قارعىسقا ۇشىراعاندار قاتارىندا ەمەسسىز بە - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ
ادەتتەگىدەي «قازاقپارات» ح ا ا وقىرماندار نازارىنا ەلىمىزدىڭ ايماقتارىندا جارىق كورەتىن مەرزىمدى باسپا سوزگە شولۋ ۇسىنادى.
كوكەك كەلمەي، كوكتەم جوق.. - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى
«ءساۋىر ايىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان قازاقشا اتى - كوكەك. ونىڭ سەبەبى، كوكتەمنىڭ ءبىر بەلگىسى - كوكەك قۇسىنىڭ العاش شاقىرا باستايتىن مەزگىلى. بۇل ايدا قۇستىڭ ءۇنى ەرەكشە بايقالعان» دەپ جازادى «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى.
ال سول قازاقتىڭ كوكەك ايى ساۋىرمەن نەگە اۋىستى؟ گازەتتە بۇل تۋرالى «ۇشقالاق، جەڭىلتەك، ءوز اتىن ءوزى شاقىراتىن قۇستىڭ اتى جاعىمسىز ماندە ايتىلعان سوڭ ساۋىرمەن اۋىستىرعان» دەگەن پىكىر كەلتىرەدى بۇل سونشالىقتى دۇرىس تا ەمەس. ويتكەنى، ءدال سول ماقالادا «شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، كوكەك جاعىمسىز قۇس ەمەس، كەرىسىنشە، كيەلى قۇس. ماي مول بولادى دەپ كوكەك قونعان بۇتاقتى ءسۇت قۇيعان ساباعا سالىپ قويادى ەكەن» دەگەن ءسوزى كەلتىرىلەدى. ايتسە دە، قازىرگى كۇنى «كوكەك» نەگە «ءساۋىر» بولعانى تۋرالى شىندىققا ساي كەلەتىن اڭگىمەلەر تالاي جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا ءجۇر.
ماقالادا ايدىڭ ءساۋىر، كوكەك دەگەن اتاۋلارىنا بايلانىستى حالىق اراسىنداعى ولەڭدەر، اڭگىمەلەر كەلتىرىلگەن. وسى كەزەڭدە بولاتىن تابيعات قۇبىلىستارىنا دا توقتالىپتى.
«ماسەلەن، بەسقوناق - كوكتەمنىڭ جۋان ورتاسىندا وتەتىن بەس-جەتى كۇندىك جاۋىن-شاشىندى سالقىن كەز، امال. بۇل ءار جىلى سوعىپ وتەتىن سۋىق ءارى لايساڭ مەزگىل. كەي جەرلەردە ءساۋىر ايىنداعى بەسقوناق امالى وتپەي، كۇن رايى قانشا تامىلجىپ تۇرسا دا مالشى-شوپاندار جايلاۋعا كوشپەگەن. ويتكەنى، بۇل كەزدە ەڭ بولماعاندا ءۇش-بەس كۇندىك سۋىق، قار ارالاس جاڭبىر جاۋماي قالمايدى. ءساۋىر ايىنىڭ ورتا كەزىنەن اسقان شاقتا بولاتىن تابيعي امالدى «قىزىر قامشىسى» دەپ اتاعان.
بۇل كەزدە العاش نايزاعاي وينايدى، جاڭبىر جاۋىپ، جەر بۋسانادى، وڭتۇستىكتە جازدىڭ جايلى كۇندەرى باستالادى. وسى ساتتەگى نايزاعايدىڭ جارقىلىن حالىق « قىزىردىڭ قامشىسى شارتىلدادى، قىس كەتتى» دەپ ەسەپتەيدى. «توبىلعى جارعان» - ءساۋىردىڭ سوڭعى كۇندەرىندە 2-3 كۇنگە سوزىلاتىن سۋىق جەل. بۇل - توبىلعى بۇرشىك جارعان، ياعني، وسىمدىكتەر تامىر جايدى، العاشقى كوك شىعا باستادى دەگەن ءسوز. سونداي- اق، قازاقتىڭ بايىرعى كۇنتىزبەسى بويىنشا اۋا رايىنىڭ جايسىز، جاۋىن- شاشىندى بولاتىن كوكتەمنىڭ ەڭ جايسىز كەزەڭىن وتامالى دەپ اتاعان. بۇل كەزدە ءشوپ ءوسىپ، جەر وتايادى، مالدىڭ اۋزى كوككە تولادى. «وتامالى وڭىنا باقسا، وت العانشا وتە شىعادى، ال، جامانىنا باقسا، ويىلعان جۇت بولادى» دەگەن ءتامسىل ءسوز سودان قالعان» .
ماقالانى وقي وتىرىپ قازاقتىڭ كوكەك ايىن قايتارۋ كەرەك پە دەگەن دە وي كەلەدى.
قاراتاۋ - قازاق حالقىنىڭ التىن بەسىگى - «اراي» گازەتى
گازەتتەگى ارحەولوگيا ماسەلەلەرىنە ارنالعان اڭگىمە-سۇحبات ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «ارحەولوگيا، ەتنولوگيا جانە مۋزەولوگيا» كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ماديار ەلەۋوۆپەن بولعان ەكەن. اڭگىمە بارىسىندا تاريح عىلىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى دە قوزعالىپتى. وڭىردەگى، سونىڭ ىشىندە، شۋ بويىنداعى ەرتە زامانعى قالا جۇرتتارى مەن ۇورىمدارى تۋرالى دا ءسوز بولادى. شۋ ءوڭىرى مەن شۋ قاعانى تۋرالى اڭىز اڭگىمەلەردى شىندىقپەن جاناستىرادى.
«شۋ وڭىرىندە جۇرگەنىمدە قاعاننىڭ قالا جۇرتىن ىزدەدىم. قولىمىزدا ناقتى دەرەك بولماعاندىقتان ونىڭ ورداسىنىڭ ورنىن تاپ باسىپ انىقتاي المادىق. دەگەنمەن دە ماكەدونسكيي سىر بويىنا كەلگەندە شۋ قاعان جانسىزدارىن جىبەرىپ، جاۋدىڭ اسكەري كۇش-قۋاتىن ءبىلىپ كەلۋگە جۇمساپتى. جانسىزدار قىرىق كۇن ىشىندە ارال تەڭىزىنە جەتىپ، جاۋدىڭ بەتالىسىن بايقاپ، ول تۋرالى قاعانعا بايانداعان. سوندا شۋ قاعان اسكەرىن كەرى شەگىندىرىپ، جازىق دالادا شايقاسۋعا بەل بۋعان. مەزگىل كۇز بولسا كەرەك. شۋ وزەنى تاسىپ، ارناسىنان اسىپ، سىرداريا مەن تالاستان ارەڭ وتكەن ماكەدونسكيي شۋ قاعانمەن بەتپە-بەت كەلۋدەن تايساقتاپ، اسكەرىن كەرى قايتارعان كورىنەدى».
سۇحباتتا وسىنداي ءار اڭىزدىڭ استارىندا شىندىق جاتقانىنا نازار اۋدارتىلادى. شۋ عانا ەمەس بالاساعۇن قالالارىنىڭ ورنى دا وسى وڭىردە ەكەنى تۋرالى پايىمدار جاسالادى.
شۋدىڭ قاعان اتىمەن اتالعانىن، مويىنقۇمنىڭ دا مويىن قاعاننىڭ ەسىمىمەن اتالعانىن العا تارتادى.
ءسىز «قارعىسقا ۇشىراعاندار» قاتارىندا ەمەسسىز بە؟.. - «اقتوبە» گازەتى
ماقالا نەگىزىنەن تازالىققا، تاربيەگە قاتىستى بولىپ وتىر. ال ونداي اينالاداعى تازالىققا بۇرىن اسىرەسە مەكتەپ قابىرعاسىندا قاتتى ءمان بەرىلىپ، وقۋشىلار سوعان ۇيرەنەتىن. ال قازىر شە؟
«قازىر مەكتەپتەردە بالالار مۇنداي جۇمىس ىستەمەيدى. ونىڭ بارلىعىن تازالاۋشى قىزمەتكەرلەر اتقارادى. ال الدا- جالدا بالامىزدىڭ مەكتەپتە ەدەن جۋعانىن كورىپ قالساق، اتتانداپ شىعامىز. ءيا، ءبىر جاعىنان بۇل جۇمىستى اتقاراتىن ارنايى قىزمەتكەر بار ەكەندىگىن ءارى بالانىڭ مەكتەپكە تەك ءبىلىم الۋ ءۇشىن باراتىنىن ەسكەرسەك، اتتانداۋىمىز دا دۇرىس شىعار. دەسەك تە، مۇنىڭ ەكىنشى جاعى دا بار: ءبىز بالانى ءوزى ءبىلىم الاتىن جەردى تازا ۇستاۋعا قالاي ۇيرەتىپ ءجۇرمىز؟ بالا دەيمىز، ەرەسەكتەر، ءوزىمىز تۇراتىن ءۇيىمىزدى، كوشەمىزدى، قالامىزدى، اۋىلىمىزدى تازا ۇستاۋعا تىرىسامىز با؟ ءيا، دەيىن دەسەم، دەي المايمىن. سەبەبى كۇن سايىن كورىپ جۇرگەن كورىنىستەر بۇلاي دەۋىمە مۇمكىندىك بەرمەيدى...».
راس، قازىر اينالا تازالىعى ۇلكەن ءارى كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. قازاقستاننىڭ قاي قالاسىن الماساڭىز دا سول ءبىر كورىنىس - تاستالعان قوقىس، لاستالعان اينالا. اۆتوردىڭ جازۋىنشا، ەۋروپا مەن ا ق ش- تا XVIII- XIX عاسىرلار ارالىعىندا انتيسانيتاريا «پاتشالىق» قۇرىپ العاندىقتان، ميسسيونەرلەر «تازالىق دوكتريناسىن» ۋاعىزداپ، تازالىقتى «قۇدايعا جاقىنداۋ»، ال سالاقتىقتى كۇناعا تەڭەگەن. ايتسە دە قازاق حالقى تازالىقتىڭ پايداسىن ەجەلدەن ايتىپ كەتكەن. ەندەشە بۇگىنگى تازالىققا قاتىستى «حالىمىز» نەگە مۇشكىل؟
ءسوز سوڭىندا اۆتور تاقىرىپتاعى قارعىس تۋرالى بىلاي كەلتىرەدى: «جاراتىلىس، ياكي قورشاعان ورتا، جەر ءوزىن- ءوزى ەشقاشان لاستامايدى، كەرىسىنشە تابيعي تۇرعىدا ءوزىن-ءوزى تازارتىپ وتىرادى. ونى لاستايتىن ءبىز، ادامدار. قورشاعان ورتانى لاستاماۋ تۋرالى حاديستەردە «ابايلاڭىزدار، قارعىسقا ۇشىراعانداردان بولماڭىزدار!» دەگەن ءسوز بار. ويلانىڭىز، ءسىز «قارعىسقا ۇشىراعاندار» قاتارىندا ەمەسسىز بە؟..».
مەرعالىم قاجى - «سارىارقا سامالى» گازەتى
گازەتتىڭ جازۋىنشا، پاۆلودار وبلىسىنداعى اقسۋ قالاسىنا تاياۋ 6№ اۋىلدا شاعىن مۇسىلمان زيراتى بار. ونىڭ اۋماعىندا قۇلپىتاستار ورناتىلعان بىرنەشە ەسكى مولالار جاتىر. سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە ماڭىزى بار ءبىر قابىر بار ەكەن. ول پاۆلودار-ەرتىس وڭىرىنەن شىققان العاشقى قاجىلاردىڭ ءبىرى مەرعالىمدىكى. باسىنداعى قۇلپىتاسىندا: «حيجرا 1332. 22 راجاب (1914-جىلدىڭ -2 شىلدەسى - اۆتور) . بايىمبەت رۋىنان، قۇتتىمباي ۇلى (ءالحاجالحارامين) مەرعالىم جانبولات ۇلى، 81 ىندە پانيدەن باقيعا ساپار شەكتى» - دەپ جازىلعان ەكەن. بۇل قابىردىڭ يەسى نەسىمەن ەرەكشە؟ ماقالادا وسى تۋرالى اڭگىمە بولادى.
كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، مەرعالىم قاجى 1833- تۋىپ، 1914-جىلى ومىردەن وزعان. 1888-جىلى مەككە - ءماديناعا ساپار شەگەدى. ساپاردا ول - رەسەي، پولشا، اۆستريا، ۆەنگريا، بولگاريا، تۇركيا، پاكىستان، يەرۋساليم، ەگيپەت ارقىلى ساۋد ارابياسىنا جەتكەن. مەرعالىم قاجىنىڭ جەرلەنگەن جەرى تۋرالى مىنا ءبىر قىزىقتى اڭگىمەنى ماعان 6№ اۋىلدىڭ تۇرعىنى قاراتاي ابەنوۆ دەگەن كىسى ايتىپتى: - مەرعالىم قاجى ءتىرى كەزىندە ءوزىن اۋىلىنان 60 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى كۇرەڭ بيە دەگەن جەرگە جەرلەۋدى بالالارىنا وسيەت ەتىپتى. سەبەبى اۋىلدىڭ جانىنداعى جەرلەردى ءبىر كەزدەرى «كاپىرلەر» كەلىپ الادى دەگەن. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قاجىنىڭ وسيەتى ورىندالماي، بالالارى ونى 1914-جىلى اۋىلىنىڭ جانىنداعى قورىمعا جەرلەيدى. ءبىر قىزىعى، وسىدان 45 جىل وتكەن سوڭ، قۇرىلىسشىلار وسى ارامەن سول كەزدەگى ۇلكەن قۇرىلىس ەرماك گرەس- ىنە جول سالا باستايدى. جوبا بويىنشا بۇل جول قاجى جاتقان قورىمنىڭ ۇستىمەن ءوتۋى كەرەك ەدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار بۇل جونىندە قۇرىلىس باسشىلارىنا قورىمدى اينالىپ وتىڭىزدەر دەپ ءوتىنىش جاساسا دا، جول قۇرىلىسى توقتاماي، زيراتقا جاقىنداپ قالادى. ءبىراق ءبىر كۇندەرى جەر قازىپ جاتقان ەكسكاۆاتورلاردىڭ اۋەلى بىرەۋى، سوسىن ەكىنشىسى ىستەن شىعىپ قالادى. وسىلاي بىرنەشە كۇن تۇرعان سوڭ، قۇرىلىسشىلار اقىرى قورىمدى اينالىپ وتەدى»...
ماقالادا مەرعالىم قاجىنىڭ اۋقاتتى ۇرپاقتارى، ولاردىڭ قاساڭ زامانداعى باسىنا تۇسكەن تراگەديالارى تۋرالى دا جازىلادى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، قاجى دا ونىڭ بالالارى دا وتە اۋقاتتى ادام بولعان ەكەن: شارۋاشىلىعىندا 1000 باس مال ۇستاپتى، ۋەزد ايماعىندا ەرتىس بويىندا دۇكەندەرى جانە قوياندى جەرمەڭكەسىندە ءوزىنىڭ ساۋدا ورنى بولىپتى. قاجىنىڭ بالالارى ءبىرى جۇرت ءسوزىن ۇستاعان ءبي، ءبىرى بولىس بولعان دا ەكەن. الاشوردا قوزعالىسىنا قولداۋ كورسەتكەن. كەيىننەن وسىنىڭ ءبارى ءۇشىن قۋدالاۋعا تۇسكەن. تۇتاستاي العاندا ماقالا مەرعالىم قاجى مەن ونىڭ اۋلەتى باستان كەشكەن تراگەدياسىنا ارنالعان.
ماڭعىستاۋداعى شىڭىراۋ قۇدىقتاردىڭ قۇپيالارى»- «ماڭعىستاۋ» گازەتى
ماڭعىستاۋدىڭ كيەلى جەرى - تەك قازبا بايلىقتارى ەمەس ەكەنى بەلگىلى. ويتكەنى قازاقستاننىڭ تاريحي جانە مادەني مۇراسىنىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. وسىعان بايلانىستى ماقالادا ءبىر كەزدەرى وسىناۋ كيەلى ولكەنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق تىرشىلىگىنىڭ نەگىزى بولعان قۇدىقتار تاريحى تۋرالى جازىلادى. زەرتتەۋگە قاراعاندا مۇنداي قۇدىقتار تاريحى سوناۋ ورتا عاسىردان بەلگىلى بولا باستاعان.
«ماڭعىستاۋ-ۇستىرتتە قاراقالپاق رەسپۋبليكاسى مەن تۇرىكمەنستان شەكاراسىنا دەيىنگى جەرلەردە بايىرعى قىستاقتار مەن كەرۋەن جولدارىنىڭ بويىندا قۇدىقتار كوپتەپ ورنالاسقان. ولار عاسىرلار بويى ساقتالىپ كەلگەن جانە كوشپەندىلەردىڭ ءومىر-تۇرمىسىندا ۇلكەن قىزمەت اتقارعان. ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرت قۇدىقتارىنىڭ دەنى تاسپەن ءورىلىپ، جوعارعى اۋىز جاعى شەگەندەلگەن».
عاسىرلار بويى وسى ءوڭىردى جايلاپ-قىستاعان حالىق ءومىر كوزى - قۇدىقتىڭ نەگىزگى 4 ءتۇرىن پايدالانىپ كەلگەن. شىڭىراۋ - تەرەڭدىگى 6 مەتردەن 65 مەترگە دەيىن جەتەتىن قۇدىقتار. تايىز قۇدىقتار - تەرەڭدىگى 3-6 مەتردەن اسپايدى. ورپا - ۋاقىتشا پايدالانۋعا قازىلاتىن تايىز قۇدىقتار. ولار شەگەندەلمەيدى. اپان-جارى قۇلامالى كەڭ ەتىپ قازىلعان ەڭ كوزى جاقىن قۇدىقتار.
اۆتور اڭىزعا اينالعان، ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان قۇدىقشىلار تۋرالى دا جازادى. ماسەلەن، سولاردىڭ ءبىرى بەينەۋباي قۇلشار ۇلى 1864-جىلى تۋعان ەكەن. ول قاي جەردەن سۋ شىعاتىنىن بىلگەن كەرەمەت قۇدىقشى، تالاي ەلدىڭ ءشولىن قاندىرىپ، ساۋابىن العان وتە قابىلەتتى، كورىپكەل ادام بولىپتى. ەرەكشە كورىپكەلدىگى بار قۇدىقشى 30-جىلدارى «كورىپكەل»، «مولدا» دەگەن اتاعىنان قورقىپ، باس ساۋعالاپ، يران جەرىنە كەتىپ، سول ەلدە كوز جۇمىپتى.
بەينەۋباي قۇلشار ۇلى ماڭعىستاۋ ويى، ۇستىرتتەن دۇڭگىرلىك، بەسەكوز-تاڭكە، كۇدەرسۋ، قاراشقازعان، ۇلى قىزەمشەكتەگى، داۋىستى، كيىكباي، ۇزىن قۇدىقتارىن قازىپ، ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان ەكەن. ۇستىرتتەگى دۇڭگىرلىك قۇدىعىن بەينەۋباي قازىپتى.
گۋبەرناتور سىيلاعان كۇمىس قۇتى - «سىر بويى» گازەتى
«سىر بويى» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، سىرداريا اۋدانى قوعالىكول اۋىلىندا ىدىرىسوۆتار اۋلەتىندە عاسىردان اسا تاريحى بار قۇتى ساقتاۋلى تۇر. قۇتىنىڭ سىرتىندا «وت تۋركەستانسكوگو گەنەرال- گۋبەرناتورا. 1882 گ.» دەگەن جازۋ قاشالىپ جازىلعان ەكەن. سىرتى كۇمىستەن جاسالعان ىدىستىڭ ىشىنە التىن جالاتىلىپتى. سونداي-اق، «گراچيەۆ» دەگەن جازۋ بار. بۇل ۇستانىڭ تەگى بولسا كەرەك.
«بۇل كۇندە تورىندە ساقتاۋلى تۇرعان جىبەك شاپان سول كۇندەردەن ەستەلىك بولىپ قالدى. ال، التىن جالاتىلعان قۇتىدان ءاربىر مەرەكە سايىن اۋلەت مۇشەلەرى جينالىپ، ىرىمداپ سۋ ىشەدى» .
قازىرگى قوعام اكەگە ءزارۋ - «Ortalyq Qazaqstan» گازەتى
قوعامداعى اكەنىڭ ءرولى بۇرىن قانداي ەدى؟ قازىر قانداي؟ «Ortalyq Qazaqstan» گازەتى قازىرگى كۇنى اكەنىڭ بەدەلى قۇلدىراپ كەتكەنىن ايتىپ، اكە تاربيەسىنە نازار اۋدارتادى. وتباسىنداعى «اكەڭ بىلەدى» ماسەلەسىنە توقتالىپ، وقۋلىقتاعى اكە وبرازىنىڭ جوعالعانىنا الاڭدايدى. ماقالا اۆتورى قۇنانباي مەن اباي اراسىنداعى اڭگىمەدەن باستاپ، اكەگە، ونىڭ ونەگەسىنە قاتىستى ءبىرقاتار مىسالداردى العا تارتادى.
«وقۋشى كەزىمىزدە اكە وبرازىن «انا ءتىلى» وقۋلىعىنداعى ىبىراي التىنساريننىڭ «اكە مەن بالا» اڭگىمەسىنەن تانىدىق. ونداعى اكە قانداي ەدى؟! جەردە ەلەۋسىز جاتقان جارتى تاعانىڭ وزىمەن-اق ءبىراز نارسەنى تۇسىندىرمەپ پە ەدى بالاسىنا. بىرىنشىدەن، اكەنىڭ تاۋ تۇلعالى بەينەسىن كوز الدىمىزعا اكەلسە، ەكىنشىدەن، وقۋلىققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى تۋدىراتىن بىرەگەي شىعارما ەدى. ەستۋىمىزشە، باستاۋىش سىنىپتاعى «انا ءتىلى» وقۋلىعىن «ادەبيەتتىك وقۋعا» اۋىستىرعان ەكەن. ءجا، ءبىزدى جاڭا وقۋلىقتىڭ ىشىندە جوعارىداعى شىعارمانىڭ جوقتىعى قىنجىلتتى. سوندا «انا تىلىندەگى» اكە وبرازىن قايدا جىبەرگەن؟!»
توبىقتاي ءتۇيىنى رەتىندە اۆتور قازاق قاشاندا اكەنى اسقار تاۋعا تەڭەيتىنىن، ال «تاۋىمىز شاعىلماسىن دەسەك، تاعىمىزداعى اكەنى، ورگە جۇزەيىك دەسەك، تاعى دا تورىمىزدەگى اكەنى قۇرمەت تۇتايىق» دەپ جازادى.
