ق ر پرەزيدەنتى «ەگەمەن قازاقستان» جانە «ايقىن» گازەتتەرىنە سۇحبات بەردى
***
دارحان قىدىرالى: قۇرمەتتى قاسىم- جومارت كەمەل ۇلى، ءسىزدىڭ پرەزيدەنت لاۋازىمىنداعى العاشقى ساپارىڭىز كيەلى تۇركىستاننان باستالدى. ءبىز دە سۇحباتىمىزدى وسى يگىلىكتى ساپار جايىنان باستاعىمىز كەلىپ وتىر...
- ءيا، مەن ءۇشىن بۇل ەلەۋلى، ماڭىزدى ساپار بولدى.
تۇركىستان تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ قاسيەتتى مەكەنى. تۇركىستان - سان عاسىرلىق ادامزات شەجىرەسىنىڭ كۋاگەرى جانە وركەنيەت جاۋھارى.
قاراپ وتىرساڭىز، حالقىمىزدىڭ ارعى- بەرگى تاريحىندا ەل باستاعان، قول باستاعان تۇلعالارىمىز دا اسا جاۋاپتى ساتتەردە، كۇردەلى ساياسي شەشىمدەر قابىلدايتىن ۋاقىتتاردا تۇركىستانعا تاعزىم ەتە بارعان. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز - ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ تا وسى كيەلى توپىراققا ءجيى ات باسىن بۇراتىنىن بىلەسىزدەر.
مەنىڭشە، مۇنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى - حالقىمىز ءۇشىن اسا قاستەرلى سانالاتىن مەكەنگە ءتاۋ ەتۋ جانە اتا- بابا ارۋاعىنا، اماناتىنا دەگەن قۇرمەت بولسا، ەكىنشى سەبەبى - ۇلى دالا ەلىندەگى كەشەگى، بۇگىنگى مەملەكەتشىلدىك داستۇرگە، ەۆوليۋتسيالىق دامۋ ساباقتاستىعىنا دەگەن ادالدىقتا جاتىر. مۇنداي ساكرالدى ۇعىم- تۇسىنىك پەن داستۇرگە ادالدىق تەك وركەنيەتتى، ءوسىپ- جەتىلگەن ۇلتتىڭ عانا قولىنان كەلەدى دەپ ويلايمىن.
سونىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى جارقىن ءبىر كورىنىسى - ەلباسىمىزدىڭ تۇركىستان وبلىسىن قۇرعانى. وڭىرگە كيەلى مەكەننىڭ اتىن بەرە وتىرىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنت تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىردى، مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن مىعىمداپ، جالپىۇلتتىق سايكەستىك پەن بەرەكە- بىرلىگىمىزدى ەسەلەپ نىعايتتى.
ەندىگى جەردە مەملەكەت جىبەك جولى بويىندا جاتقان تۇركىستان قالاسىن، ءوڭىرىن جاڭارتىپ- جاڭعىرتۋدى ۋاقىت وزدىرماي قولعا الۋى كەرەك. وڭىردەگى ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ، تۋريستىك سالانى جانداندىرۋ، ءوندىرىستى وركەندەتۋ - وسىنىڭ ءبارى حالقىمىزدىڭ ءال- اۋقاتىنىڭ بارىنشا جاقسارۋىنا نەگىز بولادى.
ونىڭ ۇستىنە، وڭتۇستىك ءوڭىر - ەلىمىزدەگى تۇرعىندار سانى ەڭ كوپ ايماق. وسى ءوڭىردى ۇلتىمىزدىڭ «دەموگرافيالىق التىن دىڭگەگى» دەسەك تە جاراسادى. ال ادام كاپيتالى ءبىز سياقتى جەرى كەڭ، ەلى شاعىن مەملەكەت ءۇشىن اسا وزەكتى فاكتور ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
ساپار بارىسىندا مەن وبلىستىڭ دامۋ جوسپارىمەن، جالپى جاعدايىمەن مۇقيات تانىستىم. الدا اتقارىلاتىن شارۋالار باستان اسادى. ول شارۋالاردىڭ بارلىعىن اسىقپاي- اپتىقپاي، جۇيەلى، كەشەندى تۇردە اتقارۋىمىز وتە ماڭىزدى.
دارحان قىدىرالى: رۇقسات بولسا، العاشقى سۇراقتى جالعاستىرا كەتسەم. ءسىز وسى ساپارىڭىزدا قاسيەتتى ورىندارعا تاعزىم ەتىپ، جۇرتشىلىققا ءوزىڭىزدىڭ ەڭ باستى ۇستانىمدارىڭىزدى دا جەتكىزدىڭىز. سول ۇستانىمداردى تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز.
- مەنىڭ تۇركىستان وبلىسىنا ساپارىم حالقىمىزدىڭ ۇلىق مەيرامى ناۋرىزبەن تۇسپا- تۇس كەلدى. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قارساڭىندا الەم جۇرتشىلىعى قازاقستانداعى اسا جاۋاپتى، تاريحي وقيعانىڭ كۋاسى بولدى.
قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلى تۇلعا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ءوز ەركىمەن مەملەكەت باسشىسى وكىلەتتىگىن توقتاتتى.
بۇل تاعدىرلى شەشىم جاھاندىق دەڭگەيدە، تاريحي اۋقىمدا تانىلعان ساياسي قايراتكەردىڭ كەمەڭگەرلىگى مەن پاراساتتىلىعىن الەمگە تاعى دا تانىتتى، مويىنداتتى.
ەلباسى ءىس جۇزىندە تاۋەلسىز ەلدەگى ساياسي باسقارۋ مەن ساباقتاستىقتىڭ مۇلدە جاڭا، وزىق ۇلگىسىن جاساپ بەردى.
مەنىڭ دە پرەزيدەنت رەتىندەگى نەگىزگى ۇستانىمىم مەن ومىرلىك كوزقاراسىم وسى باعىتتان اۋىتقىمايدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ەلدىڭ وركەندەۋ كەپىلدىگى مەملەكەتشىلدىك پەن ءداستۇر ساباقتاستىعىندا جانە وعان دەگەن قۇرمەت پەن ادالدىقتا جاتىر. ونسىز ەشقاشان تۇراقتىلىق تا، دامۋ دا بولمايدى.
ەكىنشى ۇستانىمىم - ادىلەتتىلىك. بۇل جالپى ادامزاتتىق ءارى دالا دەموكراتياسىنان باستاۋ الاتىن، اتا- بابامىزدان دارىعان، ەجەلدەن قانىمىزعا سىڭگەن قۇندىلىق بولاتىن. ونى جوعالتىپ الۋ ادامزات ءۇشىن دە، ۇلت ءۇشىن دە ءوزىن ءوزى جوعالتىپ الۋمەن بىردەي.
ادىلەتتىلىك سالتانات قۇرماعان قوعامدا تەك قايشىلىق، قيىنشىلىق، قۇلدىراۋ ۇستەمدىك ەتەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ادىلەتسىزدىكپەن مەملەكەت، قوعام، ءار ادام كۇن سايىن، بىرىگىپ كۇرەسۋىمىز كەرەك. حالقىمىز ايتقانداي، «ادىلەت جولى - اۋىر جول»، ءبىراق اۋىر بولسا دا ودان تۋرا جول جوق.
ءۇشىنشى ۇستانىمىم - تەك العا باسۋ، دامۋ جولىمەن ءجۇرۋ.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءداۋىردىڭ تابيعاتى مىڭ قۇبىلمالى. جاھاندىق باسەكەلەستىك جاعدايىندا ءوز مۇددەمىزدى قورعاۋعا، ءوز ماقساتىمىزعا جەتۋگە ۇمتىلماساق، جەدەل العا باسپاساق كوپ نارسەدەن ۇتىلارىمىز انىق.
مىنا ءداۋىر ەركەلىكتى، جالقاۋلىق پەن ماسىلدىقتى، نەمقۇرايلىلىقتى كوتەرمەيدى. ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك ريەۆوليۋتسيا كەزەڭىندە، جوعارى تەحنولوگيالىق، تسيفرلى كەڭىستىكتە جاھاندىق دامۋدان ون جىل ارتتا قالساق، ءجۇز جىل ونىڭ ورنىن تولتىرا المايتىنىمىزدى ەستەن شىعارمايىق.
ەلباسىنىڭ دانا شەشىمىنىڭ ارقاسىندا بيلىك ساباقتاستىعى ەشبىر دۇربەلەڭسىز، شيەلەنىسسىز جۇزەگە استى. بۇل بولاشاق ءۇشىن، مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن ۇدايى دامۋى ءۇشىن جاسالعان بىرەگەي قادام ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ەندىگى مىندەتىمىز - وسى جولدان، وسى باعىتتان اۋىتقىماي، تەك العا باسۋ، ءوسۋ، وركەندەۋ. كەرى كەتسەك، تاريح تا، بولاشاق ۇرپاق تا ءبىزدى كەشىرمەيدى.
نۇرتورە ءجۇسىپ: حالىقارالىق ساراپشىلار بيلىك تىزگىنىنىڭ بەيبىت جاعدايدا بەرىلۋىن ورتالىق ازيا تاريحىندا بۇرىن- سوڭدى بولماعان عالامات تاريحي وقيعا دەپ جازىپ جاتىر. كەيبىر ساراپشىلار كەلەشەكتە ەكىۇدايىلىق ورىن الا ما دەپ قاۋىپتەنەتىن سەكىلدى. بۇل جونىندە نە ايتاسىز؟
- نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ جاڭا مەملەكەتتىلىك جاساۋدىڭ بارلىق تاۋقىمەتىن باسىنان وتكەردى. قيىندىققا تولى وسى جولدا تولاعاي تابىستارعا قول جەتكىزدى. قازاق ەلىن تورتكۇل دۇنيەگە ايگىلەپ، بارشا الەمگە مويىنداتا ءبىلدى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى ءوسىپ- وركەندەۋى، ەرتەڭگى دامۋ كەلەشەگى نازاربايەۆ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى.
ءتۇرلى ساۋەگەيلىك جاساۋشىلار بۇرىن دا بولعان، قازىر دە، كەيىن دە بولا بەرەدى. ەڭ باستىسى، ءبىز بيلىكتىڭ اۋىسۋىن تۇراقتى جاعدايدا وتكىزە بىلدىك. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بۇل ەڭ الدىمەن، ەلباسىنىڭ پاراساتتىلىعى مەن كورەگەندىگىن جانە حالقىمىزدىڭ دانالىعىن كورسەتەدى. ءبىز الەمگە وركەنيەتتى ەل ەكەندىگىمىزدى، جۇرتىمىزدىڭ ساياسي مادەنيەتىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن دالەلدەدىك. كەيبىر مەملەكەتتەردەگىدەي الاڭعا شىعىپ، شۋ كوتەرگەن جوقپىز. ءبارى زاڭ شەڭبەرىندە ءوتتى. جانە مەن دە وسى باعىتتان ەشقاشان تايمايمىن جانە ەشقانداي «ەكىۇدايىلىققا» جول بەرمەيمىن.
دارحان قىدىرالى: ءسىز كۇنى كەشە وبلىس اكىمدەرىمەن وتكەن كەڭەستە اكىمدەرگە حالىققا جاقىن بولۋدى، جۇرتتى مازالاعان ماسەلەگە جەدەل جاۋاپ قايىرۋدى تاپسىردىڭىز. جالپى، ەلدى ءبىر عيماراتقا جيناپ، الدىن الا سۇراقتار دايىنداتىپ، ەسەپ بەرۋ دەگەن فورماتتى دا وزگەرتەتىن ۋاقىت كەلگەن جوق پا؟
- اكىمدەردىڭ ەسەپ بەرۋ فورماتىنىڭ ەسكىرگەنى، باياندامالارىنىڭ جاداعاي سيفرلارعا قۇرىلاتىنى، شىن مانىندە حالىقتى جالىقتىردى جانە جۇرتشىلىقتىڭ سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسىرەدى دەپ ويلايمىن.
بايقاساڭىزدار، ءبىزدىڭ كەيبىر شەنەۋنىكتەرىمىزگە جەتپەي جاتاتىنى - قاراپايىمدىلىق، ادامي قارىم- قاتىناستار. «اكىم بول - حالقىڭا جاقىن بول» دەپ حالىق بەكەر ايتپايدى. ولارعا وسى ءسوز بويتۇمار بولۋى ءتيىس.
ال ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر حالىقپەن كابينەتىنىڭ نەمەسە قىزمەتتىك كولىگىنىڭ تەرەزەسىنەن عانا ارالاسقاندى قوش كورەتىندەي.
اكىمدەردى جيناعان كەڭەستە مەن بۇل ادەتتى تىيۋدى قاتاڭ ەسكەرتتىم. حالىقتىڭ سۇرانىسىنا جەدەل ءۇن قاتىپ، ماسەلەنى شۇعىل شەشۋگە ۇمتىلىس جاساۋ ماڭىزدى. بۇل ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە بەلسەندى جۇمىس ىستەۋ، جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياساتتى جەرىنە جەتكىزە ءتۇسىندىرۋ دە وتە قاجەت نارسە.
حالىققا اشىق قىزمەت كورسەتۋگە قاجەتتى بارلىق كوممۋنيكاتسيالىق قۇرالداردى پايدالانا بىلگەن ءجون. سونىمەن بىرگە كەرى بايلانىس ورناتۋدىڭ پايداسى زور. وكىنىشكە قاراي، حالىقپەن توتە بايلانىس بارلىق جەردە بىردەي ەمەس، بايلانىس ورتالىقتارى ەلىمىزدەگى 17 اكىمدىكتىڭ تەك تورتەۋىندە، ال موبيلدى حالىقتىق باقىلاۋ 7 وڭىردە عانا بار. مۇنداي جاعدايدا اتقارۋشى بيلىك ەلدىڭ مۇڭ- مۇقتاجىنا دەر كەزىندە جاۋاپ قاتا المايدى. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى وڭتايلى رەفورمالاردىڭ ءبارى جەرگىلىكتى جەرلەرگە كەلىپ تىرەلەدى. ەگەر حالىقپەن قويان- قولتىق جۇمىس اتقاراتىن بولسا، اكىمدىكتەر كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەردى ءتيىستى دەڭگەيدە تەز شەشە الادى. بۇل ازاماتتاردىڭ بيلىك ينستيتۋتىنا دەگەن سەنىمىن ارتتىرادى. ءوڭىر اكىمدەرى حالىقپەن ەسەپتىك كەزدەسۋلەردە عانا ەمەس، تۇراقتى نەگىزدە كەزدەسىپ، بارلىق ەلدى مەكەندى ارالاۋعا ءتيىس.
ءاربىر شەنەۋنىك جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ، جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءمان- ماقساتىن حالىققا ناقتى ءارى ۇعىنىقتى جەتكىزە ءبىلۋى ءتيىس. شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىر وسالدىعى - حالىقپەن قالاي سويلەسۋ قاجەتتىگىن بىلمەۋى.
سوندىقتان مەن مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ بازاسىندا ارناۋلى كۋرستار اشىپ، ولارعا حالىقپەن بەلسەندى قارىم- قاتىناس جاسايتىن شەنەۋنىكتەردى جىبەرۋ كەرەك دەپ ۇيعاردىم. اكىمدەرگە حالىقپەن قارىم- قاتىناستىڭ جاڭا فورماتىنا كوشۋدى، اشىق جانە شۇعىل ارەكەت ەتۋدى تاپسىردىم. بۇل اۋدانداردان باستاپ وبلىسقا دەيىنگى بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەرگە قاتىستى. ولاردىڭ حالىقپەن تىكەلەي قارىم- قاتىناستا بولۋى، جاعدايدى تولىققاندى ءبىلۋى، ماسەلەنى جەدەل شەشۋى - باستى مىندەت.
نۇرتورە ءجۇسىپ: ءسىز ءوز قىزمەتىڭىزدە ەلباسىنىڭ ستراتەگيالىق باعىت- باعدارىن جالعاستىرۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن قاداپ ايتىپ، وسى تۇرعىدا جەمقورلىقپەن كۇرەس، ادىلەتتىلىك تۋرالى ءجيى ايتىپ ءجۇرسىز. بۇل - قوعام ءۇشىن اسا قاجەت قۇندىلىقتار. اسىرەسە، بۇگىنگى تاڭدا. ال وسى قۇندىلىقتار ەندى مەملەكەتتىك ساياساتتا قالاي كورىنىس تاپپاق؟
- قوعامدىق قۇندىلىقتار - سان عاسىرلار بويى حالىقتىڭ ساناسىندا ءپىسىپ- جەتىلەتىن ىزگىلىك كاتەگوريالارى، مورالدىق ىرگەتاس. ىزگى قۇندىلىقتار - قوعامنىڭ يممۋنيتەتى.
الايدا، ءار زاماننىڭ، ءار قوعامنىڭ ونە بويىنا باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعاتىن دەرتتەر بولادى. جەمقورلىق - سول قوعامدىق ساناعا سىنا قاعاتىن قاسىرەت. بۇگىندە جەمقورلىق قوعامدىق ءومىردىڭ كوپتەگەن تۇستارىن جايلاعانى جاسىرىن ەمەس.
ءيا، ۇكىمەت ءوز تاراپىنان زاڭ اياسىندا كۇرەسىپ جاتىر. بۇل ازدىق ەتەدى. ەگەر الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، جەمقورلىقتى جەڭۋ ءۇشىن تەك قانا قاتاڭ جازا عانا ەمەس، جان- جاقتى كەشەندى ءىس- ارەكەتتەر قاجەت. جەمقورلىقپەن كۇرەس ىمىراسىز ءجۇرۋى ءتيىس جانە بۇل تەك ۇكىمەتتىڭ عانا ەمەس، ءاربىر ادامنىڭ مىندەتىنە، كەرەك دەسەڭىز پارىزىنا اينالۋى ءتيىس.
جاقىندا مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس- قيمىل اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسىنا وسى باعىتتا ناقتى تاپسىرمالار بەردىم.
ۇلى گۋمانيست ماحاتما گانديدىڭ «الەمدى وزگەرتكىڭ كەلسە، الدىمەن ءوزىڭ وزگەر» دەگەن ايگىلى ناقىلى بار عوي. ەڭ باستىسى، قوعامدىق پىكىرگە، ءار ادامنىڭ ساناسىنا وسى كەسەلگە ءۇزىلدى- كەسىلدى قارسى تۇراتىنداي كۇش پەن سەنىمدى سىڭىرمەسەك، تۇپكىلىكتى وزگەرىس جاساماساق، بارلىق ارەكەتىمىز ناتيجەسىز كۇرەسكە اينالۋى مۇمكىن.
جالپى، ادىلەتتىلىك - قوعامدى وركەنيەتكە جەتەلەيتىن، ونىڭ بەت- بەينەسىن ايقىندايتىن باستى قۇندىلىق. ول جوعالعان ساتتە ازاماتتار اراسىندا نارازىلىق تۋىندايدى. بۇل قۇندىلىق الدىمەن مەملەكەتتىك ساياساتتا كورىنىس تابۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ناقتىراق ايتساق، زاڭ الدىندا بارلىق ازامات تەڭ قۇقىلى بولۋى ءتيىس. قىلمىس جاساعان ازاماتتار لاۋازىمىنا قاراماي زاڭ شەڭبەرىندە جازالانۋى شارت.
اسىرەسە، جاستاردىڭ لايىقتى ءبىلىم الۋىنا، الاڭسىز جۇمىس جاساۋىنا تەڭدەي مۇمكىندىك بەرىلۋى قاجەت. اۋىل مەن قالاداعى جاس ازامات ءۇشىن دە، لاۋازىمدى، اۋقاتتى نەمەسە قاراپايىم شارۋا وتباسىنىڭ بالاسى ءۇشىن دە الەۋمەتتىك ليفتتىڭ ەسىگى كەدەرگىسىز اشىق بولۋى كەرەك. اينالىپ كەلگەندە، الەۋمەتتىك تەڭدىك دەگەنىمىز - وسى. ءبىز وسىعان قول جەتكىزۋگە ءتيىسپىز.
مەملەكەتتىك قىزمەتكە تاعايىنداۋ بارىسىندا مەريتوكراتيا پرينتسيپىن ۇستانعان ءجون. ازاماتتاردى تەك بىلىمىنە، قابىلەتىنە قاراي تاعايىنداۋ تالابى قاعاز بەتىندە قالماي، ءىس جۇزىندە ورىندالۋى قاجەت.
دارحان قىدىرالى: Nur Otan پارتياسىنىڭ XVIII سەزىندە ايتىلعان «الەۋمەتتىك قامقورلىق» جوباسىن جالعاستىرۋ ءۇشىن ءسىز ءبىرقاتار باستامانى بەلگىلەنگەن ۋاقىتىنان بۇرىن ورىنداۋعا تاپسىرما بەردىڭىز. وسى ورايدا، بيۋدجەت شىعىستارىن قايتا قاراپ، ماقساتسىز قارجى جۇمساۋدى دوعارۋ كەرەكتىگىن ايتتىڭىز. جالپى، بيۋدجەت ساياساتىنداعى قازاقستاننىڭ باسىمدىقتارى قانداي بولماق؟
- ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى باستاماشى بولعان الەۋمەتتىك باستامالار جالعاسا بەرەدى. ونى جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتى قارجى قاراستىرىلدى، ءتيىستى شارالار لەگى ايقىندالدى. وسىعان دەيىن ايتقانىمداي، مەن ءبىرقاتار باستامالاردى مەجەلەنگەن مەرزىمىنەن ەرتەرەك قولعا الۋعا تاپسىرما بەردىم.
بيۋدجەت ساياساتىندا الدىمىزعا قويىلعان ناقتى ماقساتتار، جوسپارلار بار. ماسەلەن، مۇناي كىرىستەرىنە تاۋەلدىلىكتى ازايتۋعا، ۇلتتىق قوردىڭ اكتيۆتەرىن تۇراقتاندىرۋعا جانە ونى ساقتاۋ ىسىنە باسىمدىق بەرىلەدى. بۇل ورايدا ءتيىستى لاۋازىمدى تۇلعالارعا ناقتى تاپسىرمالار جۇكتەدىم.
بيۋدجەت قارجىسى ەكونوميكالىق جاعىنان ماڭىزدى ءارى تابىس اكەلەتىن سالالارعا جۇمسالۋى كەرەك. بارلىق شەشىمدەر الدىن الا جان- جاقتى زەرتتەلىپ، ەكونوميكالىق پراگماتيزم تۇرعىسىندا قابىلدانعانى ءجون. بۇل قاراجاتتىڭ ءتيىمدى جۇمسالۋىنا اسەر ەتەدى. بيۋدجەت تاپشى كەزەڭدە قىرۋار قارجىنىڭ يگەرىلمەي قالۋىنا جول بەرىلمەۋى كەرەك.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ەلىمىزدەگى ءبىرقاتار دامۋ باعدارلامالارىنىڭ تابىستى جۇزەگە اسۋىنا ۇلتتىق قور ەرەكشە ىقپال ەتتى. بيۋدجەتكە كەپىلدەندىرىلگەن جانە ماقساتتى ترانسفەرتتەرگە ۇلتتىق قوردان وتە كوپ قارجى جۇمسالدى. ەندىگى كەزەكتە ترانسفەرتتەر كولەمىن بىرتىندەپ ازايتقان ءجون. قور قاراجاتىن ينۆەستيتسيالاۋ قۇرىلىمىن جاقسارتۋ ساياساتى ساۋاتتى جۇرگىزىلۋى كەرەك. ۇلتتىق قوردىڭ يگىلىگىن كورۋ - بولاشاق ۇرپاقتىڭ ەنشىسىندە.
دارحان قىدىرالى: الەۋمەتتىك بلوكقا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ 45 پايىز ۇلەسى جۇمسالادى. بۇل قاراجات سالىستىرمالى تۇردە از ەمەس. الەۋمەتتىك ساياساتتى جەتىلدىرۋگە جانە وڭتايلاندىرۋعا قاتىستى كوزقاراسىڭىزدى بىلسەك دەپ ەدىك. جالپى، ازاماتتاردىڭ ءال- اۋقاتىن ارتتىرۋعا قاتىستى نە ايتاسىز؟
- حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن، تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋ ەشقاشان كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. ءبىز، ءتىپتى، ەكونوميكالىق جاعداي قازىرگىدەن الدەقايدا قيىن كەزەڭدە دە ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك احۋالعا ەرەكشە كوڭىل بولدىك قوي.
مىسالى، كوپ بالالى انالاردىڭ جاعدايى جالپى الەۋمەتتىك سالانىڭ بارومەترى بولىپ تابىلادى. دەنى ساۋ انادان دەنى ساۋ ۇرپاق تۋادى. ساپالى مەديتسينالىق كومەك، لايىقتى ءبىلىم العان بالادان وتانشىل، مىقتى ازامات شىعادى. ياعني، ادامي كاپيتالدى دامىتۋ انالاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋمەن تىكەلەي بايلانىستى. انالارىمىز وتباسىنىڭ عانا ەمەس، قوعامنىڭ دا ۇيىتقىسى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
الداعى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك سالاعا 2 تريلليون تەڭگەدەن استام قارجى جۇمسالاتىنىن بىلەسىزدەر. از قامتىلعان كوپ بالالى وتباسىلاردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن «نۇرلى جەر» باعدارلاماسى اياسىندا 40 مىڭنان استام جالدامالى پاتەر سالىنادى. وڭىرلەرگە جاساعان ساپارىمدا مەن وبلىستارداعى باسپانا قۇرىلىسىنىڭ جۇرگىزىلۋ بارىسىن ءجىتى قاداعالايتىن بولامىن. ەڭبەكاقىنى ءوسىرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن ىلگەرىلەتۋ، دەموگرافيانى دامىتۋ، وڭىرلەردەگى ينفراقۇرىلىمداردى جاقسارتۋ سياقتى جۇمىستاردىڭ ءبارى جوسپارلى تۇردە ىسكە اسىرىلا بەرەدى. بۇل - بۇلجىمايتىن جوسپار.
قوعامدىق پىكىرگە قوزعاۋ سالعان وتانداستار ماسەلەسىن قولدان ساياساتتاندىرۋعا بولمايدى. شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى («ورالمان» دەگەن سوزگە مەن قارسىمىن) اتامەكەنگە قايتارۋ ءىسى ەشقاشان نازاردان تىس قالعان ەمەس، قالمايدى دا. الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ - ءبىزدىڭ پارىزىمىز.
ەلباسى الەۋمەتتىك ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋ باعىتىندا وراسان زور جۇمىس اتقاردى. بيىلعى جاستار جىلىنىڭ اشىلۋى جانە Nur Otan پارتياسىنىڭ 18 - سەزىندە بەرگەن بەس الەۋمەتتىك باستاماسى مەن تاپسىرمالارى كەشەندى جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى. مەن بيۋدجەت سالاسىنىڭ تومەن جالاقى الاتىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكاقىلارىن ءبىر اي بۇرىن - 1 - ماۋسىمنان باستاپ ءوسىرۋدى تاپسىردىم. اتالعان شارا ميلليوننان استام قىزمەتكەردىڭ ومىرىنە وڭ ىقپال ەتەتىن بولادى.
ازاماتتاردى ءبىرىنشى كەزەكتە نە تولعاندىرادى؟ ارينە، باسپانا ماسەلەسى. وسىعان بايلانىستى الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن ازاماتتار ءۇشىن 40 مىڭنان استام جالدامالى پاتەر ءبولۋ قاراستىرىلىپ وتىر. اكىمدەر بۇل ىسكە بيىلعى مامىردان باستاپ كىرىسەدى. ءبىز، الدىمەن ءار قازاقستاندىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋدى ويلايمىز. سوندىقتان حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ينفراقۇرىلىمدىق سيپاتتاعى ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇل - تۇرعىن ءۇي- كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى، ياعني جىلۋمەن جانە سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ، كارىز جۇيەسى، سونداي- اق جولدار، گازداندىرۋ ماسەلەلەرى، ەكولوگيا جانە قاۋىپسىزدىك تۇيتكىلدەرى. «قۇتتى مەكەن» جانە «اۋىل - ەل بەسىگى» جوبالارى وسى مىندەتتەردى ورىنداۋعا باعىتتالعان. بۇل جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن الداعى ءۇش جىلعا تريلليوننان استام تەڭگە قاراستىرىلىپ وتىر.
الايدا، ۇكىمەت پەن اكىمدەر بيۋدجەت قارجىسى ءتۇپسىز قۇدىق ەمەستىگىن ۇعىنۋى ءتيىس. بولىنگەن قارجى ناقتى ەكونوميكاعا جەدەل جەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. وسى ورايدا، اتالعان جوبالارعا وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ بارىنشا مول تارتىلۋىن باقىلاۋعا الۋدى تاپسىردىم. بۇل الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋمەن قاتار وڭىرلەردىڭ ەكونوميكاسىن ىنتالاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇدان بولەك، وڭىرلەر مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەندى اتسالىسۋى قاجەت. بۇگىندە اكىمدىكتەر الەۋمەتتىك كومەكتىڭ وننان استام ءتۇرىن كورسەتەدى. ولاردىڭ ىشىندە جاردەماقى تولەۋ، باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ، جول ءجۇرۋ جەڭىلدىكتەرى، تەگىن تاماق بەرۋ جانە باسقالارى بار. الايدا، تۇتاستاي العاندا، وڭىرلەردە الەۋمەتتىك قولداۋ شارالارىنا 5,3 پايىزعا جۋىق قارجى بولىنەدى. الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ ايتارلىقتاي بولىگى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىلادى. قولدانىستاعى بيۋدجەت تەڭدەستىرىلمەگەن جانە قايتا فورماتتاۋدى تالاپ ەتەدى. بيۋدجەتتىڭ تولىعۋ كوزدەرىنە جان- جاقتى ساراپتاما جۇرگىزىلمەيدى. ەكىنشىدەن، بيۋدجەتتىڭ «ءوندىرىسسىز شىعىندارى» بار. كوپتەگەن قاجەتسىز، ءجونسىز شىعىنعا جول بەرىلەدى.
سونىمەن قاتار حالىقتىڭ ناقتى تابىس تابۋىنا قاتىستى ماسەلەلەردى تەك بيۋدجەتتىك شىعىندار ەسەبىنەن شەشۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن دە تۇپكىلىكتى تۇسىنگەنىمىز ءجون. ءبىز بيۋدجەتكە قاتىستى كوزقاراسىمىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە ءتيىسپىز. مىسالى، جەرگىلىكتى اكىمدەر كولىكتى، جيھازدى اسا قىمباتقا ساتىپ الادى. وعان قوسا جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى ءتۇرلى يميدجدىك ءىس- شارالاردى وتكىزۋگە قۇمار. وسىنداي شىعىنداردى توقتاتىپ، جەرگىلىكتى بيۋدجەت قارجىسىن الەۋمەتتىك ءىس- شارالارعا جۇمساۋ كەرەك. جالپى، ىسىراپشىلدىققا توسقاۋىل قويۋ قاجەت، سونداي- اق بيۋدجەتتىڭ جىمقىرىلۋىن مۇلدەم جويۋ كەرەك.
ماسىلدىق پيعىلعا دا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ازاماتتارىمىز ءۇشىن ەڭ ۇتىمدى الەۋمەتتىك قورعاۋ - بۇل ءوز بيزنەسىن جۇرگىزۋگە مۇمكىندىگىنىڭ بولۋى نەمەسە بىلىكتى ەڭبەگى ءۇشىن لايىقتى ەڭبەكاقى الۋى.
نۇرتورە ءجۇسىپ: جاستار جىلىنا بايلانىستى ۇكىمەت جاس وتباسىلاردى قولداۋ جونىندە بىرنەشە شارا دايىنداپ وتىر. ءوزىڭىز بىلتىر تۆيتتەر ارقىلى «تاعى قاپتاعان فورۋمدار، يميدجدىك جوبالاردى ۇيىمداستىرۋعا جول بەرمەيىك» دەپ پىكىر ءبىلدىردىڭىز. جالپى، جاستاردى قولداۋ قاي تۇرعىدا جۇرگەنىن قالايسىز؟
- تۇڭعىش پرەزيدەنت - ەلباسى 2019 -جىلدى جاستار جىلى دەپ جاريالادى. جاستار تۋرالى پىكىرىمدى جوعارىدا دا ايتتىم، جاس ۇرپاقتى قولداپ، قورعاۋ - بولاشاقتى قورعاۋ.
بيىل «جاستار - ەل تىرەگى» ارناۋلى الەۋمەتتىك جوباسى ىسكە قوسىلدى. زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ، بيۋدجەتتەن قاراجات ءبولۋ، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ بيىل - جاستار جىلىندا شەشىلۋى كەرەك.
جاستار جىلى بارىسىندا جۇمىسپەن قامتۋ، باسپانامەن قامتۋ، ءبىلىم بەرۋ، ومىرگە بەيىمدەۋ، جاستار كاسىپكەرلىگىن دامىتۋ، جاس عالىمداردى قولداۋ شارالارى جالعاسا بەرەدى.
ەلباسىنىڭ پارمەنىمەن دۇنيەگە كەلگەن «بولاشاق» باعدارلاماسى شيرەك عاسىر ۋاقىتتا ەل جاستارىنا الەمنىڭ ۇزدىك وقۋ ورىندارىنىڭ ەسىگىن اشىپ بەردى. مەملەكەت وقيمىن، توقيمىن دەپ تالپىنعان جاس ازاماتتار ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاساپ وتىر.
وسى سۇحباتتى پايدالانىپ، ورتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ۇشتىلدىلىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ دا ماڭىزى زور ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. ەڭ الدىمەن، قازاق ءتىلىن جانە ورىس ءتىلىن وقىتۋ جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ بالالارىمىز ءۇشىن مۇنىڭ ءمانى زور. سودان كەيىن اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋگە بولادى. وسىلايشا، ءبىز بولاشاققا اشىق كوزبەن قارايتىن جاڭا ۇرپاقتى تاربيەلەيمىز.
جاستار ساياساتىندا، جاستار تاربيەسىندە ناۋقانشىلدىققا، تيىمدىلىگى تومەن شارالاردى ۇيىمداستىرۋعا جول بەرمەۋ كەرەك. سوندىقتان كەز كەلگەن شارانى عىلىمي نەگىزگە سۇيەنىپ، جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرعانىمىز ءجون. جاستاردىڭ العا قويعان ماقسات- مۇددەلەرىن ءبىلۋ ءۇشىن ناۋقانشىلدىق ەمەس، ناقتى زەرتتەۋلەر قاجەت. جۇيەلى ءارى كەشەندى الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى جاستاردىڭ مۇڭ- مۇقتاجىن، ماقسات- مۇددەلەرىن انىقتاپ، جاستار ساياساتىن سول قاجەتتىلىكتەرگە جاۋاپ بەرەتىن دەڭگەيدە ۇيىمداستىرۋ ماڭىزدى. ءبىز جاستارعا ءبىلىم بەرۋدى الدىڭعى قاتارعا قويامىز. تەك ءبىلىم عانا ەمەس، وتانسۇيگىشتىك رۋحتا تاريبەلەۋ ءىسىن دە باستى نازاردا ۇستاۋ كەرەك.
دارحان قىدىرالى: پرەزيدەنت اۋىسقاندا ۇكىمەتتىڭ دە وزگەرۋ ىقتيمالدىعى جوعارى. قازىرگى ۇكىمەت وسى قۇرامدا قالا ما، الدە قانداي دا ءبىر كادرلىق وزگەرىستەر بولا ما؟ جالپى، مامان تاڭداۋدا قانداي قاعيدات ۇستاناسىز؟
- پرەزيدەنت اۋىسقاندا ۇكىمەتتىڭ قوسا اۋىسۋى مىندەتتى ەمەس. ۇكىمەت جاقىندا عانا جاساقتالعانى بەلگىلى. قازىر كوپتەگەن قاۋىرت جۇمىستار بار. مينيسترلەرگە ناقتى تاپسىرمالار بەرىلدى. سەزد تاپسىرمالارىن ورىنداۋ، كوكتەمگى تاسقىن ءقاۋپىنىڭ الدىن الۋ، ەگىس ناۋقانى سياقتى ماڭىزدى ماۋسىمدىق مىندەتتەر تۇر. سوندىقتان قازىرگى كەزدە ۇكىمەتتى اۋىستىرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن كورىپ تۇرعان جوقپىن. ال جەكەلەگەن ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتى ولاردىڭ اتقارعان ناقتى جۇمىستارىنا قاراي باعالاناتىن بولادى.
دارحان قىدىرالى: ەل ءوزىنىڭ جاڭا باسشىسىن تەك گازەت، تەلەديدار، سايت ارقىلى عانا ەمەس، تىكەلەي كورسەك، بىلسەك، سۇراق قويساق دەيدى. وسى ورايدا وبلىستارعا، وڭىرلەرگە قانشالىقتى ءجيى شىعاسىز جانە الدا قاي ايماقتارعا بارۋدى جوسپارلاپ وتىرسىز؟
- مەن ەشقاشان بۇقارادان الىس بولعان ەمەسپىن. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، ءبىراز جىلدان بەرى تۆيتتەر جەلىسى ارقىلى ءوز ويلارىمدى ءبولىسىپ كەلەمىن. سەنات ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان كەزىمدە دە ەل ىشىنە شىعاتىنمىن. سوندىقتان وڭىرلەرگە شىعىپ، ەلدىڭ تىنىس- تىرشىلىگىمەن تانىسۋ جوسپاردا تۇر.
نۇرتورە ءجۇسىپ: تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ «الدىمەن - ەكونوميكا، سوسىن - ساياسات» دەگەن ۇستانىمى وزگەرمەيدى دەيسىز عوي؟
- ءدال سولاي. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ - الەمدىك تاريحقا اسا كورنەكتى رەفورماتور رەتىندە ەندى. الەمدەگى باسەكەلەستىككە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋىمىز - ەلباسىنىڭ جۇرگىزگەن سارابدال ساياساتىنىڭ جەمىسى. سوندىقتان شەتەلدىك ساراپشىلار بۇل رەفورمالاردى «قازاقستان جولى» نەمەسە «دامۋدىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسى» دەپ اتايدى. قازىر ءبىزدىڭ ەلىمىز - ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى بىردەن- ءبىر جەتەكشى مەملەكەت. دامۋ جاعىنان پوستكەڭەستىك ەلدەر اراسىندا العاشقىلاردىڭ قاتارىندامىز.
ۇدايى ەكونوميكالىق ءوسىم بولماسا، وسى دارەجەگە جەتۋىمىز ەكىتالاي ەدى. ينۆەستيتسيا، ەكسپورت جانە يندۋستريالاندىرۋ - ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتىپ، ونى ءارتاراپتاندىرۋعا قول جەتكىزۋدىڭ شەشۋشى فاكتورلارى. قازىرگى زاماننىڭ قارقىنى وتە جىلدام. مەملەكەت پەن بيزنەستىڭ، سونداي- اق ورتالىق پەن وڭىرلەردىڭ جۇمىستارىن ۇيلەسىمدى تۇردە جۇرگىزۋىمىز كەرەك. بۇگىندە قازاقستان شەتەل ينۆەستيتسياسىن تارتۋ ءۇشىن قولايلى احۋال ورنىقتىردى. ينۆەستيتسيا ءوز- وزىنەن كەلە سالمايدى. ءبىز، ءبىرىنشى كەزەكتە، الەۋەتتى ينۆەستورلارعا جاعداي جاساۋىمىز قاجەت. اسىرەسە، شەتەل ينۆەستورلارىنا جەر تەلىمدەرىن ءبولۋ، ولاردىڭ ينجەنەرلىك جانە ەلەكتر جەلىلەرىنە قوسىلۋى، ءتۇرلى رۇقساتتار الۋىنا قاتىستى ايتارلىقتاي توسقاۋىلدار بار. ماسەلەنى جەدەل شەشۋدىڭ ورنىنا بيۋروكراتياعا جول بەرىلىپ وتىر. سونىڭ سالدارىنان ءبىرقاتار وبلىستا اكىمشىلىك كەدەرگىلەر مەن جاساندى شەكتەۋلەر ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر.
سول سەبەپتەن الەۋەتتى ينۆەستوردىڭ سالى سۋعا كەتىپ، ول باسقا ەلدى تاڭداۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل جاعداي تەك شەتەلدىك قانا ەمەس، وتاندىق ينۆەستورلارعا دا قاتىستى. ۇكىمەتكە جانە اكىمدەرگە وسى پروبلەمانى جەدەل شەشۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ جونىندە تاپسىرما بەردىم. ينۆەستيتسيا سالۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن كەز كەلگەن ءتيىستى لاۋازىمدى تۇلعانىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگى قارالۋى قاجەت. بيىل تىكەلەي ينۆەستيتسيالار قورى قۇرىلدى. ەلباسىنىڭ شەشىمىمەن ۇلتتىق قوردان 370 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە قارجى ءبولىندى. قور ءوز جۇمىسىن ءتيىمدى جۇرگىزەتىن بولسا، وسى جىلدىڭ ىشىندە ايتارلىقتاي ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بار. ەلىمىزگە تارتىلعان ينۆەستيتسيالار مەن شيكىزاتتىق ەمەس ەكسپورتتىڭ كولەمى مينيسترلەر مەن اكىمدەردىڭ قىزمەتىن باعالاۋ ىسىندە شەشۋشى كورسەتكىش بولادى.
نۇرتورە ءجۇسىپ: قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العالى بەرى الەمدىك دەڭگەيدە كوپۆەكتورلى ساياسات جۇرگىزدى. ءوزىڭىز ەكى رەت سىرتقى ىستەر ءمينيسترى رەتىندە وسى ساياساتتى جۇزەگە اسىردىڭىز. بۇگىنگى حالىقارالىق ارەناداعى احۋال كۇردەلى. الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىندا قانداي باعىت ۇستانباقسىز؟
- كوپۆەكتورلى ساياسات - قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنان، گەوەكونوميكاسىنان تۋىندايدى. بۇل - ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق باعىت. تاۋەلسىزدىك العاننان باستاپ ەلباسى وسى جولدى ۇستاندى. بۇل ستراتەگيانىڭ ناتيجەسىندە ءبىز مەملەكەتارالىق قاقتىعىستاردان، ايماقتىق تەكەتىرەستەردەن الىس بولدىق. الەم ءبىزدى بىتىمگەر مەملەكەت رەتىندە تانىدى. بىتىمگەرلىك ميسسياسى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ باسىمدىعىنا اينالدى. قازاقستاندى ازياداعى بەيبىتشىلىك پلاتفورماسى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
قازاقستان ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا رەسەي، قىتاي، ەۋروپا، ا ق ش، ورتالىق ازيا، يسلام الەمى ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىققا باسا ءمان بەرەدى. وعان قوسا، قازاقستان تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءبىرشاما ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەرگە باستاماشى بولدى. بۇل باعىتتا ءداستۇر ساباقتاستىعى ساقتالادى، ساياساتىمىز وزگەرمەيدى. كوپۆەكتورلى ستراتەگيا الداعى ۋاقىتتا دا قازاقستان ديپلوماتياسىنىڭ باسىم باعىتى بولىپ قالا بەرەدى.
دارحان قىدىرالى: بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس حاتشىسى بولعان پان گي مۋن كەزىندە ءسىز تۋرالى «بۇل قىزمەتتە ۇزاق وتىرماي، ەلىڭىزگە اسا جاۋاپتى قىزمەتكە ورالاتىنىڭىز بەلگىلى» دەپ جازعان ەكەن. الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياساتكەردىڭ بۇل بولجامىن كورىپكەلدىك دەۋگە بولا ما؟
- ب ۇ ۇ- نىڭ جەنيەۆاداعى كەڭسەسىن باسقارۋ - مەنىڭ ديپلوماتيالىق جۇمىس تاجىريبەمدەگى ەلەۋلى ساتتەردىڭ ءبىرى. بۇل - الەمدىك پروبلەمالار كوتەرىلەتىن ءارى شەشىمىن تاباتىن ب ۇ ۇ ماڭىزدى وكىلدىگى. ارينە، سول كەزدەگى باس حاتشى پان گي مۋنمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ، ونىمەن تۇراقتى بايلانىستا بولۋ قۇرمەتىنە يە بولدىم. ول كىسىنىڭ بۇل ءسوزى تەك ماعان عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان ديپلوماتياسىنا بەرىلگەن جوعارى باعا دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى بۇل سالاداعى ماماندارىمىزدىڭ ءبارى - الەمدىك دەڭگەيدەگى كاسىبي ديپلوماتتار. بىلتىر ەلىمىزدىڭ ب ۇ ۇ- نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەلىگىنە سايلانۋى جانە الەمنىڭ جۇزدەن اسا ەلدەرىمەن بەيبىت بايلانىس ورناتۋى وسىنىڭ ايقىن دالەلى.
دارحان قىدىرالى: ءسىز قاشاندا قازاق رۋحانياتى مەن ۇلت مادەنيەتىنە جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرەسىز. قوعامدا قازاق ءتىلىن دامىتۋعا ەرەكشە ءمان بەرىپ كەلەسىز. ەلباسى 2020 -جىلعا قاراي ەلدەگى بارلىق مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ 90 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرەدى دەپ ايتقان ەدى. جالپى، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن قانداي شارالار اتقارىلۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟ قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- قازاقتىڭ ءتىلى - قازاقتىڭ جانى! حالقىمىزدىڭ تاريحى دا، تاعدىرى دا - تىلىندە. مادەنيەتى مەن ادەبيەتى دە، ءدىلى مەن ءدىنى دە - تىلىندە. ۆ. رادلوۆ ايتقانداي، قازاق ءتىلى - ەڭ تازا ءارى باي ءتىلدىڭ ءبىرى.
ءتىل وتكەن تاريحپەن عانا ەمەس، بۇگىن مەن بولاشاقتى بايلانىستىراتىن قۇرال. مەنىڭشە، ءتىلدىڭ تۇعىرى دا، تاعدىرى دا بەسىكتەن، وتباسىنان باستالادى. وتباسىندا انا تىلىندە سويلەپ وسكەن ءبۇلدىرشىننىڭ تىلگە دەگەن ىقىلاسى تەرەڭ، قۇرمەتى بيىك بولادى. وسى تۇرعىدا، بالاباقشالاردا، مەكتەپتەردە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋدى نازاردا ۇستاۋ قاجەت.
ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ باعىتىنداعى جۇمىستاردى ۇزدىكسىز جالعاستىرا بەرەمىز.
نۇرتورە ءجۇسىپ: لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ جونىندە ءبىرقاتار شارالار اتقارىلدى، ەملە- ەرەجە قابىلداندى. ەندىگى قادام قالاي بولماق؟
- كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءالىپبي تاڭداۋى تەك جازۋ ۇلگىسىن تاڭداۋ ەمەس. بۇگىندە قازاقستان حالقى دا زامانا كوشىنەن قالماي، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبيدى تاڭداۋعا بەل بۋىپ وتىر.
كورشى مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى لاتىن گرافيكاسىن تاڭدادى. الەمدەگى اقپاراتتاردىڭ 90 پايىزى لاتىن گرافيكاسىندا جارىق كورەدى. ال اقپاراتقا كىم يەلىك ەتسە، عىلىم مەن تەحنولوگياعا دا سول يە بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى - رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ەڭ شەشۋشى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى. بۇل قوعامدىق وي مەن ساناعا تۇپكىلىكتى وزگەرىس جاسايتىن قادام. وسىعان وراي، ەلباسىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى جارلىعى شىقتى. ەلىمىزدە قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبيىن پايدالانا باستاعان قۇرىلىمدار بار. « ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ دە ءبىر بەتى وسى الىپبيمەن جارىق كورىپ جاتىر عوي.
لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەزەڭ- كەزەڭىمەن جالعاسا بەرەدى. ناقتى بەلگىلەنگەن كەستە بار. سول جۇيەدەن اۋىتقىمايمىز. ءبىراق، قوعامدىق پىكىر، ءالىپبيدى قولدانۋ بارىسىنداعى ارتىقشىلىقتار مەن ولقىلىقتار ەسكەرىلەدى.
نۇرتورە ءجۇسىپ: ۇلت ۇستازى اباي قۇنانباي ۇلى ⅩⅨ عاسىرداعى قازاقتىڭ مىنەز- قالىبىن بارىنشا وتكىر سىنعا الىپ ەدى. 21 - عاسىرداعى كەردەڭ مىنەزگە نەنى جاتقىزار ەدىڭىز؟
- داڭعازالىق، ىسىراپشىلدىق. بىزگە داڭعازالىقتى دوعارىپ، ىسىراپشىلدىقتان ارىلۋ قاجەت. وسى تۋرالى بۇرىنىراقتا، الەۋمەتتىك جەلىدە پىكىرىمدى دە جازدىم.
ۇلى اباي «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سودان قاشپاق كەرەك: اۋەلى - ناداندىق، ەكىنشى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى - زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ. ناداندىق - ءبىلىم- عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدەن ەشبىر نارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى» دەيدى. بىزگە ناداندىقتان قۇتىلۋ قاجەت.
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ۇستانىمعا ادال، ءبىلىمدى، وتكىر، وتانشىل جاستارىمىزدىڭ تۇتاس ءبىر بۋىنى قالىپتاستى. ءبىز سولارعا ارقا سۇيەيمىز. ولار اباي ايتقان بەس اسىل ىسكە بەرىك - تالاپشىل، ەڭبەكشىل، ويشىل، قاناعاتشىل، راقىمشىل بولسا - وندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جارقىن، جۇلدىزى جوعارى بولماق!
- ۋاقىت تاۋىپ، اڭگىمەلەسكەنىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت!
سۇحباتتاسقاندار:
د. قىدىرالى،
ن. ءجۇسىپ
