وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزييەۆ: ەكى جارىم جىلداعى رەفورمالار

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - وزبەكستانداعى بيلىك اۋىسۋ پروتسەسى تىنىش ءارى بەيبىت وتكەنىمەن، جاڭا باسشىنىڭ رەفورمالارى جىلدام ءجۇرىپ جاتىر. كەي كەزدەرى پرەزيدەنت ميرزييەۆ ماقساتىنا جەتۋى ءۇشىن ءىستى تىزەگە باسىپ جىبەرگەن ساتتەر دە كەزدەستى.

 الايدا كورشى ەلدەگى وڭ وزگەرىستەردى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. سونىمەن وزبەكستان قازىر قاي باعىتتا كەتىپ بارادى؟ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى وسى ساۋال توڭىرەگىندە اڭگىمە قاۋزايدى.

 13 جىل پرەمەر- مينيستر قىزمەتىن اتقارعان شاۆكات ميرزييەۆ ءوز ەلىندەگى جاعدايدى جاقسى تۇسىنەتىن تۇلعا ەكەنى داۋسىز ەدى. ياعني، ساياسي ەليتاداعى كۇشتىڭ ارا سالماعى، ەكونوميكانىڭ ءحالى، قوعامنىڭ كوڭىل كۇيى، وزبەكستاننىڭ الەمدىك ارەناداعى يميدجى، بۇعان دەيىن جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر - بارىنەن حاباردار بولعان. سول جولدى ەكس- پرەزيدەنت يسلام كارىموۆپەن بىرگە ءجۇرىپ وتكەن. سوندىقتان ول جاعدايدى تۇزەۋگە كىرىستى. ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن، ويلاعانىن ىسكە اسىرۋ سونشالىق جەڭىل ەمەس ەكەن. پرەزيدەنت ءۇشىن دە.

 ستراتەگيا. ميرزييەۆ رەسمي پرەزيدەنت مارتەبەسىن العان سوڭ، ەلدىڭ 2021 -جىلعا دەيىنگى جاڭا دامۋ ستراتەگياسىن جاريالادى. وندا 5 باسىم باعىت بار: مەملەكەتتىك قۇرىلىم، سوت- قۇقىق جۇيەسى، ەكونوميكانىڭ ليبەراليزاتسياسى، الەۋمەتتىك سالا، ۇلتارالىق جانە ءدىني توزىمدىلىك. بۇلار مەملەكەتتىڭ دامۋىنداعى ماڭىزدى تۇستار. كەيبىر ماماندار وعان وزبەكشە قايتا قۇرۋ دەگەن باعا بەردى.

ونلاين پرەزيدەنت جانە تۋريزم. شاۆكات ميرزييەۆ بىردەن ازاماتتاردان ارىز- شاعىمدى ونلاين رەجىمدە جانە فەيسبۋك، تەلەگرام ارقىلى قابىلداي باستادى. العاشقى جىلدىڭ وزىندە 1,3 ميلليون ءوتىنىش كەلىپ ءتۇسىپتى. وسىدان- اق وزبەك قوعامىندا قوردالانعان ماسەلەنىڭ سانىن جانە ازاماتتارعا كەرى بايلانىستىڭ ماڭىزىن تۇسىنۋگە بولادى. جاڭا پرەزيدەنت تۋريزمگە جاعداي جاساۋعا كىرىستى. سەبەبى وزبەكستان ءۇشىن شەتەلدىك تۋريستەردەن تۇسەتىن تابىستىڭ ورنى بولەك. بىلتىر وزبەك ەلىنە 5,3 ميلليون تۋريست كەلگەن. سول ءۇشىن 2017 -جىلى تاشكەنت 27 مەملەكەتكە ۆيزانى رەسىمدەۋ تالابىن الىپ تاستادى. ەندى تۋريستەر وزبەكستانعا كىرگەندە شەكارادا تەك 50 دوللار تولەۋمەن شەكتەلەدى.

 ەركىن ۆاليۋتا. وزبەك ەلى ءۇشىن جاسالعان كەلەسى ماڭىزدى قادام - ۆاليۋتانىڭ ەركىن كونۆەرتاتسياسى بولدى. بۇل ەلدە سوناۋ 90-جىلداردان بەرى شەتەلدىك ۆاليۋتالاردىڭ 2 باعاسى قالىپتاستى. ءبىرى - رەسمي، ورتالىق بانكتىڭ بەلگىلەگەنى، ەكىنشىسى - قارا بازارداعى ءارى شىنايىسى. ماسەلەن، ورتالىق بانك بۇرىن

1 دوللاردىڭ قۇنى 4200 سۋم دەيتىن، ال شىنايى باعاسى 7-8 مىڭ سۋمعا جەتكەن. پرەزيدەنت ميرزييەۆ ديەۆالۆاتسيا جۇرگىزىپ، ەكى باعانى تەڭەستىردى. ەندى بۇكىل ەلدە ءبىر باعا، دوللار 8400 سۋم شاماسىندا. ءبىراق بۇل شاراعا قارسى بولعان ساياسي ەليتا وكىلدەرى از بولماپتى. سەبەبى ولار شەتەلدىك ۆاليۋتانى ورتالىق بانك بەلگىلەگەن 2 ەسە ارزان باعامەن ساتىپ الىپ وتىرعان. سونداي- اق ەلدە بانكوماتتار جاپپاي اشىلا باستادى. بۇرىن ولار نەكەن- ساياق ەدى.

 شەكسىز ۆيزا. بىلتىر الەمدە شەت- ەلگە شىعۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن ارنايى رۇقسات ۆيزاسىن الۋدى ازاماتتارىنا مىندەتتەيتىن ەكى ەل بار ەدى. ول سولتۇستىك كورەيا جانە وزبەكستان. كورشى ەلدە ازاماتتار شەكارا اسۋ ءۇشىن پاسپورتقا ارنايى ستيكەر، ياعني رۇقسات بەلگىسىن الۋ قاجەت بولاتىن. بۇل كەزىندە وپپوزيتسيونەرلەر جانە باسقا دا كۇماندى كىسىلەردى شەتكە جىبەرمەۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالىنا اينالعان- تىن.

وسى سەبەپتى قاتارداعى ازاماتتار، ماسەلەن، رەسەيگە جۇمىس ىستەپ كەلۋ ءۇشىن سول رۇقسات ستيكەرىنە بولا ۇزاقسونار كەزەككە تۇرىپ كەلگەن. ميرزييەۆ اتالعان ءراسىمدى الىپ تاستاۋعا 2017 -جىلى بۇيرىق بەردى، ءبىراق 2019 -جىلدىڭ 1- قاڭتارىنان باستاپ قانا. بۇل شەشىمنىڭ 1,5 جىلعا سوزىلۋىنا وزبەكتىڭ ارنايى قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ قارسىلىعى سەبەپ بولعان ەكەن. 

 وزبەكستاندا جوعارىدا ايتىلعان رەفورمالاردى قولداماعان ىشكى كۇشتەر دە تابىلعان. سونىڭ ءبىرى - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ باسشىسى رۋستام ينوياتوۆ باستاعان توپ. ول قاۋىپسىزدىك سالاسىن 22 جىل باسقارىپ، ەلدەگى بارلىق سالانى باقىلايتىن دارەجەگە جەتكەن. 2005 -جىلعى ءاندىجان وقيعاسىنان كەيىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ 75 پايىزىن ۋىسىندا ۇستاعان. مۇنداي ارتىقشىلىق ارنايى قىزمەت وكىلدەرىنە ۇلكەن بيزنەس يمپەريا قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

رەفورمالار جۇرسە، ينوياتوۆتىڭ پوزيتسياسى السىرەيتىنى انىق ەدى، سوندىقتان جاڭا وزگەرىستەرگە قارسىلىق تانىتادى. ميرزييەۆ ەسكى باقىلاۋدى السىرەتۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ ورىنباسارلارىن وزگەرتتى. پرەزيدەنتتىڭ سامارقاندقا اۋىسۋ تۋرالى جارلىعىن ورىنداماعان گەنەرال گۋلياموۆتى بىرنەشە قىلمىسى ءۇشىن ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىردى. اقىرى سوڭىندا بىلتىر قاريا ينوياتوۆتىڭ ءوزىن دە وتستاۆكاعا جىبەردى. دەگەنمەن، پرەزيدەنت كەڭەسشىسى قىزمەتىندە قالدى. ياعني، قۇرمەتتى زەينەتكەرلىككە شىقتى دەۋگە دە بولادى.

 جاڭا باسشىنىڭ قاھارىنا وزگە قۇقىق قورعاۋ سالاسىنىڭ وكىلدەرى دە ءتۇستى. ول بۇرىنعى ىشكى ىستەر ءمينيسترى ادحام احمەدبايەۆتى، ەكس- باس پروكۋرور راشيدجون كادىروۆتى ورنىنان الىپ، كەيىن تۇتقىندادى. بىرنەشە قىلمىستارى ءۇشىن ايىپ تاقتى. جەمقورلىقپەن كۇرەس بارىسىندا سالىق كوميتەتىنىڭ 1245 قىزمەتكەرىن جۇمىستان شىعاردى. ياعني، قۇقىق قورعاۋ سالاسىن تازارتىپ، جاڭا قىزمەتكەرلەردى تاعايىندادى. ورتالىق ازيا ەلدەرىندە بيلىك اۋىسۋ بارىسىندا بولاتىن ءداستۇرلى قادامدار.

 ماقتا تەرىمى. وزبەكستان ي. كارىموۆ كەزەڭىندە كەيبىر كەڭەس داستۇرلەرى جويىلىپ، كەيبىرى قاتاڭ ساقتالعان ەلگە اينالدى. ماسەلەن، ۇلى وتان سوعىسى، جەڭىس دارەجەسى تومەندەدى. ەسەسىنە، بۇرىنعىداي حالىقتى جاپپاي ماقتا جيناۋعا جەگۋ دوعارىلمادى. كوپتەگەن ادام قۇقىعى جونىندەگى حالىقارالىق ۇيىمدار ساياسي تۇتقىندارمەن قاتار وسى ماسەلەنى دە دابىل قاعىپ كوتەرەتىن. سوندىقتان الەمنىڭ ءىرى كيىم وندىرۋشىلەرى بۇل ەلدىڭ ماقتاسىن قارا تىزىمگە ەنگىزگەن. وعان قوسا، جىل سايىن 3,5 ميلليون تونناداي ماقتانى تەرۋگە بالا ەڭبەگى دە كەڭىنەن قولدانىلدى. قىسقاسى، ءپىسىپ- جەتىلىپ، تەز ارادا شەشىمىن كۇتكەن سۇراق ەدى. جاڭا وزبەكباسى بۇل ىسكە توقتاۋ قويدى. الدىمەن اۋىزشا تىيىم سالسا، كەيىن ارنايى زاڭ شىقتى. وسىلايشا ماقتا جۇمىسىنا ستۋدەنتتەردى، پەداگوگتاردى جانە مەديتسينا سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن مىندەتتەۋ توقتادى.

كاسىپكەردى قولداۋ. وزبەكستاننىڭ بيزنەسى دە وزگەرىستەردى كۇتتى. سەبەبى بۇل ەل ەكسپورتتىق تاۋار شىعارۋ مەن ينۆەستيتسيا تارتۋدا ۇلكەن قيىندىق كورەدى. سول ءۇشىن كاسىپكەرلەرگە قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا جاڭا سالىق رەفورماسى دايىندالىپ، بىرنەشە سالىق ءتۇرى مەن پايىزدار ازايتىلدى. ماسەلەن، قوسىمشا قۇن سالىعىن 20 پايىزدان 12 پايىزعا تومەندەتىپ، سالىقتىڭ ءۇش ءتۇرى مەن الەۋمەتتىك اۋدارىمداردىڭ ورنىنا ءبىر عانا تابىس سالىعى ەنگىزىلدى. بۇدان بولەك، 2018 -جىلدى كاسىپكەردى قولداۋ جىلى دەپ جاريالادى.

 سىرتقى ساياسات. وزبەكستان تاۋەلسىزدىگىن العالى بەرى سىرتقى ساياساتتاعى باسىمدىعىن رەسەي مەن باتىس اراسىندا بىرنەشە رەت وزگەرتكەن ەل. ي. كارىموۆ ايماقتىق ۇيىمدارعا ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، پوزيتسياسىن ناقتىلامادى. وعان قوسا، اۋعانستانداعى ناتو- نىڭ جۇرگىزگەن سوعىسىن ءوز مۇددەسى ءۇشىن پايدالانۋعا تىرىسىپ، ماسكەۋمەن ارا- قاتىناسىن بۇزىپ تا العان.

بيلىككە كەلگەن ميرزييەۆ الدىمەن وسىعان دەيىن ديپلوماتيالىق قاتىناس ۇزىلگەن نە ناشارلاعان كورشىلەرمەن جاقىنداسۋعا تىرىستى. العاشقى شەتەلدىك ساپارىن ماسكەۋ، ۆاشينگتون نە بەيجىڭنەن ەمەس، تۇرىكمەنستاننان باستادى. سودان كەيىن سان جىلدار بويى روگۋن گ ە س- نە بولا جابىلىپ، ءتىپتى، مينالانعان تاجىكستانمەن اراداعى شەكارا اشىلدى. ەكى جاقتاعى حالىق ەمىن- ەركىن ءجۇرىپ- تۇرۋعا مۇمكىندىك الدى. قىرعىز ەلىنە ءوزى ارنايى ۇشىپ باردى. ورتاق شەكارانىڭ 85 پايىزى انىقتالعان قۇجاتقا قول قويدى. كەزىندە ۇڭگىر توبەدە بولعان جانجالدى دا ۇمىتا باستادى.

وزبەكستانعا العاش رەت تۇركيا پرەزيدەنتى رەدجەپ تاييپ ەردوعان كەلدى. ال رەسەيگە ميرزييەۆ رەسمي ساپارمەن بارىپ، 16 ميلليارد دوللارلىق كەلىسىمگە قول جەتكىزدى. جاقسى جەتىستىك. بالكىم ماسكەۋ جاڭا وزبەكباسى اقشا ىزدەپ، باتىسقا بەت بۇرماسىن دەگەن بولار. ءبىراق كوپ وتپەي وزبەكستان پرەزيدەنتى ا ق ش- قا اتتاندى. دجەنەرال ەلەكتريك سەكىلدى كومپانيالارمەن، ەكسپورت- يمپورت بانكىمەن ونداعان قۇجاتقا قول قويدى. بۇكىلالەمدىك بانك 940 ميلليون دوللار نەسيە بەرۋگە كەلىستى.

 ءسوز سوڭىندا. ءبىر قاراعاندا، وزبەكستاندا ۇلكەن وزگەرىستەر ءجۇرىپ جاتقانداي. ءيا، راسىمەن سولاي. الايدا بۇلاردىڭ بارلىعى 21 - عاسىردا بولۋى شارت پروتسەستەر ءارى ي. كارىموۆ ۋاقىتىندا جاسالماي، كەشىگىپ ىسكە اسقان وزگەرىستەر. وعان قوسا، بۇل رەفورمالار 25 جىلدىق شەكتەۋلەر مەن تىيىمدار رەجىمىندە بولعان حالىققا اسا قاجەت ەدى. سول ءۇشىن دە بۇل باستامالار قوعام اراسىندا قولداۋ تاۋىپ جاتىر. ارينە، 2,5 جىل ىشىندە ءبارى كوكتەپ كەتتى دەۋدەن اۋلاقپىز. ءالى دە بولسا، سىني ماتەريال جازاتىن جۋرناليستەردىڭ تۇتقىندالعانى تۋرالى جاڭالىقتار جەتىپ جاتادى. وزبەكستان ەكونوميكاسى الەمدىك ستاندارت بويىنشا قۋاتتى ەمەس. حالقىنىڭ ءبىراز بولىگى ءناپاقاسىن بۇگىنگە دەيىن ەڭبەك ميگراتسياسىمەن تابادى. بۇل ەلدىڭ جان باسىنا شاققانداعى ىشكى جالپى ءونىمى 1504 دوللار. بۇل كورسەتكىش بويىنشا الەمدە 124-ورىندا. ءسوز ەركىندىگى يندەكسىندە جاھاندا 165- بولىپ جايعاستى، بىزبەن شامالاس.

قىسقاسى، پرەزيدەنت شاۆكات ميرزييەۆتىڭ بيلىككە كەلۋى وزبەكستانعا ءبىراز اسا قاجەت رەفورمالاردىڭ، ليبەرالدى وزگەرىستەردىڭ باستالۋىنا تۇرتكى بولدى. الايدا ءالى دە جاسالاتىن جۇمىس كوپ. كورشىمىزدىڭ دامۋى قازاقستان ءۇشىن دە ءتيىمدى. سەبەبى تەك وسى ەلدەن جىل سايىن بىزگە جۇمىس ىزدەپ 140 مىڭ ەڭبەك ميگرانتى كەلەدى. قوس ەلدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن ەسكەرسەك، تاۋار اينالىمى دا كوپ ەمەس، 2,1 ميلليارد دوللار. ەگەر ەۋرووداقتىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك، كورشى مەملەكەتتەر تەڭ دامىعاندا، ەكونوميكاسىنىڭ بىرنەشە سالاسى قاتار وسەدى، سايكەسىنشە بۇكىل ايماق قۋاتتى وڭىرگە اينالادى.