ۇندىستەر نەگە جويىلىپ كەتتى؟ نەمەسە رۋعا ءبولىنۋدىڭ وكىنىشى جايىندا
ويتكەنى ح. كولۋمب ءدال وسى جىلى امەريكا قۇرلىعىن اشىپ، ناتيجەسىندە جەرگىلىكتى حالىق ميلليونداپ قىرىلدى. ح. كولۋمب ەڭ ءبىرىنشى بولىپ باگام ارالدارىنا تۇسكەندە بىلاي دەپ جازدى: «بۇل جەردىڭ حالقى وتە كوپ. ءبىراق سانىنىڭ كوپتىگىنە قاراماستان ولار ەشقانداي قيىنشىلىق كورمەۋدە. ازىق-تۇلىك جەتكىلىكتى، جەمىستىڭ سان ءتۇرىن وسىرەدى، ال جەرگىلىكتى حالىق باقىتتى كورىنەدى. بۇلاردى جاۋلاپ الىپ، ءوز دىنىمىزگە كىرگىزسەك، ولاردان تاماشا قىزمەتكەرلەر شىعار ەدى...»
كولۋمب اشۋلارىنان كەيىن امەريكا قۇرلىعىنا ەۋروپادان سانسىز كەمەلەر جول تارتتى. ولار جەرگىلىكتى حالىقتى قىرىپ- جويىپ، جاۋلاپ الۋ ماقساتىن الدارىنا قويعان ەدى. يسپان پاتشاسى «جاڭا الەم» اتتى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، يسپاندىقتار امەريكا قۇرلىعىن ءبىرىنشى بولىپ باعىندىردى. ولار جەرگىلىكتى حالىقتى جاۋلاپ، ەگىندىك جەرلەرىن تارتىپ الدى.
ءتىپتى سەبەپسىزدەن - سەبەپسىز ۇندىستەردى ءولتىرىپ، يتتەرىنە تاماق رەتىندە دە جەگىزگەن ساتتەرى بولعان ەدى. 1539 -جىلى كونكيستادور فرانسيسكو دە چاۆەس «كارۋا كونچۋكوس» پاتشالىعىن جەرمەن جەكسەن ەتىپ، 600 ءۇش جاسقا تولماعان ءسابيدى ءولتىرىپ، ادامزات تاريحى كورمەگەن زۇلىمدىقتى جاسادى. ول جايلى سول ءساتتىڭ كۋاگەرى بولعان بارتولومە دە لاس كاساستىڭ «ۇندىستەردىڭ قىرىلۋىنىڭ قىسقاشا تۇسىندىرمەسى» اتتى كىتابىندا جازىلدى. وتارلاۋشىلاردى سول ساتتە تالقانداپ تاستاۋعا بولار ەدى، الايدا ۇندىستەر ءوزارا ءبولىنىپ، ءبىر- بىرىنە كومەككە كەلمەدى. تايپا تايپا، رۋ رۋعا ءبولىنىپ قىرقىسىپ جاتتى.
ولار ءۇشىن وتارلاۋشىلاردى تالقانداعانعا قاراعاندا، ءبىر-ءبىرىن قىرىپ جويۋ ماڭىزدىراق ەدى. 1622 -جىلى اعىلشىندار دجەيمستاۋن ماڭىندا ۇندىستەردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، قىرىپ سالدى.
موگييكان، نارراگانسەتت تايپالارىن پەكوت تايپالارىنا، مينگو تايپاسىن حوچي تايپاسىنا، ۆييوت تايپاسىن راكي تايپاسىنا، ناۆاحو تايپاسىن سيۋ مەن شايەنا تايپالارىنا، شوشون، الەۋت، اپاچي، پۋەبلو، مەشيكا (مەكسيكا اتاۋى سودان شىققان)، كومانچي، كايوۆا، مايا (10 ميلليون)، اتستەك، ينك (20 ميلليون)، ۆاراو، بوتوكۋدو، توتوناكي، اراپاحو، پاۋني، تەۋەلچە، مودوك سەمونولو، نە- پەرسە سىندى 200 گە جۋىق تايپالار اراسىنداعى الاۋىزدىققا ماي قۇيىپ، ءوزارا قىرقىستىرىپ وتىردى.
ولار اعىلشىندار مەن يسپاندىقتاردى، پورتۋگالدىقتاردى وداقتاس ساناپ، ءوز تايپالارىن قىرۋعا جول اشىپ بەردى. عاسىرلار بويى وركەندەگەن مايا، ينك جانە اتستەك پاتشالىقتارى سىرتقى كۇشتەردىڭ كەرەمەت ويلاستىرعان سەنارييى بويىنشا ءوزارا تارتىستان قۇلاتىلدى، ۇندىستەردىڭ وركەنيەتى جويىلدى.
1500-1800 -جىلدار ارالىعىندا سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكادا ەۋروپالىقتار اكەلگەن ەپيدەميالاردان، ءوزارا قىرقىستان جانە كۇشتەپ قونىستاندىرۋدان 80 ميلليون ءۇندىس قازا تاپقان. ۇندىستەردىڭ رۋ ارالىق سوعىستارى ولاردىڭ جەڭىلۋىنە اكەلىپ سوقتى.
ەتنوگرافتاردىڭ ەسەپتەۋىنشە 16 -عاسىردا وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك امەريكادا 130-160 ميلليون ءۇندىس بولعان. ال 1926 -جىلعى ساناق بويىنشا قوس امەريكادا بار جوعى 7 ميلليون ءۇندىس قالىپتى. د. ستەننارد 1992 -جىلى شىققان «امەريكاندىق حولوكوست» كىتابىندا: «4 عاسىر ىشىندە 100 ميلليون ءۇندىس قىرىلدى» دەپ جازدى.
ايتا بەرسە تاريح تالاي سىر مەن مۇڭدى، زۇلىمدىق پەن قاتەلىكتى بۇعىپ جاتىر. مەن بۇل جازبام ارقىلى ەشكىمدى ايىپتامايمىن، مەن تەك قانا «ۇلتىڭنان رۋىڭدى جوعارى قويۋدىڭ ءتۇبى نەگە اپارارىن، ونداي پروتسەسستى تاريح قالاي جازالاعانىن» كورسەتكىم كەلدى. بۇگىندە رۋعا ءبولىنۋ ەلىمىزدە بەلەڭ الۋدا، سىرتقى كۇشتەر بۇل قۇبىلىستى ارام پيعىلىنا بۇگىن بولماسا ەرتەڭ قولدانىپ كەتۋى بەك مۇمكىن. رۋىڭدى ءبىلۋ مىندەت (گەنەتيكالىق جانە شەجىرە تۇرعىسىنا)، الايدا ول ەشقاشان «قازاق» دەگەن ۇلى ۇلتىمىزدان جوعارى تۇرمايدى. تىم رۋشىلدىق، تايپاشىلدىق كەسىرىنەن 100 ميلليون ءۇندىستىڭ 2 ميلليون وتارلاۋشىدان قىرىلعانىن ۇمىتپايىق اعايىن...
اسحات قاسەنعالي
