ەلىمىزدىڭ «سارى ارقا» گاز قۇبىرىنىڭ نەگىزگى پروبلەمالارى قانداي
ودان كەيىن قازاقستاندىق كوگىلدىر وتىن بىرتىندەپ سولتۇستىككە جەتكىزىلەدى. ءبىراق قازىردىڭ وزىندە وسى جوبانىڭ ءبىرقاتار ماسەلەلەرى كورىنە باستادى. قازاقپارات ءتىلشىسى گازدىڭ كىمگە جانە قالاي تارتىلاتىنىن، سونداي- اق وسى سالاداعى نەگىزگى پروبلەمالاردى ساراپتاپ شىققان ەدى.
جالپى العاندا قازاقستاننىڭ تابيعي گاز قورى از ەمەس. ەلىمىز الەم بويىنشا 22- ورىندا، ال ت م د اۋماعىندا رەسەي مەن تۇرىكمەنستاننان كەيىن ءۇشىنشى ورىندا تۇر. كوگىلدىر وتىننىڭ جالپى قورى 3,9 تريلليون تەكشە مەتردى قۇرايدى ەكەن. سونىڭ باسىم بولىگى - مۇناي كەن ورىندارىنان شىعاتىن ىلەسپە گاز. وتكەن جىلى قازاقستاندا 55,5 ميلليارد تەكشە مەتر گاز ءوندىرىلدى. سونىڭ 15 ميلليارد تەكشە مەترى ىشكى نارىققا جىبەرىلسە، 19 ميللياردتان استامى شەتەلگە ساتىلعان.
ايتا كەتەرلىگى، بيىلدان باستاپ ەكسپورتقا شىعارىلاتىن كوگىلدىر وتىننىڭ 10 ميلليارد تەكشە مەترى قىتايعا تاسىمالداناتىن بولادى. وسى ورايدا «بەينەۋ- شىمكەنت» سياقتى جوبالاردىڭ تيىمدىلىگى زور ەكەنى بايقالىپ وتىر. اتالعان قۇبىرمەن باتىس قازاقستانداعى كەن ورىندارىنان شىعاتىن تابيعي گاز وڭتۇستىك وبلىستارعا جەتكىزىلەدى. ونىمەن توقتاپ قالماي، وتاندىق شيكىزات «تۇركىمەنستان- وزبەكستان- قازاقستان- قىتاي» ترانزيتتىك گاز قۇبىرىنا قۇيىلىپ، ارى قاراي كورشى قىتايعا دا تاسىمالدانادى.
ال «سارى ارقا» قۇبىرى ءدال سول «بەينەۋ- شىمكەنت» گاز قۇبىرىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ وتىر. ولاردىڭ تۇيىسەتىن جەرى - قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قاراوزەك كەنتى. بۇگىندە ول جەردە جۇمىس ىستەپ تۇرعان ارنايى كومپرەسسورلىق ستانسا گازدى وڭتۇستىك وڭىرلەرگە، سونداي- اق، قىتايعا جەتكىزۋدى ءبولىپ، ۇدەتىپ وتىرادى. وسىلايشا قاراوزەكتەگى ستانسا كوگىلدىر وتىندى «سارى ارقا» گاز قۇبىرىنا دا ايدايتىن كۇن الىس ەمەس.
ق ر ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ جاقىندا جاريالاعان مالىمەتىنە سايكەس، جاڭا قۇبىر جولىنىڭ ءبىر شاقىرىمنان استامى سالىنىپ ءبىتتى. بۇنداي قارقىنمەن جىلدىڭ اياعىنا دەيىن وسى جوبانىڭ ەلورداعا دەيىنگى ۋچاسكەسى ۋاقىتىندا اياقتالادى. الايدا قۇبىردىڭ تارماقتارىن تاراتىپ، ەلدى مەكەندەردى گازداندىرۋ جاعىنان ءبىرقاتار قيىندىقتار بار سياقتى.
ماسەلەن، قاراعاندى وبلىسىندا گاز تەمىرتاۋ، جەزقازعان، شاحتينسك، ساران مەن ابايعا تارتىلادى. بۇدان بولەك، وبلىستىڭ 114 ەلدى مەكەنىن تابيعي گازبەن قامتاماسىز ەتۋ كوزدەلىپ وتىر. قاراپايىم تۇرعىندارمەن قاتار ارسەلورميتتال تەمىرتاۋ، قازاقمىس، جايرەم كەن بايىتۋ كومبيناتى سياقتى ءىرى كومپانيالار دا گازدىڭ كەلۋىن كۇتىپ وتىر. بۇنداي كومبيناتتار وزدەرىنىڭ وندىرىستىك نىساندارىن تابيعي گازعا كوشىرۋگە ءازىر ەكەن.
جوسپارعا سۇيەنسەك، قاراعاندى وبلىسى «سارى ارقانىڭ» گازىن ەڭ كوپ تۇتىناتىن ايماق بولايىن دەپ وتىر. سەبەبى قۇبىردىڭ 80 پروتسەنتى وسى وبلىسپەن وتەدى. ونداي يگىلىك حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسى ءۇشىن دە قاجەت.
الايدا ءبىرقاتار نورماتيۆتىك ماسەلەلەر وسى ءوڭىردى گازداندىرۋ شارالارىن تەجەۋى مۇمكىن ەكەن. قاراعاندى وبلىستىق ەنەرگەتيكا جانە تۇرعىن ءۇي- كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باسشىسى ۇلانتاي ۇسەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە رەسپۋبليكا بويىنشا گازداندىرۋ شارالارىن جۇرگىزۋدىڭ سىزبا- نۇسقاسى جاسالعان. ونىڭ ىشىندە قاراعاندى وبلىسى دا كورسەتىلگەن.
«الايدا مەملەكەتتىك ساراپتاما قىزمەتى تەحنيكالىق- ەكونوميكالىق نەگىزدەمەنى تالاپ ەتىپ وتىر. ول قۇجاتتىڭ قاجەتى شامالى. ءبىراق ءدال سونىڭ سالدارىنان قاراعاندى وبلىسىن گازداندىرۋ شارالارى ىركىلىپ وتىر. سەبەبى ءاربىر ەلدى مەكەنگە تەحنيكالىق- ەكونوميكالىق نەگىزدەمە جاساۋ قاجەت. ول جۇمىسقا ءبىر جىل كەتەدى. سوسىن جوبالىق- سمەتالىق قۇجاتتارعا تاعى ءبىر جىلداي كەرەك. ءسويتىپ، «سارى ارقا» قۇبىرى ءۇشىن تاعى ەكى جىلىمىز تەككە كەتەيىن دەپ تۇر»، - دەيدى ۇلانتاي ۇسەنوۆ.
وسى ورايدا ماماندار تالدىقورعان قالاسىنىڭ تاجىريبەسىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. ول جەردە گاز ينفراقۇرىلىمى تەحنيكالىق- ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىز جاسالعان. سونىڭ ارقاسىندا ءبىراز ۋاقىت قانا ەمەس، قاراجات تا ۇنەمدەلدى.
تاعى ءبىر ماسەلە - قۇرىلىستاعى قازاقستاندىق قامتۋ. «سارى ارقا» گاز قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسىن اتقارۋ ءۇشىن «استانا گاز ق م گ» ا ق قۇرىلعان بولاتىن. اتالعان كومپانيا «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ ەنشىلەس كاسىپورنى بولىپ سانالادى. استانا گاز ق م گ ءوز كەزەگىندە «قازسترويسەرۆيس» كومپانياسىمەن كەلىسىمشارتتى راسىمدەپ، وعان قۇرىلىس جۇمىستارىنا تاپسىرىس بەردى. مەردىگەر وتاندىق كومپانيا بولىپ تابىلادى. الايدا قۇرىلىس جۇمىستارى كەزىندە وتاندىق ماتەريالداردى پايدالانۋ كورسەتكىشى ءالى دە تومەن بولىپ تۇر.
«استانا گاز ق م گ» ا ق باس ديرەكتورى ساعيدوللا ماقاشيەۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، قۇبىرلاردى رەسەيدىڭ چەليابى زاۋىتى مەن قىتايدىڭ China Petroleum Technology جەتكىزەدى. اتالعان ەكى كومپانيامەن كەلىسىمشارتتار دا راسىمدەلدى. ال ارسەلورميتتال ۇلكەن ديامەترلى قۇبىرلاردى جاساپ بەرەدى. «بۇدان بولەك، تاعى ءبىر وتاندىق تاۋار ءوندىرۋشى - «بيەمەر ارماتۋرەن قازاقستان» ج ش س- مەن كەلىسىمشارت جاسالدى. اتالعان كومپانيا ارماتۋرا، شارلى كراندار سياقتى ونىمدەردى جەتكىزەدى. سوسىن گاز ولشەۋ ستانساسى بويىنشا «باتىس مۇناي گازجابدىقتارى» ج ش س- ىمەن كەلىسىمگە وتىرىپ جاتىرمىز. بۇدان بولەك، گاز تاراتۋ ستانسالارىن دا وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردەن ساتىپ الۋدى كوزدەيمىز»، - دەدى ساعيدوللا ماقاشيەۆ پارلامەنت ماجىلىسىندە وتكەن «دوڭگەلەك ۇستەلدە».
ايتسە دە، دەپۋتاتتاردىڭ جەرگىلىكتى قازاقستاندىق قامتۋعا كوڭىلدەرى تولمادى. ماسەلەن، دەپۋتات البەرت راۋ مينيسترلىكتىڭ وزىنە بەرگەن رەسمي جاۋابىنا قاراپ وتىرىپ، «سارى ارقا» گاز قۇبىرىندا قازاقستاندىق قامتۋدىڭ مولشەرى ءالى دە تومەن ەكەنىنە نازار اۋدارادى. «ءمينيستردىڭ ماعان بەرگەن جاۋابىندا قازاقستاندىق قامتۋدىڭ كورسەتكىشى نەبارى 10 پروتسەنتتى قۇرايدى. سوندا جاپقىشتاردى عانا وزىمىزدەن الامىز، ال قازاقستاندىق قامتۋ تومەن بولىپ قالا بەرەدى. گاز قۇبىرىنا 266 مىڭ توننا (مەتال - اۆت. ) جۇمسالادى. قىتايلىقتار الماتىدا 100 مىڭ توننا شىعاراتىن زاۋىتتى سالۋدى باستادى. زاۋىتتىڭ قۇرىلىسىن تەزدەتىپ، تاپسىرىستىڭ جارتىسىن وزىمىزگە قالدىرۋعا بولاتىن ەدى. وكىنىشكە قاراي، ۇلگەرمەي قالدىق»، - دەيدى البەرت راۋ.
گازدىڭ باعاسىنا كەلەر بولساق، الداعى ۋاقىتتا ونىڭ قۇنى ارزاندامايدى. ق ر ەنەرگەتيكا ۆيتسە- ءمينيسترى ماعزۇم مىرزاعاليەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازىردىڭ وزىندە ىشكى نارىققا ساتىلاتىن گازدىڭ قۇنى ءوز باعاسىنان دا تومەن بولىپ تۇر. ءتىپتى، سوڭعى ءتورت جىلدىڭ ىشىندە «قازترانس گاز» ۇلتتىق كومپانياسى 200 ميلليارد تەڭگەگە شىعىندالعان كورىنەدى. وسىعان بايلانىستى جاڭا زاڭ جوباسىندا گاز سالاسىنداعى ۇلتتىق وپەراتوردىڭ قارجىلىق جاعدايىن قولداۋ ماقساتىندا تاۋارلىق گازدىڭ باعاسىن بەلگىلەۋ تەتىگى ەنگىزىلىپ وتىر. «ءبىز مىناداي فورمۋلانى ازىرلەدىك، گاز جەتكىزۋدىڭ وزىندىك قۇنى 7+ پروتسەنت ۇلتتىق وپەراتوردىڭ رەنتابەلدىك نورماسى»، - دەيدى ماعزۇم مىرزاعاليەۆ. سوعان قاراعاندا، گازدىڭ باعاسى كوتەرىلەدى. سوسىن ءاربىر ءۇيدى گازعا قوسۋ ءۇشىن دە ءبىرشاما شىعىن شىعارۋعا تۋرا كەلەتىن ءتارىزدى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ماماندار گاز ينفراقۇرىلىمىن سالعاندا جاۋاپتى ءارى ادال مەردىگەرلەردىڭ قىزمەتىنە جۇگىنگەن ءجون دەپ سانايدى. ايتپەسە، تۇركىستان وبلىسىنداعى جاعداي قايتالانۋى ابدەن مۇمكىن. ەستە بولسا، وڭتۇستىكتە گاز تاراتۋ جۇيەلەرى دۇرىس سالىنباعان. سونىڭ سالدارىنان ءبىراز حالىق ءالى دە گازعا قول جەتكىزە الماي وتىرعانى بەلگىلى. ال «قازترانس گاز» دۇرىس سالىنباعان جۇيەلەردى ءوز بالانسىنا العىسى كەلمەيدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى جاقىندا تۇركىستان وبلىسىنا ارنايى كوميسسيا دا بارىپ كەلگەن- ءدى. سونىڭ ەسەبىنە سايكەس، 10 گاز تاراتۋ ستانساسى دۇرىس سالىنباعانى بەلگىلى بولىپتى. ال «قازترانسگاز» مۇنداي ولقىلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا العىسى كەلمەيدى.
ق ر ەنەرگەتيكا ۆيتسە- ءمينيسترى ماعزۇم مىرزاعاليەۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، وبلىستاعى گاز ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن الدىمەن اكىمدىك، ءيا بولماسا، مەردىگەر كومپانيالاردىڭ كۇشىمەن قازىرگى تەحنيكالىق ولقىلىقتاردى تۇزەتۋى كەرەك. «سوسىن تاريف ماسەلەسى تاعى بار. بۇگىندە تاريف بىردەن بەس جىلعا بەكىتىلەدى. «قازترانس گاز» وكىلدەرى ايتادى، گاز جۇيەلەرىن اكىمدىكتەن قابىلدايتىن بولساق، ونىڭ ءبارىن ۇستاۋ ءۇشىن شتاتتى ۇلعايتۋعا تۋرا كەلەدى. جاڭا جۇمىسشىلارعا جالاقى تولەۋ كەرەك. ال تاريفتى وزگەرتۋگە بولمايدى. دەمەك، اتالعان ماسەلەنى شەشۋدىڭ ەكى جولى بار. تاريفتى كوتەرۋ كەرەك. سوندا «قازترانس گاز» قوسىمشا شىعىندارىن وتەي الادى، ال ولاي بولماسا، اكىمدىك ول اقشانى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن تولەپ وتىرۋى ءتيىس. ماسەلەن، «قازترانس گاز» بەن اكىمدىك كەلىسىمشارتقا وتىرادى دا، جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن كومپانيانىڭ سەرۆيستىك قىزمەتى تولەنىپ تۇرادى. تالدىقورعان قالاسىندا سولاي ىستەيدى. مەن بۇل ماسەلەنى ءوز موينىما الۋعا دايىنمىن. جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن اتالعان ماسەلەنى شەشۋگە تىرىسامىز»، - دەيدى ماعزۇم مىرزاعاليەۆ.
وسىلايشا، مينيسترلىك وكىلى «سارى ارقا» گاز قۇبىرىنان تارالاتىن ينفراقۇرىلىمدى سالعاندا بۇرىنعىداي پروبلەمالار تۋىندامايتىنىنا سەندىرەدى. ايتسە دە، ماماندار گاز ينسپەكسياسى سياقتى قۇرىلىمدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك دەگەندى العا تارتادى. راسىندا، بۇنداي قىزمەتتىڭ ارقاسىندا اپاتتىق جاعدايلاردىڭ الدىن الۋعا بولادى.
اۆتور: ارمان اسقاروۆ
