مايكوت اقىن
ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلاتىنان تاراعان ىستى، ونىڭ تىلىك اتتى اتادان ءوسىپ- ونگەن ۇرپاق. ۇلتىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى تۇبەك، قۇلىنشاق، باقتىباي، مايلىقوجامەن قاتار اتالاتىن مايكوت ساندىباي ۇلىنىڭ ەسىمى كوپشىلىككە جەتكەن.
قاشاننان- اق وركەنيەتتىڭ التىن بەسىگى بولعان، نەشە ءبىر بۇلبۇلدار مەن دۇلدۇلدەر ەركىن قانات قاققان قاسيەتتى قاراتاۋ توپىراعىندا ءوسىپ، حالىق اراسىندا ءجيى ايتىلاتىن اۋىزەكى جىرلاردى، قيسسا- ەپوستاردى، اڭىز- اندەردى جاتتاپ وسكەن مايكوت ەلگە ەرتە تانىلا باستايدى. ءسوز مايەگىنە ۋىزىنان جارىعان بالا شاكىرت اۋىل مولداسىنىڭ ءدۇبارا وقۋىن مىسە تۇتپايدى. جاسوسپىرىم شاعىندا قاراتاۋدىڭ كۇنگەيىندەگى شايانعا بارىپ، ءاپپاق يشان مەدرەسەسىندە ساۋاتىن اشادى. كەيىن ونى شوقاي داتقا ءوز قامقورلىعىنا الىپ، بولاشاعى زور جاس اقىنعا مۇمكىنشىلىكتەر جاسايدى. ونىڭ تىرناقالدى تۋىندىسى ءبىر تويدا كەزدەسكەن قۇداشالارعا ارنالىپتى:
ءوسىپسىڭ قۇداشالار بىردەي بولىپ،
ارشىعان ساباعىنان گۇلدەي بولىپ.
بولدى ما ساعىنعاننان، سارعايعاننان،
كوزىمە كورىنەسىڭ ۇردەي بولىپ.
بۇل ولەڭدە كادىمگە قازاق اۋىلىنىڭ جاراسىمدى ءازىل- قالجىڭى، نازى، بوزبالا مەن بويجەتكەننىڭ جۇرەك ءلۇپىلى سەزىلەدى. زەر سالساڭىز، تاڭعالارلىق عاجايىپ سۋرەت ەمەس پە؟!
مايكوت جىگىت شاعىندا قاراتاۋ وڭىرىنە اتى شىققان اعايىنى شوقاي داتقانىڭ ارقاسىندا جاقسى ات ءمىنىپ، جاقسى كيىم كيىپ، الدەنەشە نوكەر ەرتىپ، سالتاناتپەن ەل ارالاپ، سال- سەرىلىك قۇرعان. جاسىنان- اق بۇكىل قاراتاۋ، سارىارقا وڭىرىنە، سىر بويىنا اتى ءماشھۇر اقىن جانە جىراۋ رەتىندە تانىلعان ەكەن.
مايكوت ساندىباي ۇلى سىپىرا جىراۋ، اسان قايعى مەن بۇقار جىراۋ ءداستۇرىنىڭ جاڭاشىلدىعىن جاندانتىپ، بۇيىعىلانا باستاعان راۋان رۋحتى قايتا وياتىپ، پوەزيانىڭ ىستىق دەمىنىڭ كوكىرەكتەگى قولامتا شوعىن ۇرلەدى. مايكوت مايلىقوجا، ق ۇلىنشاق، تۇبەك، مادەلىقوجا، بۇداباي، باقتىباي جانە باسقا جىر تارلاندارىمەن ايتىسىپ، اقىندىق بيىگىن شىڭدادى. ونىڭ بولتىرىكپەن ءسوز قاعىسۋىندا «سەن تۇگىل ءسۇيىنباي مەن باقتىبايدىڭ باپىگىن مايكوت اعاڭ باسقان، بالا» دەۋىنە قاراعاندا، جاسى ەكى مۇشەلدەي ۇلكەن ءسۇيىنباي ارون ۇلىمەن ايتىسقانداعى جىر شوقپارىن سۇيسىنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. مايكوت اقىننىڭ ءبىراز شىعارمالارى («سارىباي اسىندا ايتقان قۇتتىقتاۋ تولعاۋى» ، «جامبىلدىڭ مايكوتپەن ديدارلاسۋى» جانە دە باسقا ايتىستارى) ۇلتتىق پوەزيا قورىنا، جىر الەمىنە ەندى.
ال وسى قۇتتىقتاۋ تولعاۋ، ديدارلاسۋ قالاي ءوتتى دەگەنگە كەلەتىن بولساق، 1890 -جىلى «دالا ءۋالاياتى» گازەتىندە جازىلعانداي، الاتاۋ ايماعىنىڭ اتاقتى ءبيى سارىباي ايدوس ۇلى قايتىس بولادى دا، 1891 -جىلى مايتوبە جايلاۋىندا اس بولاتىندىعى ايتىلادى. ۋاعدالى حابارلانعان ۋاقىتتا مايتوبەدە ۇلكەنساز جايلاۋىندا ەكەيدىڭ بەدەلدى ادامى سارىبايعا اس بەرىلەدى. بۇعان كورشى قىرعىز ەلى، ءبىر جاعى شىمكەنت، اۋليەاتا، ءبىر جاعى جوڭعار الاتاۋىنداعى نايمان، جالايىر، توردەگى البان جۇرتى شاقىرىلادى. مايكوت اقىن سايرامدىق داتقا بۇركىتبايمەن قىرىق كىسى بولىپ جولعا شىعادى.
جىگىتتەردىڭ مىنگەنى كىلەڭ القىمى ىسپەس ارعىماق: ون بوز جورعا، ون قارا جورعا، ون كۇرەڭ جورعا، ون شۇبار جورعا. استارىنداعى اتتاردىڭ ءتۇر- تۇسىنە قاراي جىگىتتەر دە ءسان- سالتاناتپەن كيىنىپ شىعادى، سىرتتارىنان قاراعاندا كوز تارتاتىن توپ قارابالتاعا جەتكەندە بۇركىتباي داتقا ناۋقاستانىپ كەرى قايتادى دا، توپتى مايكوت باستاپ اسقا كەلەدى. اس جيىنىنىڭ يەسى ءسۇيىنباي بولادى دا، ال جاپەك باتىردىڭ ۇرپاعى قوساي اجىبايەۆ استى باسقارادى. تالاي ءدۇلدۇل اقىن- جىراۋلار ايتىسقا ءتۇسىپ، جيىندى قىزدىرادى. وسى اسقا وتىز كىسىمەن ات تەرلەتىپ جەتكەن مايكوت اقىنعا كەزەك كەلگەندە ول قولىنا دومبىراسىن الىپ، جىر تيەگىن سەلدەي اعىتادى.
بۇل ساتتە اس قامىندا جۇرگەن جامبىل الىستان ات ارىلتىپ كەلگەن مايكوتتىڭ الدىنان دەر كەزىندە شىعا الماي قالادى. بۇعان مايكوت اعالىق ناز ءبىلدىرىپ، قاسىنا جامبىلدى شاقىرىپ الدىرادى. سول جولى جامبىل:
اسسالاۋماعالەيكۋم، مايكوت اعا،
ەستىپ داۋسىڭىزدى كەلدىم جاڭا
الدىنان ۇلكەندەردىڭ وتپەيىن دەپ،
ايالداپ ادەپ ەتتىم ءبىراز عانا.
ءسىز بە ەدى اقىن اعا، مايكوت دەگەن،
ءبىر ءسوزى ءبىر سوزىنەن قايتا وتپەگەن،
- دەپ جاسى ۇلكەن اعاعا سالەم بەرە تانىسقاندا، ريزا بولعان مايكوت:
بارەكەلدى، جامبىلىم،
ءسوز جۇيەسىن كەلتىردىڭ
اڭعارىڭدى تانىدىم،
كوتەرىلىپ جەلپىندىم
اتالى ءسوز ءمانى مول
جىلاعىمدى كەلتىردىڭ،
تال بويىڭدا بار ەكەن
الىس شابار سەرپىنىڭ.
تاۋىپ ايتقان سوزىڭە،
سەلت ەتتىم دە سەرپىلدىم.
مەيىرىم ءتۇستى وزىڭە،
باتا بەرسەم دەپ تۇرمىن.
- دەپ جامبىلعا ىستىق ىقىلاس بىلدىرەدى.
اسقا قاتىسقان كوپشىلىك مايكوتتىڭ ايتقىشتىعىنا ريزا بولىپ، ۇلكەن قوشەمەت كورسەتەدى. استى بيلەپ تۇرعان قۇدايبەرگەن اقىنعا اقباس اتان، تورى قۇلىندى بيە، تورى ات، ءبىر ماۋىتى شەكپەن بەرىپتى. ول كەزدە تۇيە 20 سوم، جىلقى 15 سوم، قوي 3 سوم ەكەن. سول جەردە اتى اتالعان ساڭلاقتار، باي- شونجارلار، داتقا مەن بولىستاردىڭ كەمى 10 سومنان سىي- قارجى ورتاعا تۇسەدى. ءسويتىپ مايكوت باستاعان جىگىتتەردىڭ قورجىندارى اقشاعا تولادى.
سول اس- جيىننان ۇلكەن سىي- ابىرويمەن شىققان سەرى توپتى قىرعىز اعايىندار جول بويىندا قوردايدان قوشەمەتپەن كۇتىپ الىپ، ءان- جىرىن تاماشالاپ، بەلگىلى ماناپتار اۋىل- اۋىلعا قوناققا شاقىرىپ، ءۇش جىل بويى قوناق ەتىپتى. اۋلەاتا وڭىرىنە ورالعاندا ولاردىڭ الدىندا ءۇيىر- ءۇيىر جىلقى، قورا- قورا قوي بولىپتى. ولارىن ەل- جۇرتقا تاراتىپ بەرىپ، اعايىن- تۋىستارىن قارىق ەتىپ تاستاپتى.
مايكوتتىڭ شىرقاۋ شەبەرلىگىنىڭ تانىلاتىن تۇسى قۇلاناياڭ قۇلمامبەتپەن (1826-1903 ج. ج.) اتاقتى ايتىسى. نەنىڭ نە، كىمنىڭ كىم، قاندايدىڭ قانداي اقىن ەكەنى سول ارقىلى بايقالادى. وسى ورايدا قازانعاپ بايبول ۇلى جيعان نۇسقادان ءۇزىندى كەلتىرگەنىمىز ءجون. قىرعىزدا قارا بايتىك توي جاساپ، سوعان قۇلمانبەت اقىن كەلىپ مايكوت اقىنمەن ەكەۋى ايتىسادى.
بايتىك باتىر ايتىس سوڭىندا مايكوتكە تۇيە، قۇلمامبەتكە ات بەرەدى. تۇيە العان سوڭ مايكوت جەڭدى بولادى.
جامبىل مەن مايكوت ايتىسقان ەمەس. ولار ءبىرىن- ءبىرى قۇرمەتتەپ، سىيلاسىپ ءوتتى. وعان جامبىلدىڭ مىنا جىر جولدارى كۋا. باقتىبايمەن ديدارلاسقان جامبىل:
قازداي قالقىپ ەرىنبەي،
ولەڭ تەردىم جاسىمنان.
مايكوت اقىن، قۇلمامبەت،
ورىن بەردى قاسىنان، -
دەپ ءوزىن مايكوت پەن قۇلمامبەتكە جۋىق سانايدى، سولاردىڭ قاتارىندا ۇستايدى. كەزىندە كەنەن ازىربايەۆ تا «وتەدى ءومىر» اتتى ارناۋىندا:
ءمادى مەن مايلىقوجا، مايكوت اقىن،
شىعارعان ونەرىمەن جۇرتقا داڭقىن.
ماحامبەت، شەرنياز بەن تاتتىمبەتتەر،
كىم بىلمەس وسىلاردىڭ ارداقتى اتىن،
- دەپ جىرلاعان. قىرعىز ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى توعالاق مولدا «قازاق اقىندارى» دەگەن تولعاۋىندا ماۋلىكەي، جۇسىپبەك، ءسۇيىنباي، مايكوت اقىندارعا ەرەكشە زور باعا بەرەدى.
توقپاقتا، ۇلكەن جيىندا،
مايكوتتى كوردىم كوزىممەن.
بايقاتىپ وتەم سوزىممەن،
قارشىعاداي تۇيىلگەن،
ءوزى سالداي كيىنگەن، -
دەپ باستاپ ءارى قاراي مايكوتتىڭ جيىرما جاستان ءجۇز جاسقا دەيىن جىرلاعان جىرىن كەلتىرەدى.
مايكوتتىڭ ەسىمى تەك ايتىس ونەرىندە عانا اتالمايدى، ول ەل ىشىندەگى اڭىز- اڭگىمەلەردى ەسىنە ساقتاپ، بىزگە جەتكىزۋشى اقىن رەتىندە تانىمال جىرشى. بۇل دا اقيىق اقىننىڭ ەڭبەكقورلىعىن، ىزدەنگىشتىگىن، كەلەر ۇرپاققا الدىنداعى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ سەزىنگەندىگىن تانىتسا كەرەك. سوندىقتان دا بولار ول ايتقان «كورۇعلى» مەن «الپامىستىڭ» نۇسقالارىن كاسىبي مامانداردىڭ تەڭدەسى جوق قۇبىلىس دەپ ساناۋى بەكەردەن بەكەر ەمەس.
حالىق اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋشى- عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ءوز سوزىندە: «مايكوت - اسا ءىرى، وتە شەبەر اقىن. ونى وقۋشى قاۋىم «قۇلمامبەت ايتىسىنان»، «الپامىس» جىرلارىنان دا انىق بىلەدى. ول نەشە الۋان ەپوستاردى، حيسسالاردى جىرلاپ، بايتاق اڭىز- اڭگىمەلەردى بايان ەتكەن. جامبىل «كورۇعلى سۇلتاندى» سارىبايدىڭ اسى وتكەن سوڭ اۋليە اتاعا ارنايى ىزدەپ بارىپ، وسى مايكوتتەن ۇيرەنگەن. مايكوت «كورۇعلىنى» قىرىق كۇن جىرلايدى ەكەن. جامبىل ون بەس كۇن جىرلاعان» دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. ال، مايكوت «الپامىستى» (بىزگە جەتكەن داستاننىڭ اراسىنداعى قارا سوزدەردى قوسپاعاندا 3840 ولەڭ جول) جىرلاعاندا تاۋ سۋىنداي سارقىراپ، بايگەگە سالعان سايگۇلىكتەي ەكپىندەتىپ وتىرعان» ، دەيدى.
زاڭعار ءسوز زەرگەرى مۇحتار اۋەزوۆ: «ءبىر كۇندە ون جەتى اقىنمەن ايتىسقان جاناق سول جولدىڭ وزىندە «قوزى كورپەش- باياندى» جاڭادان، تىڭنان جىرلاپ شىققانى ءمالىم. ال ايتىستىڭ مايكوت، ءسۇيىنباي، جامبىل سياقتى ءىرى اقىندارى، ەكىنشى جاعىنان، ءىرى داستانشى اقىندارى بولعانى دا ءمالىم.
... قازاقتا بۇل وڭىردە سول تۇستا اتاقتى، داۋلەسكەر اقىننان مايكوت اقىن، جالايىر قابەك، باقتىباي اقىن، قۇلاناياڭ قۇلمانبەتتەر بار» دەسە، ەسماعانبەت ىسمايلوۆ: «ⅩⅨعاسىردا بەلگىلى ايتىس ءداستۇرىن، ايتىس مەكتەبىن جاساعان ورىنباي، شوجە، جاناق، اسەت، ايسۇلۋ، سارا، ءسۇيىنباي، مايكوت، ت. ب. اقىندار بولدى» ، دەپ جازدى وزدەرىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە.
ارقا بويىنان شىققان سەڭگىرباي باتىر «بەكلەر بەگى» دارەجەسىنە كوتەرىلگەندە، «حان عۇزىرى» امانات ەتىلىپ، «حانجىعار»، «حان اتاسى» دەگەن دارەجەگە يە بولادى. سول كەزدە جەلدەي جۇيرىك مايكوت اقىن سەڭگىرباي جايىندا بىلاي دەپ تولعاعان ەكەن (ر. بيمەندينا، «ەگەمەن قازاقستان» ، 13.06.2016):
«سەڭگىرباي «بەك» - «جارعىش»
بولعان ابىلايعا،
تاۋبە قىل، ءالى دە اللا، ءبىر قۇدايعا.
ءبورى- ەكەم! ودان تۋعان باتىر بولعان،
وتىرىك ماقتامايمىن، وسىلاي ما؟ » .
اقىننىڭ ءبورى دەپ وتىرعان ادامى - سەڭگىرباي باتىردىڭ بەسىنشى بالاسى ەكەن. «جارعىش» دەگەن ءسوزدى بۇرمالاپ ءتۇسىنىپ قالىپ جۇرمەڭىزدەر، ول بۇل ارادا باس كەڭەسشى دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ وتىر. مۇنداي زور اتاق، دارەجەنى بيلەردىڭ اراسىنان ايتەكە بي يەلەنگەن. كورىپ وتىرسىزدار، مايكوت تەك قاراتاۋ، جەتىسۋ مەن سىر وڭىرىندە عانا ونەر كورسەتپەي، سارىارقا ەلىنىڭ دە ءجيى قوناعى بولعانى بەلگىلى اقىن.
اۋليەاتا وڭىرىنە اتى جاقسى تانىس سەڭكىباي باتىر تالاس وزەنىنىڭ سۋىن ەگىندىككە پايدالانۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتى ۇيىمداستىرىپ توعان- كانال قازدىرىپ، ونىڭ قىسقا مەرزىمدە اياقتالۋىنا كۇش سالادى. ءسويتىپ، ءبىر ءدۇيىم ەلدىڭ ەگىستىگىن سۋلاندىرىپ، جۇرتتىڭ باتاسىن الادى (سەڭكىباي كانالى سوڭعى كەزگە دەيىن ساقتالعان، باتىر ەسىمىمەن اتالادى) . سول يگىلىكتى ءىستىڭ باسى- قاسىندا بولعان مايكوت اقىن بىلاي دەپ جىرعا قوسادى:
اتاسى سەڭكىبايدىڭ قابان باتىر،
باق- داۋلەت ۇرپاعىنا قونىپ جاتىر.
تالاستان توعان قازىپ، ەگىن سالىپ،
سۋلاندىرعان دالاسىن و دا باتىر.
مايكوتتىڭ بالاسى ارقاباي اقىن (1872-1934) بايزاق اۋدانىندا تۋىپ- ءوستى. اكە جولىن قۋىپ، ونەر ساپارىمەن قازاق، قىرعىز، وزبەك ەلدەرىن ارالادى، حالىق اقىنى اتاندى. ۇلبيكە، ساۋىتبەك، قىلىشباي، ت. ب. اقىندارمەن ايتىسقان. ءبىرقاتار ەل بيلەۋشى- بولىستارعا ارناپ ولەڭدەر شىعارعان. قىرعىز مانابى شابدەننىڭ تويىندا قازاق، قىرعىز اقىن- جىراۋلارىنىڭ بىرقاتارىمەن (جامبىل، كەنەن ازىربايەۆ، ءجامىل، قالمىرزا، ت. ب. ) ونەر جارىستىرعان. قوبىزشى، دومبىراشى، سىرنايشى دا بولعان. حالىق داستاندارىن («الپامىس» ، «قوبىلاندى» ، «قىز جىبەك» ، «نارىك باتىر» ، ت. ب. ) جاتقا ايتاتىن جىرشى بولعان. ارقابايدىڭ ونەرى، جالپى مايكوت اۋلەتىندەگى شىعارما ءداستۇر ازىرگە دەيىن ارنايى زەرتتەۋگە تارتىلماعان» دەگەن مالىمەتتەر بار.
دۇيسەنبەك مۇسايەۆتىڭ دەرەگىنە قاراعاندا، ارقادا 1902 -جىلى قىستا قايتىس بولعان مايكوتتى سول سارىارقا دالاسىنا حالقى امانات ەتىپ قويعان. كەيىن سۇيەگى اۋليەاتاعا ۇلكەن قۇرمەتپەن اكەلىنىپ، سەڭكىباي قورعانىنا جەرلەنگەن. وكىنىشكە قاراي، كەڭەستىك زاماندا ول قورعان جەرمەن جەكسەن ەتىلىپ، تەگىستەلىنىپ، سۋارمالى ەگىندىككە اينالدىرىلعان. ءبىراق جەرگىلىكتى حالىق ول جەردى ءالى دە «سەڭكىباي قورعانى» دەپ اتاعانمەن، ارنايى ەش بەلگى جوق.
اقىن- جىراۋ م. ساندىباي ۇلىنىڭ 190 جىلدىعى 2014 -جىلى تۋعان جەرىندە اتالىپ ءوتىپ، ونىڭ ەسىمى تاراز قالاسىنىڭ ءبىر كوشەسىنە بەرىلدى. حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ قاينار كوزى دەپ سانالاتىن اقىندىق ونەردىڭ مايتالمانى مايكوت جايلى جازىلعان العاشقى «جامپوز» اتتى جيناق- ەڭبەك 2004 -جىلى الماتىداعى «قازاقپارات» باسپاسىنان (قۇراستىرعاندار ايان نىسانالين، سەرىكبەك ەركىنبەك ۇلى) جارىق كورىپتى. كولەمى 220 بەتتىك كىتاپتا اقىن- جىرشىنىڭ قىسقاشا ءومىربايانى كەلتىرىلىپ، شىعارماشىلىعى تۋرالى ءبىراز مالىمەتتەر بەرىلگەن.
قازاقتىڭ فولكلور جيناۋشىسى جانە زەرتتەۋشى ابۋباكىر احمەتجان ۇلى ديۆايەۆ: «قاراتاۋدىڭ كۇللى مارجانىن القا ەتىپ تاعىپ العان اقىن» دەپ باعالاعان مايكوت ساندىباي ۇلىنىڭ مۇراسىن زەردەلەۋ قازىرگى عالىمدار اراسىندا قولداۋ تابارى ءسوزسىز.
ساعىندىق وردابەكوۆ،
دارىگەر- حيرۋرگ، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
egemen.kz
