ايزات قادىراليەۆا: حالىقتىڭ تاريحىن تەرەڭ بىلمەي سپەكتاكل قويا سالۋ - قىلمىسپەن تەڭ

 نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازىرگى قازاق تەاترىنىڭ جاي-كۇيى، دامۋ بارىسىنداعى جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىگى حاقىندا بەلگىلى تەاتر سىنشىسى، قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى ايزات قادىراليەۆا حانىممەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

- جاقىندا م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا ءداستۇرلى «تەاتر كوكتەمى» فەستيۆالى «قاراشاڭىراق- 2019» اتاۋىمەن ءوتتى. سول فەستيۆالگە كورەرمەن بولىپ بارىپ قايتتىڭىز. العان اسەرىڭىز قانداي؟

- ول جىلدا وتەتىن فەستيۆال. مەن جىلدا جاڭالىق كۇتىپ بارام. قويىلىمدار م. اۋەزوۆ تەاترىنىڭ سوڭعى پرەمەرالارىنان عانا قۇرالعاندىقتان، بۇنى فەستيۆال دەۋدەن گورى، قورىتىندى جىل ەسەبى دەۋگە كەلەتىن شىعار. تەاتر وزىنە-ءوزى كورسەتۋى عوي. ال الماتىداعى ع. مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترى، م. ي. لەرمونتوۆ اتىنداعى ورىس دراما تەاترى، ن. ساتس اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق ورىس بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترى، مەملەكەتتىك قۋىرشاق تەاترى، اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترى، «جاس ساحنا» تەاترى، ۇيعىر، كورەي، نەمىس تاعى باسقا تەاترلار قاتىسىپ جاتسا، مىنە سونى فەستيۆال دەپ اتاۋعا بولادى. ال، مىنا جەردە تەك م. اۋەزوۆ تەاترى بولعاندىقتان ولاي دەۋگە ەشقانداي نەگىز جوق.

جاڭا باستىق كەلگەندە جاڭالىق كۇتەسىڭ عوي. سول ۇمىتپەن باردىم، كوردىم. بىزدىڭشە، قازىلار القاسى كەم دەگەندە 2-3 تەاتر سىنشىسىنان تۇرۋ كەرەك. بۇل جولى كينورەجيسسەر مەن جۋرناليستى قوسقان ەكەن. فەستيۆال دەگەن كەزدەيسوق جينالا سالاتىن جيىن ەمەس. سىن تارازىسى، باعالاۋ ورنى. دامۋ مەكتەبى. ب. قۇنداقبايەۆ، ءا. سىعاي كەشەگى كۇنگە دەيىن قانشاما تەاتر سىنشىلارىن دايىندادى. سولاردى نەگە شاقىرمايدى؟ سەبەبى، اشى سىننان قاشادى. قورقادى.

- دەمەك، قازاق تەاترلارىندا ءالى سىن قابىلداۋ مادەنيەتى قالىپتاسپاعان بولدى عوي؟

- وكىنىشكە قاراي. ءبىر نارسە ايتساڭ كىرپىدەي جيىرىلادى. سودان، ولاردىڭ امانداسۋلارى قيىنداپ كەتەدى. «ايتقاننىڭ اۋىزى جامان» بولىپ ءبىز جۇرەمىز. بۇرىنعى پرەمەرالار - تەاتر جاناشىرلارى ق. مۇحامەدجانوۆ، م. قاراتايەۆ، ءا. تاجىبايەۆ، س. اشىمبايەۆ، ق. قۋاندىقوۆ، ب. قۇنداقبايەۆ، ر. نۇرعالي، ءا. سىعايلاردىڭ قىزۋ تالقىلاۋلارىنا ءتۇسىپ، ابدەن وڭدەلىپ بارىپ ساحناعا جول تارتۋشى ەدى. ول كەزدە دە دراماتۋرگيانى جەتىلدىرۋدە ساراڭدىق، رەجيسسۋرا سالاسىندا سامارقاۋلىق بولدى. ءبىراق، جالتاقتاماي ەل-جۇرتتىڭ الدىنا جايىپ سالاتىن وتكىر مىنەزدىلەردىڭ سىن تەزىنە ءتۇسىپ تۇزەلىپ وتىرعان.

ولار «ونەردى» ورتاق دەپ قارادى، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءۋاجىن تىڭداپ كەمشىلىكتەرىمەن جۇمىس ىستەي ءبىلدى. قازىر ول ءۇردىس جوق. جوعالدى. بۇگىنگىلەر «ونەردى» مەنىڭ جەكەمەنشىگىم دەپ قارايتىن بولدى. بارىنە وزدەرى بي، وزدەرى قوجا. تەاتر تەورەتيكتەرىنىڭ، سىنشىلارىنىڭ قىزمەتىنە جۇگىنگىسى كەلمەيتىن پەندەلەردىڭ بىتكەن ىسىنە ويىڭدى جازىپ جاريالاپ جاتساڭ، ءوزىڭدى تاعى جاۋ كورەدى. وكىنىشكە قاراي، پىكىر قابىلداۋعا پاراسات تۇيسىكتىڭ تايازدىعىنان دا تەاتردىڭ دامۋ قارقىنىنا ۇلكەن توسقاۋىل بولىپ تۇر.

- ادەبيەت ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ جۇمىسىنا نە كىرەدى؟

- كەلگەن پەسالاردى تاڭداۋ، تالقىلاۋ، ۇسىنۋ. نەگىزى تەاتردىڭ ادەبيەت بولىمىندە تەاتر سىنشىلارى وتىرۋ كەرەك. كەرەك دەسەڭىز، كوركەمدىك جەتەكشىلىكتە دە سىنشىلار وتىرۋ كەرەك. مىسالعا: قالەكي، جاستار تەاترلارىندا رەجيسسەرلەر وتىر. رەجيسسەردىڭ مىندەتى ساپالى سپەكتاكل قويۋ. كوركەمدىك جەتەكشىنىڭ اتقارار قىزمەتىنە كىرەتىن مىندەتتەر كوپ. شىركىن، اركىم ءوز مىندەتىن بىلسە، ءبارى ءوز ورنىنا كەلەر ەدى.

- مۇمكىن، ءبارى باسشىلىققا بايلانىستى بولار؟

- باستىقتار اۋىسىپ جاتىر، ءبىراق تەاتر دەڭگەيىندە وزگەرىس جوق. باستىق كوپ تە، باسشى از. بىلىكتى باسشى ەكەنىڭدى تانىت دەپ بەكىتكەن ادامدارى سول ورىنعا لايىق قىزمەت ەتىپ جاتىر ما؟ ءبارى باستىق بولۋعا اۋەس، شەن قۇمارتپايتىن شەرلى ادام قالمادى، ءوزى. بۇرىڭعىلار ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ۇكىلەپ بايگەگە قوسقان «تەاتر تۇلپارىمىزدى» بۇگىنگىلەر بايگەگە باپتاۋدان گورى تاقىمىن قاندىرىپ، قىزىقتاپ ارمانسىز ءمىنىپ ءجۇر. ىڭىرشاعى اينالىپ، ەندى كىم مىنەر ەكەن دەپ جاۋىر بولعان جون ارقاسىن ءارجولى توسىپ تۇرار ءمۇساپىر كۇيگە ەندى. تەاتردىڭ شىعارماشىلىعىن جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ، كوركەمدىك ساپاسى جوعارى دۇنيەلەردى دارىپتەپ سولاردى جولعا قويۋ، ولاردىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپايدى.

- تەاتردىڭ ءۇش تاعانى: دراماتۋرگ - رەجيسسەر - اكتەر. الدىڭعى ەكەۋىن قويا تۇرالىق، كيەلى ساحنانىڭ كوركى، حالىقتىڭ كوزايىمى بولىپ جۇرگەن اكتەرلەرىمىزدىڭ دەڭگەيى قانشالىقتى؟

- ساحنا - اينا عوي. ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ، سەزىپ وتىراسىڭ. بىزدە اكتەرلىك ونەر نەگە اقساپ تۇر؟ كەيىپكەردىڭ ۇلكەن- كىشىسى جوق ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇگىنگى تەاتر اكتەرلەرىنىڭ ساحنادا بەينە جاساۋداعى جالپى شەبەرلىكتەرى جاقسى بولعانىمەن، كەيدە ىزدەنۋ ءىس ناتيجەلەرى ەداۋىر باسەڭدەپ بارا جاتقانداي اسەر قالدىرادى. ءتىپتى، تاپتاۋرىندىلىققا (شتامپ) بوي الدىرىپ جاتادى. ءبىر ءرولى ەكىنشىسىنە، ۇشىنشىسىنە ۇقسايدى. سول باياعى قيمىل، سول داۋىس، سول كۇلكى. ويىندارى ءبىر-بىرىنە ۇقساس. كىلتيپان - ىزدەنبەۋدە. ادام ءوزىن كۇندە قامشىلاپ وتىرماعاننان كەيىن سول ءبىر بوياۋدى ءجيى كورسەتەدى.

ءارتيستتىڭ شىنايى شەبەرلىك قىرىن كورۋ كوپ جاعدايدا مۇڭ بوپ جاتادى. كەشەگى ق. قۋانىشبايەۆ، ە. ءومىرزاقوۆ، ن. ءجانتورين، ءا. مولدابەكوۆ، س. مايقانوۆا، ف. ءشارىپوۆالاردىڭ سپەكتاكل كۇنى ەرتە كەلىپ، داۋىستارىن قويىپ، سوزدەرىن قايتالاپ ابدەن دايىندالاتىن. ال، بۇلاردىڭ قوسىمشا جۇمىستاردان قولدارى تيە بەرمەي مە، بىلمەيمىن، ايتەۋىر ازىرلىكتىڭ السىزدىگىنەن ساحنادا جاساندىلىق مولىنان ءوربي ءتۇسىپ، ساسقالاقتاۋشىلىق كوبەيدى.

ءوز جان قالتالارىنان ءسوز قوسىپ الادى. سەنبەيسىڭ. اينالىپ كەلگەندە، اكتەرلەردىڭ سالعىرتتىعى كورەرمەندى الداۋ ەمەس، ءوز-ءوزىن جوعالتۋمەن تەڭ. قازىر كوبى رەنجىپ ايتاتىن كورىنەدى، ايزات وتكەندى كوپ اڭسايدى دەپ. قالاي اڭسامايسىڭ؟ شىنايى ونەرپازدىقتىڭ حاس ۇلگىسىن تانىتقان كەشەگى سول مايتالمانداردىڭ ونەرى كەيىنگىلەرگە ونەگە بولماي جاتسا...

قازىر بۇكىل تەاتر اكتەرلەرىنە ورتاق ءبىر كەمشىلىك، ول تىلدەگى تۇتقىرلىق، سوزدەردى تۇسىنىكسىز ەتىپ، اسىعىس ايتۋ. سوزدەرى تارىداي شاشىرايدى. ءتىل انىق ەمەس.

تىپتەن، اكتەرلەر: لوگيكالىق پاۋزا، پسيحولوگيالىق پاۋزا، گرامماتيكالىق پاۋزا، ليۋفت- پاۋزا دەگەندەردى بىلمەيدى. كىدىرىستەردى ۇستاپ تۇرا المايدى. سوزدەن ءوشى بارداي جۇلقىلاپ، قالاي بولسا سولاي جەتكىزەدى. نە دەسەك تە، ساحنا ونەرىنىڭ ەڭ باستى قۇرالى - ءسوز ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءسوز - ساحنانىڭ سۇلۋ ساۋلەتى، سپەكتاكل دەپ اتالاتىن كۇردەلى دۇنيەنىڭ رۋحاني ءسانى.

ال سول ءسوزدى جۇيەلى تۇردە تىڭدارمانعا جەتكىزۋ ءۇشىن، تابيعي تازا، قۇلاققا جاعىمدى قوڭىر داۋىس كەرەك. قاي تەاتردى الساق تا، سول داۋىس التىنشا قاتارعا جەتپەي جاتادى، ءتىپتى اۆانسسەنادان ارى اسپايدى. ال، جىلدا بارىپ كورەتىن م. اۋەزوۆ تەاترىندا تۇنىپ تۇرعان ايعاي. نە ءۇشىن ايعايلاپ جاتقانىن بىلمەيسىڭ. ايتەۋىر تاماققا ساپ قىلقىنىپ جاتادى. سىبىرلاپ جەتكىزەتىن قايسىبىر تۇستاردى ايعايعا باسىپ جاتادى. سوزدەرىن تىڭداپ وتىرىپ، ءسوز شەبەرلىگى، ءسوز قولدانىستارى، ويىنىڭ جۇيەلىلىگى، استارلى قاسيەتتەرىن ءتۇيسىنۋى، كۇندەلىكتى تاجىريبەلەردەن قالىپ بارا جاتىر-اۋ دەپ ويعا قالاسىڭ. باس تەاتر وسىنداي كەمشىلىكتەرمەن كۇرەسە الماي جاتسا، وندا وبلىستىق تەاترلاردى اۋىزىما الماي-اق قويدىم.

- اكتەرلەرىمىز سولاي ەكەن... ال، ەندى ۇلتتىق رەجيسسۋرامىز قالاي؟

- قازىرگى ۇلتتىق رەجيسسۋرادا اقاۋ كوپ. رەجيسسەرلەردىڭ ىزدەنىستەرى وتە ءالسىز. جالپى، تەاتردىڭ بەت بەينەسى، كەلبەتى رەجيسسەردىڭ تالعامىنا، تانىم- تۇيسىگىنە بايلانىستى. تەاتردى وسىرەتىن دە، وشىرەتىن دە رەجيسسەر. قازىر رەجيسسەرلەر ءبىزدىڭ ۇلتتىق كلاسسيكالىق تۋىندىلاردى قويۋدان قاتتى اقسايدى.

كۇنى كەشە عانا جاستار تەاترى «ايمان- شولپاندى» قويدى. رەجيسسەرى - ن. جاقىپباي. ول تۋرالى جازدىم. ءوڭىن اينالدىرىپ قويدى. ونى كەزىندە قاللەكي تەاترىندا رەجيسسەر ءا. ورازبەكوۆ تە قويدى. ول دا بۇگىنگى كۇننىڭ بەت بەينەسىن كورسەتپەك بولىپ «ايمان- شولپاندى» جالاڭاشتادى. بۇل بارىپ تۇرعان قيانات. اركىم ءوز بىلگەنىن جاساسىن دەپ جازباعان بولار مارقۇمدار. ادامدا ۇيات، قىتىق دەگەن بولۋ كەرەك.

كلاسسيكالىق جانە تاريحي شىعارمالارعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ جاعى جەتىمسىز. كۇردەلى دۇنيەلەردى ءبىر ايدىڭ ىشىندە استان- كەستەڭىن شىعاراتىن ادەت تاۋىپتى. ءاربىر ۇلتتىق شىعارمانى قويعان كەزدە، ءار رەجيسسەردە ۇلكەن يدەيا، ارمان بولۋ كەرەك. اۋەزوۆتىڭ، مۇسىرەپوۆتىڭ، ايتماتوۆتىڭ دەڭگەيىنە جەتسەم دەگەن. قازاق رەجيسسەرلەرى - ۇلتتىق نەگىزدەن، ءتولتۋما تابيعاتىنان الىستاپ قالماۋى كەرەك. حالىقتىڭ تاريحىن تەرەڭ بىلمەي سپەكتاكل قويا سالۋ - قىلمىسپەن تەڭ.

ال ءار تەاتردىڭ رەپەرتۋارىندا اۋەزوۆ پەن مۇسىرەپوۆتىڭ پەسالارى مىندەتتى تۇردە ءجۇرۋى ءتيىس. اۋەزوۆتىڭ كەبەگىن، ەڭلىگىن، سىرىمىن، قاراگوزىن؛ مۇسىرەپوۆتىڭ قوزىسىن، بايانىن، اقان سەرىسىن، اقتوقتىسىن ويناعان قانشاما اكتەرلەردىڭ ەسىمدەرى تەاتر تاريحىندا قالدى. اكتەرلەرگە بەدەل قوستى. سوندىقتان، ولاردىڭ پەسالارى قاي كەزدە دە ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىن ومىرشەڭ تاقىرىپ بولىپ قالا بەرمەك.

ايتىپ وتىرمىن عوي، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ۇلى دراماتۋرگتەرىمىزدىڭ پەسالارىن ءوز دارەجەسىندە ساحنالاي الماي كەلەمىز. كلاسسيكالىق دۇنيەلەرگە تەرەڭىنەن بارىپ، ونىڭ كۇردەلى مازمۇنىمەن جەكە-جەكە جۇمىس ىستەۋدىڭ ورنىنا، بەرتىنگى «كىرىسپەلەرىمەن» عانا شەكتەلىپ، سونى عانا قاناعات تۇتار كەيبىر رەجيسسەرلەرىمىز ساحنادا ءوزىن دە، وزگەلەردى دە دىڭگەلەتىپ ءجۇر.

جاپون، قىتاي، ءۇندى حالىقتارىنىڭ تەاترلارىن كورسەڭ ۇلتتىق بوياۋلارعا تۇنىپ تۇر. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ادەپ- عۇرپتارىن، سالت-جورالعىلارىن ۇمىت قالدىرماي ءتىپتى زاماناۋي سەريالدارىنا دەيىن تىقپالاپ جاتاتىنىنا تاڭقالاسىڭ. قاراپ وتىرىپ، ۇلت ونەردى ۇلت تاعدىرىنان ءبولىپ قاراۋعا استە بولمايتىنىن تۇسىنەسىڭ.

ءار حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايىنا وراي وزىندىك داستۇرلەرى، ونەر تۇرلەرى بولاتىنى بەلگىلى. ءبىراق ول بەلگىلەر ءبىر دارەجەدە تەاتر ونەرىنىڭ ەلەمەنتتەرى، ۇلتتىق ناقىشتارى ەكەندىگى كوبىندە ەسكەرىلمەي جاتادى. بىلمەۋشىلىك پەن الدە مەنسىنبەۋشىلىك پە بىلمەدىم. ايتەۋىر، ونىڭ ورنىنا وزگە سالت-ءداستۇر نەگىزىندە تۋعان ونەردى اكەلىپ تاڭىپ قويادى، ونى كورەرمەن ءجوندى تۇسىنبەي جاتسا، ولاردى «وي-ءورىسى تومەن، مادەنيەتى كەنجە» دەپ كىنالاپ جاتاتىنى تاعى بار. عاسىرلار بويعى جينالعان رۋحاني قازىنامىز بىرتىندەپ وسىلاي جوعالىپ بارا جاتىر. ۇلتتىق ونەردى دارىپتەۋگە كەلگەندە، دامەلەرى پالەندەي قۇنارلى ەمەس.

بۇل، قازاق حالقىنىڭ قازىرگى تاڭداعى ۇلتتىق پروبلەماسى... ۇلتتىق دۇنيەگە ەكسپەريمەنت دەپ قاراۋ دا ەتەك الىپ بارادى. شىنىن ايتۋ كەرەك، قازىر رەجيسسۋرا سالاسىنا ءوزىنىڭ باعىن سىناۋشىلار كوبەيدى. وبلىستىق تەاترلاردىڭ ءبىراز اكتەرلەرى رەجيسسەر اتانىپ ءجۇر. رەجيسسۋرانى وڭاي كاسىپكە اينالدىرىپ الدى. بۇل جاقسىلىق ەمەس. قازىر ىزدەنىس جولىندا جۇرگەن جاس رەجيسسەر - فارحاتتان ءۇمىت كۇتەمىن. وسى بالا ءسۇرىنىپ كەتپەسە ەكەن دەپ ۋايىمداپ وتىرامىن.

- دۇركىرەپ ءوتىپ جاتقان فەستيۆالدەر تەاترلارعا نە بەرەدى؟

- فەستيۆالدىڭ ماقساتى ماراپاتتاۋ بولماۋ كەرەك. فەستيۆال - سۇرىپتاپ اكەلگەن سپەكتاكلدەر تۋرالى ايتىلار ءتۇپ- قازىق ويلار مەن توقتام- تۇجىرىمداردىڭ كەڭ تۇردە جۇزەگە اسۋىنا مول مۇمكىندىك بەرەر اشىق الاڭ.

«ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەيدى، جاسىرارى جوق جيۋريلىقتا ءجيى جۇرەتىن ا. ءاشىموۆ، ە. وبايەۆتار ءوتىمدى پىكىر قالدىرىپ، قامشىلاپ جاتسا مەيلى عوي. جوق، جاۋىردى جابا توقىپ، جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ جاتقان سول ءبىر كوڭىل جىقپاستىقپەن وتەدى.

«قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى، ءوز قولىمدى ءوزىم كەسەم بە؟» دەپ اقساقال اكتەر- رەجيسسەرىمىز شالا دۇنيەنى شىڭ باسىنا بالاپ جاتقاندا، قىنجىلاسىڭ.

ال فەستيۆالگە كەلگەننەن كەيىن وزدەرىنىڭ ارتىق-كەمىن ءبىلىپ قايتۋ كەرەك قوي. الىس- جاقىن جەرلەردەن ارنايى كەلگەن تەاترلاردىڭ قويىلىمدارى تالقىعا تۇسەر تۇستا اكتەرلىك ويناۋ مانەرىنىڭ كاسىبيلىك دەڭگەي-دارەجەسى مەن رەجيسسەرلىك شەشىم-تولعامى تۋرالى ساراپتامالىق تالداۋعا ولاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا ءزارۋ دەپ ويلايمىز.

تەاترىنا شىن جانى اشىعان ۇجىم جالپىلاما جاقسى دەگەن سوزدەن كورى اقتى - اق، قارانى - قارا دەي وتىرىپ، قولتىق سوگە كوسىلىپ، سپەكتاكلدىڭ قىرىق قاتپارلى استارىنا ءۇڭىلىپ جەتكىزەتىن سۇبەلى تالداۋلاردى سارىلا كۇتىپ، سارعايا توسارى ءشۇباسىز. بۇل جەردە، كەمشىلىكتى ءتىزىپ ءتىس باتىرۋ ەمەس. كەلگەن جۇرت قۇرت سورىپ، شاي ءىشىپ، سۋرەتكە ءتۇسىپ قانا قويماي، بولعان فەستيۆالدەن ءبىر تاعىلىم الىپ قايتۋلارىندا.

جالپى، فەستيۆالگە كەلگەندەر وزدەرىن تانىتىپ، وزگەنى تانىپ، سىنعا ءتۇسۋ ءۇشىن جاسالماي ما فەستيۆال، ماقساتى دا سول ەمەس پە؟ الدە فەستيۆال كوزسىز ماقتاۋ مەن ەسسىز ماراپاتتاۋدان تۇرا ما؟ ماقتاعاننان تەاتر وسكەنىن ءالى كورگەن جوقپىن. ونىڭ كولەڭكە جاقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن ايتپاسا تەاتر قالاي دامىمايدى. 2017 -جىلى ە. ءبىلال م. اۋەزوۆ تەاترىنىڭ باستىعى بولىپ تۇرعاندا قازىلاردى بىركەلكى سىنشىلاردان قۇردى. مەن سوعان قۋاندىم. ءبىراق، كەيىن سوعان وزدەرى وكىنىپ قالعان سياقتى. ولار ءوز كوزقاراستارىن ايتىپ، ءادىل باعاسىن بەردى. سول ءۇشىن كەيبىر سىنشىلاردى جاۋ كوردى. ءالى دە سوڭىنا ءتۇسىپ العاندار بار. ەشكىم ەشكىمنىڭ جەكە باسىنا ءسوز ايتقان جوق، ساحناداعى كورگەنى بويىنشا عانا سىنادى.

- قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتۋشىسىز. الدىڭىزدا وتىرعان ستۋدەنتتەرگە قاراپ، تەاتردىڭ بولاشاعىن قالاي ەلەستەتەسىز؟

- كىتاپ - ءومىر ۇستازى عوي. كىتاپ وقىمايتىن بالادان قورقامىن. ستۋدەنتتەر وقىماعاننان كەيىن ولارمەن سويلەسە دە المايدى ەكەنسىڭ. الەمدى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قازاق تەاترىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان اكتەرلەردى سۇراساڭ، بىلمەي جاتادى. قازىر بالالار پەسانى تولىق وقىمايدى، قىسقاشا مازمۇنىن وقىپ كەلىپ سەنى الداعىسى كەلەدى. باسىنان- اياعىنا دەيىن وقىماعاننان كەيىن، پەسا ىشىندەگى وقيعالاردى تارقاتىپ تالداي دا المايسىڭ. جەڭىلدىڭ استىمەن جۇرگىلەرى كەلەدى. تەوريالىق ءبىلىمى جوق اكتەر ساحنادا ازاپ شەگەدى. ال، تەوريانى مەڭگەرگەن اكتەر ساحنادا سۋدا جۇزگەن ەركىن بالىقتاي بولارى راس. بولاتىن بالا بوس ۋاقىتىن تىنىمسىز ءارى زەرەك پايدالانىپ وتىرسا، ونىڭ تالعامپازدىلىعىمەن قاتار، سەزگىشتىك، كورگىشتىك، بايقاعىشتىق قاسيەتتەرى دە تەرەڭ دامي تۇسەتىنىن ۇنەمى ايتىپ ءتۇسىندىرىپ وتىرامىن.

- تەاترلار قوياتىن پەسا جوق دەپ جاتادى...

- ۋ. شەكسپيردىڭ «كاريولان»، س. ءجۇنىسوۆتىڭ «كروسسۆورد»، ە. ءالىمجاننىڭ «ايەلدەر ءبىر ءىستى باستادى...»، «جانۇران»، «تولە بي»، ر. مۇقانوۆانىڭ «مىسىقتار پاتشالىعى»، «شاتىر استىنداعى مەن»، «سەن»، م. قولعاناتتىڭ «قۋىرشاقتار»، «پوني» دەگەن (ءتىزىم جاعىنان تىزە بەرۋگە بولادى) تاماشا پەسالارى بار. تۇسىنىكسىز ءبىر قويىرتپاق دۇنيەلەردى قويۋعا قۇمار رەجيسسەرلەرمىزدىڭ بۇل وزەكتى تۋىندىلاردى ساحنالاۋعا جۇرەكتەرى داۋالامايدى ەكەن، مىس. قوياتىن پەسا جوق دەپ ۇنەمى دابىل قاعىپ جۇرەتىن رەجيسسەرلەردىڭ سونداعى ايتاتىن سىلتاۋلارى «وندا بيلىكتى سىناعان، شىندىق بار» دەيدى. بۇگىنگى كۇننىڭ اشى شىندىعىن سۋرەتتەگەن شىعارمالاردان تۇرا قاشاتىندارىنا قاراپ، سولارىڭ جالتاقتىقتان، جىلپوستىقتان، قۇلدىقسانادان قاشان ارىلار ەكەن، دەيسىڭ دە...

اتتەڭ، وسىنداي ارەكەتتى، اكتۋالدى تاقىرىپتار تاسادا، تارتپادا جاتقانى قانداي وكىنىشتى. قازىر پەسانى كىمدەر جازىپ جاتىر؟ اقىندار، اكىمدەر، دەپۋتاتتار. قازىر ەكىنىڭ ءبىرى دراماتۋرگيامەن اينالىسىپ كەتتى. ولار ديالوگ قۇرسا بولدى - پەسا دەپ ويلايدى. درامانىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى بار. ياعني دراما تۇرلەرىنىڭ ءارتۇرلى بولۋ ەرەكشەلىكتەرى، ەستەتيكالىق كريتەريلەرى، كومپوزيتسيالىق پرينتسيپتەرى بار. دراماتۋرگيانىڭ زاڭدىلىقتارىنا سۇيەنبەي سۇيكەي سالۋ، قالىپتى جاعدايعا اينالىپ بارادى. ەڭ باستى كەمشىلىكتەرى - كونفليكت جوق. سەبەبى، ونى جازىپ جاتقان مامانى ەمەس، اۋەسقويلار. وسىندايدا «تاۋىق سويسا دا قاساپشى سويسىن» دەگەن قازاق نەتكەن دانا دەپ ويلايسىڭ. ال ونى تاڭداپ وتىرعان كىمدەر؟ رەجيسسەر عوي. كەيدە ۇستاپ الىپ ايتام «اقىرى جازدىرعان ەكەنسىز، جازعان دۇنيەسىن العان ەكەنسىز ەڭ قۇرىعاندا بىلەتىن مامانىنا نەگە ءبىر كورسەتىپ المايسىز؟ « دەپ.

شىركىن، تەاتر ديرەكتورلارى مەن كوركەمدىك جەتەكشىلەرى تەاتردىڭ تاعدىرىنا شىن الاڭداسا عوي دەيسىڭ. تاعى دا ايتامىن، ۇلتتىق تەاتردى - ۇلت تاعدىرىنان بولەك الىپ قاراۋعا بولمايدى. ۇلتتىق تەاتردىڭ دەڭگەيىن ءتۇسىرىپ جۇرگەن سول ءوزىمىزدىڭ بويكۇيەزدىگىمىز، سالعىرتتىعىمىز، ءجۇردىم- باردىم قاراۋىمىز. جانىمىز اشىماعان سوڭ تەاترلاردىڭ دا جاعدايى مۇگەدەك كۇيگە ءتۇستى. قوعامدا بولىپ جاتقان تولعاقتى جاعدايلارىنا بەي-جاي قارايتىنداردىڭ قاتارى كوبەيگەندىگىنەن ونەردىڭ كوسەگەسى كوگەرمەي تۇر.

تەاتر ديرەكتورى دەگەن، كوركەمدىك جەتەكشى دەگەن تەاتردى جەتىلدىرۋ ءۇشىن مىنبەدەن مۇڭ- مۇقتاجىن ايتىپ، كەلگەن قيىندىقتارمەن كۇرەسىپ، ءىرى ىستەرگە ىركىلمەستەن بارۋ كەرەك قوي. بۇگىنگىلەرىڭ كەزەك كۇتكىسىز جاعدايلارعا جايبىراقات قاراپ وتىرادى. قازاق دراما تەاترلارىنىڭ حال- جايى توڭىرەگىندەگى جانايقايلارىن جوعارى جاققا جەتكىزۋ دەگەن جوق. ءوز كولەڭكەلەرىنەن وزدەرى قورقىپ جۇرگەندەرى.

مىنە، تەاتردىڭ قادىر- قاسيەتىن ءجوندى تۇسىنبەي، تۇسىنۋگە ورەسى جەتپەي جۇرگەندەردىڭ كەسىرىنەن «ونەر» «تاۋارعا» اينالدى. ءيا، تاۋارعا اينالدى. جاڭا ايتىپ كەتتىم، جوعارى جاققا ايتپايدى دەپ. ءبىراق، وسىنىڭ ءبارىن ءبىز ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىز. ءبىراق ەلەپ- ەسكەرەر ەشكىم جوق. ءالسىزدىڭ ءۇنى شىقپايدى، شىقسا دا ەستىلمەيدىنىڭ كەرىسى بولىپ تۇر. جوعارى جاقتان باستاپ، ءوز بىلگەنىن جاساپ، قۇر كەلىپ توبە كورسەتكەنىنە ءماز بولىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارىن كوزىن قۇرتۋ كەرەك. تەاتر شىعارماشىلىعىن جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋگە تۇيسىگى جەتپەي جۇرگەن تەاتر باستىقتارىن دا، كوركەمدىك جەتەكشىلەرىن دە، كەڭەسشىلەرىن دە ءبارىن دە جاپپاي سۇزگىدەن وتكىزىپ ءبىر تازالاپ الۋدىڭ كۇنى باياعىدا جەتكەن. ورنىنا تەاتر تاۋقىمەتىنە كونەتىن، تۇستەن كەيىن ءىسى بىتسە، ەرتەڭگى كۇننىڭ جۇگىن بۇگىن كوتەرە بەرەتىن سانالى ادامداردى اسا قىراعىلىقپەن تاڭداپ تاعايىنداۋ كەرەك. بۇگىنگى، ەرتەڭگى ۇرپاققا كەلەمەج بولماۋ ءۇشىن، نالاسىنا قالماۋ ءۇشىن ءوز رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ، قازاق ونەرىنە ىقىلاس قويىپ، ىشكى- سىرتقى ماسەلەلەرىن دۇرىس شەشۋگە قۇلىقتى، بەلسەندى ادام كەلسە عوي تىلەيمىن جوعارى جاققا. ءبارى سول جاقتان باستالادى عوي.

- تەاترعا ەندى عانا قادام باسىپ كەلە جاتقان جاس اكتەرلەرگە قانداي قاعيداتتاردى قاتال ەسكەرتەر ەدىڭىز؟

- «كەزدەيسوق كەلگەن جاس اكتەرلەر، اكتريسالار بار. سولارىڭ بارلىعى باس ءرولدى الادى، الادى دا بىلعاپ-بىلعاپ تاستايدى. ونى ءبىر كەزدە ق. قۋانىشبايەۆ ويناعان. ن. ءجانتورين، ى. نوعايبايەۆ، ءا. مولدابەكوۆ، ب. ريموۆا، ح. بوكەيەۆا، ش. جانداربەكوۆا ويناعان. وسىنى ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. جاس اكتەردىڭ ۇلكەن رولمەن شىعۋ مەزەتى - قۇبىلىس بولۋى كەرەك. ءبىز سول ەستە قالارلىق، ەستەن تانارلىق ونەر جاساي الماي ءجۇرمىز» دەپ، مارقۇم اشىربەك سىعاي ايتىپ ەدى. قايدان تاڭ قالدىراتىن دۇنيە جاساسىن... ونەردىڭ قۇنىن تۇسىنبەسە، ونىڭ قۇندىلىعىن ۇعىندىرا الماي جاتساق، ارينە بىلعاپ-بىلعاپ تاستاپ كەتە بارادى. ءالى ەتەك جەڭىن جيىپ ۇلگەرمەگەن، ماماندىعىن ءبىتىرىپ جولداما الماعان «سارى اۋىزداردى» ءوزارالارىندا جاسىرىن كاستينگ وتكىزىپ جۇمىسقا تۇرعىزا سالۋ بۇگىنگى كۇندە قالىپتى جاعدايعا اينالدى.

ونەر وردالارىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ۇستازدار تەاترداعى كوپ جىلدىق ەڭبەك جولىن، دارەجەسىن يا بولماسا باسشىلىعىن پايدالانىپ ءوز شاكىرتتەرىن تەاترعا تىقپالاۋ سىرقاتى جىلدان- جىلعا اسقىنىپ بارادى. اكادەميا، ۋنيۆەرسيتەت ۇياسىنان تۇلەپ ۇشپاي جاتىپ، تەاترعا ورنالاستىرىپ قويۋ - ول ستۋدەنتكە دەگەن قامقورلىق، ونەرگە دەگەن جاناشىرلىق ەمەس. ول مازاق!

بۇرىنعىلاردا قالاي بولعان؟ وقۋىن ويداعىداي اياقتاعان تۇلەكتەر، ساحنا ساڭلاقتارىنىڭ سىناعىنان سۇرىنبەي ءوتۋ ءۇشىن كۇندىز-ءتۇنى دايىندالىپ، ولار قويعان سۇراقتارعا ابدىراپ جاۋاپ بەرىپ، ساسقالاقتاپ وسىلايشا ۇلكەندەردىڭ الدارىنان ارنايى ءوتىپ بارىپ كەيىپكەرلەردىڭ تابيعاتىنا تياناقتىلىقپەن كەلۋشى ەدى، ال قازىر شە؟ ەش ۋايىمسىز، قوبالجۋسىز وتە سالعان جاستار البەتتە رولگەن دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىن تولىق سەزىنە المايدى. ويتكەنى، وعان اۋىرتپالىقسىز وڭاي كەلدى، قيىندىقسىز تەز جەتتى. ماڭداي تەرسىز، ىزدەنىسسىز كەلگەن دۇنيەنىڭ قادىرى بولا بەرمەيدى. قوش، ەبى تابىلىپ قابىلداندى دەيىك، ەندى ولاردى ەپيزودتىق، شاعىن رولدەرگە جىبەرسە ءبىر ءسارى عوي، جوق ءبىر وقيعانىڭ ارقاۋى بولار باستى كەيىپكەرلەرگە جۇكتەپ قويارىن قايتەرسىز.

ەكىنشىدەن: ساحنادا ماڭداي تەرىنىڭ سىڭۋىنە ۇلگەرتپەي جاتىپ، كەشە عانا كەلگەن جاستاردى اتاققا ۇسىنىپ جاتادى. ساحنانىڭ شاڭىن جۇتىپ توزاڭىنا تۇنشىقپاي جاتىپ، ول ولجاعا نەگە ولار وڭاي كەنەلۋ كەرەك ەكەن؟ بۇگىن ساحناعا شىعىپ، ەرتەڭىنە بارىنە شەن بەرە بەرسە، وندا ول اتاقتا نە ءمان قالدى؟ ونەردى اتاقپەن ولشەۋ اعاتتىق. تالانتتىلارعا بەرىلسە قۇبا - قۇپ قوي، وسىنداي «پىسىقايلار» الادى دا، اتاق سۇراۋدى وزىنە ار سانايتىن ناعىز ساحنا شەبەرلەرى ءوز ەڭبەگىنىڭ ءتيىستى باعاسىن الا الماي جۇرە بەرەدى. ۇلكەندەردىڭ ويسىز تىرلىگىنەن جاستاردىڭ نيەتى ابدەن بۇزىلدى، قوشەمەت پەن قولپاشتاۋدى كورمەسە كوڭىلى قۇلازىپ، اتاعىن ايتپاسا باسىنىڭ ساقيناسى ۇستايتىن ۇساق كۇيگە ءتۇستى. قازاق ونەرىن تانىتۋدى ەمەس، تانىلۋعا، ۇلتتىق ونەردى قۇرمەتتەۋگە ەمەس، اتاققا قىزمەت ەتۋگە، ستانيسلاۆسكييشە ايتقاندا، وزىندەگى ونەردى ەمەس، ونەردەگى ءوزىن سۇيۋگە ۇيرەتىپ جاتىرمىز. وسى دۇنيەلەردى ەسكەرىپ، ونەر ءۇشىن ەڭبەكتەنسە ەكەن.

- جاڭا م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا وتكەن فەستيۆالدەگى قويىلىمدارعا كوڭىلىڭىز تولماعانىن ايتتىڭىز. سوندا ناقتى قانداي سىن تاعاسىز؟

- 1. بۇل ەندى ۇزاق اڭگىمە، قىسقاشا ايتا كەتەيىن. ءبىرىنشى كۇنى ا. چەحوۆ «سۇيىكتى مەنىڭ اعاتايىم» (رەجيسسەرى - ا. ماەميروۆ) بولدى. ەسىكتەردەن تۇراتىن دەكوراتسيانى وسى «ۆانيا اعايدى» قويعان وتاندىق رەجيسسەردىڭ جۇمىسىنان كورسەمدە دە بۇل جەردە وزىنشە كورىنىس تاپقان. يۆان ۆوينيتسكيدى ويناپ جۇرگەن اكتەر ازامات ساتىبالدى ءالى دە كەيىپكەرىنىڭ ىشكى قايعىسىن تولىق بەرە المادى. ا. چەحوۆتىڭ ارەكەتسىز كەيىپكەرىندەگى ىشكى تەبىرەنىستى، ويلانۋ، تولعانۋ جاقتارى اكتەر ازاماتقا ءالى جەتپەي جاتىر.

ەكىنشى كۇن ش. ايتماتوۆ «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» (رەجيسسەرى - د. جۇمابايەۆا) بولدى. بىردەن ايتايىن، بۇل قويىلىمدى مەن قابىلداي المادىم. ەدىگە رولىندە تالانتتى اكتەر دۋلىعا اقمولدا. ءبىراق، ەدىگەنى كورە المادىم. «قازانعاپ قايتىس بولدى. ءولىپ جاتقان مال ەمەس، ادام عوي. ونىڭ مەن سۇيەگىن جۋىپ، ارۋلاپ كومۋىم كەرەك» تاعى باسقا سۇبەلى سوزدەردى زىرىلداتا ايتىپ شىعادى. ەدىگە - دۋلىعانىڭ ءسوز، داۋىس، كوز - كەيىپكەر جان كۇيزەلىسىنىڭ، تەبىرەنىسىنىڭ جەمىستى ناتيجەسى ەكەندىگىن اكتەر جاقسى بىلگەنىمەن، سونى كوپ جاعدايدا مۇقيات ساقتاي بەرمەۋى ورىندالعان وبرازدىڭ ەموتسيالىق، پسيحولوگيالىق اسەرىن تومەندەتىپ جىبەردى. اكتەرلىك ويىن بولسىن، شەشىم بولسىن، باسقا دا كەمشىلىكتەر شاش ەتەكتەن.

ءۇشىنشى كۇنى ل. تولستوي «اننا كارەنينا» (رەجيسسەرى - ە. وبايەۆ) بولدى. ەندى دەكوراتسيا، كوستيۋم جاعىن جاقسى قاراستىرىپتى) ءبىراق، تاعى دا سول باستى كەيىپكەر اننانىڭ بەينەسى كومەسكىلەنىپ تۇردى. اكتريسا نازگۇل قارابالينا ويىنىندا ءبىر سارىندىلىق بار. وقيعاعا بايلانىستى كوڭىل-كۇيدىڭ وزگەرۋى، اۋىسۋى ءبىر قالىپتى. اننانىڭ ياعني ورىس ايەلىنە ءتان سويلەۋ مانەرىن، ىشكى كۇيزەلىسىن، كەيىپكەردىڭ تىلدىك مىنەزدەمەسىمەن بەرۋ جاعىن تەرەڭ قاراستىرۋ كەرەك.

ءتورتىنشى كۇن ب. بەدەلحان « ۇلىم، ساعان ايتام...» (رەجيسسەرى - ا. ماەميروۆ) بولدى.

بۇل مونوسپەكتاكلدى اكتەر بەكجان تۇرىستىڭ 50 جاسقا تولعان مەرەيتويىندا كورگەن بولاتىنمىن. ايتا كەتەيىن، ۇلتتىق ونەردىڭ، ءتىلدىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ جۇرگەن وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى ەمەس، ءوزىمىز.

انا تىلىنە، داستۇرىنە، تاريحىنا، شەجىرەسىنە «شەكەسىنەن قاراۋدى» سانگە اينالدىرىپ العاندار قاپتادى. ودان باسقا تولىپ جاتقان جاعدايلارعا بەكجاننىڭ بەي-جاي قاراي المايتىنىن بىلەمىز. ونىڭ ءاربىر سۇحباتتارىندا، تامسىلدەرىندە قازاقتىڭ ءور رۋحى اتويلاپ تۇرادى. بەكجان تۇرىستىڭ ءجيى ايتاتىن قازاقى سوزدەرى ساحناعا جول تارتقانى ءبىزدى قاتتى قۋانتتى. حالىققا وتە كەرەك دۇنيە. مۇنى ءارجولى كەلەتىن كورەرمەندەردىڭ لەگى دالەلدەپ ءجۇر.

اكتەردىڭ يدەياسىمەن جۇمىس ىستەپ، ونىڭ ويىن، ءسوزىن الىپ ساحنالىق نۇسقاسىن قۇراعان اقىن ب. بەدەلحان ەكەن. بىردەن ايتايىق، بۇل شىعارمادا الىپ بارا جاتقان تارتىس جوق. شيەلەنىسكە ساراڭ بۇل شىعارمانى رەپەرتۋارعا قوسقاننان كەيىن، فەستيۆالگە قاتىستىرعاننان كەيىن ساحنالىق جۇيەسىن دۇرىستاپ جاساۋ كەرەك ەدى. ەرتۇرمان، جەر، كىندىك، وتباسى، ءداستۇر تۋرالى ايتىلاتىن ويلار بولەك-بولەك بوپ قالعان. وقيعادان وقيعاعا ءوربۋى، بايلانىسۋى جەتىسپەي تۇر. بۇل رەجيسسەرگە دە قاتىسى بار.

قىسقاسى، م. اۋەزوۆتىڭ تەاترىنداعى قويىلىمداردى كورىپ كوڭىلىم جابىرقاعانىن جاسىرمايمىن. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ءوزىنىڭ عاسىرعا جۋىق شىعارماشىلىق عۇمىرىندا قانشاما ونەر ادامدارىنىڭ جۇلدىزىن جاققان باس تەاترعا كوپ وزگەرىستەر، ەداۋىر ىزدەنىستەر كەرەك ەكەن. تالعام، قيال، ەڭبەك، نامىس، بارلىق جاعىنان بيىك تۇرۋ كەرەك. سەبەبى ول - م. اۋەزوۆ اتىمەن اتالاتىن قاراشاڭىراق.

- ەندى ءوز اۋىلىڭىزعا ورالساق، قازىر تەاتر سىنشىلارىنان كىمدەردى ايتاسىز؟ وسى سىنشىنىڭ سىنىنان تەاتر مىنانداي ناتيجە شىعاردى دەپ ايتا الامىز با؟

- اشىربەك سىعايدان كەيىن مەن ەركىن جۋاسبەكتى ايتار ەدىم. سول كىسىنىڭ سپەكتاكلدى كورە بىلەتىنى، تالقىلاي الاتىنى ۇنايدى. ەركىن اعا باسشى بولماي-اق، پەسا جازباي-اق، تازا ۇستازدىقپەن جانە تەاترتانۋشىلىقپەن اينالىسسا ەكەن دەيمىن. ودان سوڭ باقىت نۇرپەيىس، امانگەلدى مۇقان، سانيا كابديەۆا، مەرۋەرت جاقسىلىقوۆا، انار ەركەباي، زۋحرا يسلامبايەۆا، نارتاي ەسكەندىروۆ بار. ءبىراق، سىنشى ايتقان پىكىرمەن جۇمىس ىستەپ، تۇزەلىپ كەتكەن تەاتردى ءالى كورگەنىم جوق. بۇل جەردە سول، سىن-پىكىر ەستۋدەن گورى ەزبە ماقتاۋلاردى ءسۇيىپ تۇراتىن قاسيەتتەرىنە قاراپ، ساۋاتتى سىنعا جۇمىس ىستەۋ الدەقاشان كۇن تارتىبىنەن ءتۇسىپ قالعان سياقتى.

- كەمشىلىكتى قالاي تۇزەتىپ، سالدارىمەن قالاي كۇرەسپەكپىز؟

- ول ءۇشىن جۇيەلى زاڭ كەرەك. كينوعا جاسالدى عوي، سول سياقتى تەاترعا دا تەزدەتىپ ەنگىزۋ كەرەك. زاڭ اياسىندا عانا ءبىز ءتارتىپ ورناتا الامىز.

 

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

 

سۇحباتتاسقان ارمان شەريزات،

  

«ادەبيەت پورتالى»