۇلەي تولقىتىپ، جۇرەكتى ەندى ءدال سولاي ەلجىرەمەستەي تەبىرەنتكەن «زامانداستار سىرى» دەرەكتى رومانىنداعى دنەپر جاعاسىندا تۇرىپ: «دنەپرگە ءتىل بىتسە.. .» دەگەن كەيىپكەردىڭ اياۋلى ارمان- اڭسارى كوكەيگە ورالا بەردى. ءيا، دنەپرگە ءتىل بىتسە.. . ونىڭ ءبارىن تولىقتاي قامتىپ سەزىنۋگە ادامدىق ولشەم ازدىق ەتەدى. سۇراپىل مايداندى، سۇر جىقپىل ءومىردىڭ تاۋقىمەتىن قارا نارداي كوتەرىپ، تىرشىلىكتىڭ نەبىر اۋىر، ازاپتى كۇندەرىن اۋىردىڭ ءۇستى، جەڭىلدىڭ استى ەمەس، سىلتي باسقان اياعىمەن، سىرى تەرەڭ كەۋدەسىمەن كەشىپ وتكەن كەمەل توقايەۆتىڭ، كەمەل توقايەۆ سىندى جازۋشىلاردىڭ، ءار شىعارمانىڭ قاداۋ- قاداۋ كەيىپكەرلەرىنە ارنالعان تۇلعالاردىڭ سول ەرلىكتەرى تۇپتەپ كەلگەندە ءومىر جولىنداعى جولىنداعى ارپالىس ەكەنىن تىم تەرەڭنەن سەزىنەسىڭ. ءومىر مەن ءولىم، ادىلەت پەن جاۋىزدىقتىڭ كەسكىلەسكەن بىتىسپەس مايدانىندا ءومىر ءسۇرىپ، جۇرەك قۋاتىن قالام قۋاتىنا اينالدىرعان قالامگەر شىعارمالارىن وقىپ وتىرىپ، ءبىزدىڭ وسى كۇنگە جەتۋىمىزدىڭ جولىندا قانشاما ەردىڭ قانى- تەرى توگىلگەنى دە ەلەس بەرىپ، ءوزىڭنىڭ كەيىنگى ۇرپاققا نە بەرەرىڭدى ەرىكسىز ويلايدى ەكەنسىڭ.

 قارسى كەلگەن قانشاما قيىندىققا قاسقايا قارسى ءجۇرىپ، سان جەتپەس ساتقىن، ءدۇرداراز دۇشپان جۇزدەرگە كوز جاسىن كورسەتپەستەن كوكىرەگىنە جۇتا كۇلە قاراپ، ولارعا قاس كوڭىلمەن ەمەس، دوس كوڭىلمەن ءتىل قاتا ءبىلۋدىڭ ازابى مەن ارپالىسى قانداي جويقىن ەدى!؟ . جانە ول ەش اقىل ايتىپ، ۇگىت- ءناسيحات جاساماي- اق وقىعان جانعا ءۇنسىز عانا قۋات سىيلاپ تۇرعانى! سودان ءوزىڭ دە اينالاسىن الپىس اتا، قىرىق جەزدەسى قورشاپ، الدىنان جەتەلەپ، ارتىنان قامشىلاپ جۇرگەندە ومىردەن تاياق جەگەن، تاعدىردان تەپەرىش كورگەن ادامداي ولىمسىرەپ، اي مەن كۇننىڭ امانىندا ارقان كورسە اسىلا كەتكىسى كەپ تۇراتىن كوكە جاسىق كەي زامانداسىڭ دا وقىسا دەيسىڭ، كورسە دەيسىڭ. ساناسىنا جەتسە، جەتكىزۋگە جەتەلەسەك دەيسىڭ. تاعدىر مەن مايداننىڭ قاندى شوقپارى قانشاما رەت شورت سىندىرىپ، شور بوپ بىتكەن قاھارمان قالام قالدىرعان ءىزدى قۋالاي كەلگەندە ءبىزدىڭ دە قولعا قالام الۋعا تۋرا كەلگەن.

جاراتۋشى يەمىز ءبىزدى دە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قادىرىنە جەتىپ، سونىڭ باياندى، ماڭگىلىك بولۋى جولىندا ايانباي قىزمەت ەتۋگە جازعاي!

ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى،

قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى