مۇحتاردىڭ سول جولعى مىنەزى - ايتىلا جۇرەر ەرلىككە بارابار وقيعا - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن
ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە « جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.
ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-129
سونىمەن «قازاق تىلىمەن قاتار ورىس ءتىلى دە مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن» دەگەن ءبىرىنشى ۇسىنىس تا، «جوق، تەك قازاق ءتىلى عانا جەكە دارا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن السىن» دەگەن م. شاحانوۆتىڭ دا ۇسىنىسى قابىلدانىپ، ەكى جاق تەڭ بولادى.
ءۇزىلىس كەزىندە م. شاحانوۆ وزبەكالى جانىبەكوۆكە تەلەفون سوعىپ، سەسسيا وتىرىسىنا شاقىرادى. ول كەزەڭدى مۇحاڭنىڭ ءوزى بىلايشا ەسكە الادى:
«جاعدايدى تۇسىنگەن وزەكەڭ بىردەن زاڭنىڭ ولقى جەرلەرىن تۇزەتۋگە كىرىسىپ كەتتى. قاسىما كەلىپ قالعان قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ءومىرزاق سۇلتانعازينگە: «قاراماعىڭىزداعى قىزمەتكەرىڭىز عوي، ماعان تەز ارادا قايداروۆتى جەتكىزىڭىز» دەدىم. ءتىپتى داۋسىم قاتقىلداۋ دا شىعىپ كەتتى-اۋ دەيمىن. اكادەميك اعاما باستىعى سياقتى دىكەڭدەسەم دە ول كىسى پاراساتتى ادام عوي، ءلام دەمەستەن مەنىڭ ايتقانىمدى قۇپ الدى. قايتەم ەندى، ماعان زاڭدى ءجون-جوباعا كەلتىرەتىن ساۋاتتى ماماندار كەرەك. دەپۋتاتتارعا ءسوزى وتەتىن ىقپالدى تۇلعالاردى دا ويشا ەلەكتەن وتكىزىپ الدىم. سوعان وراي ءابىش كەكىلبايەۆ پەن تاعى ءبىر ەكى ادامدى سەسسياعا قوناق رەتىندە شاقىرتتىم. وزبەكالى اعام باس بولىپ، ءابدۋالى اعام بەل شەشە كىرىسىپ، زاڭگەرلەر دە ايانىپ قالماي، زاڭدى رەتكە كەلتىردى. ءبىرىنشى مەن ون جەتىنشى باپ قايتا جازىلدى. سوعان وراي زاڭنىڭ وزگە باپتارىنا دا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. ەندى وسى تۇزەتىلگەن زاڭدى دەپۋتاتتارعا قايتا تانىستىرۋ كەرەك. زاڭنىڭ العاشقى نۇسقاسىن ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، دەپۋتات ەفيموۆ تانىستىرعان بولاتىن.
«كوپشىلىك كوڭىلىندە كۇمان قالماس ءۇشىن مىنا وڭدەلگەن نۇسقاسىن دا سول تانىستىرۋى كەرەك» دەپ شەشتىم دە ەفيموۆقا بارىپ: «مىنا زاڭنىڭ جوباسىن دەپۋتاتتارعا ءسىز تانىستىراسىز» دەدىم. ول بىردەن باس تارتتى. «تانىستىراسىز!» دەپ مەن دە دىكەڭدەپ قويمادىم. ول: «نە، زورلاپ وقىتاسىز با؟» دەدى. مەن: «قاجەت بولسا ونى دا جاسايمىن» دەدىم. زاڭدى ەفيموۆتىڭ تانىستىرعانىنىڭ سراتەگيالىق ماڭىزى زور بولاتىندىعىن تۇيسىنگەندىكتەن سالىپ ۇرىپ ن. نازاربايەۆقا باردىم. جاعدايدى تۇسىنگەن ن. نازاربايەۆ ەفيموۆتى شاقىرىپ الدى دا: «زاڭدى دەپۋتاتتارعا سەن تانىستىراسىڭ» دەدى. ءجۇنى جىعىلعان ەفيموۆ شىبىنداعان اتتاي باسىن شۇلعىپ شىعا كەلدى».
سول ءبىر كەزەڭ وقيعاسىن تاعى ءبىر ەلەكتەن وتكىزۋ ءۇشىن بەلگىلى ساياساتكەر بالتاش تۇرسىمبايەۆتىڭ دا ەستەلىگىنە نازار اۋدارايىق. ول كىسى بىلاي دەيدى:
«مەن ول كەزدە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەنمىن. جوعارعى كەڭەستىڭ سول جولعى جيىلىسىندا عانا ەمەس، جالپى قايدا جۇرسەم دە، قاي جەردە سويلەسەم دە، تەك قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلۋى قاجەت دەگەن پىكىرىمنەن تانعان ەمەسپىن. مۇنىم، ارينە، سولتۇستىك قازاقستان وبكومىنىڭ باسشىسى مەدۆەدەۆ سەكىلدىلەرگە ۇنامادى. ولار «قازاق ءتىلى نەگە ورىس تىلىمەن تەڭ دارەجەدە تۇرۋ كەرەك؟» - دەپ ورشەلەندى.
1989 -جىلى ەلىمىزدە تىلدىك احۋال وتە قاتتى كۇردەلەنىپ، ءوزىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتىپ تۇرعانداي ەدى. ۇلتتىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، قازاق تىلىنە عانا مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋ كەرەك دەۋشىلەرگە بيلىك اينالاسىنداعى شالاقازاقتار ارمياسى ورشەلەنە قارسى تۇرىپ جاتتى.
قازاقستان كومپارتياسى سەنتريستىك باعىت ۇستانىپ، ەكى تىلگە دە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋدى جاقتاۋشىلاردى كوبەيتتى. سوندىقتان جوعارعى كەڭەستىڭ «تىلدەر تۋرالى» زاڭدى قابىلداعان وتىرىسىندا، ەكى ءتىلدى دە جارىلقاعان نۇسقا كوپشىلىك داۋىسپەن ءوتىپ كەتكەندە تاڭقالعان جوقپىز.
كەرىسىنشە، «قوس ءتىل - قوس قاناتىم» دەپ قوپاڭداعانداردىڭ ايى وڭىنان تۋا قالعان ساتتە، (ياعني زاڭ قابىلدانىپ كەتكەسىن) مۇحتار شاحانوۆ شىعىپ داۋىس كوتەرگەندە، تارازىنىڭ باسى قازاق تىلىنە اۋىپ شىعا كەلگەنىنە تاڭ قالا وتىرىپ، قاتتى قۋاندىق. زاڭ قابىلدانىپ قويعان سوڭ مۇنداي بەتبۇرىستى مۇلدەم كۇتپەگەن ەدىك. مۇحتاردىڭ سول جولعى مىنەزى - ايتىلا جۇرەر ەرلىككە بارابار وقيعا.
قازاق تىلىنە، ياعني مەملەكەتتىك تىلگە قىرىن قارايتىندار ءالى سايابىرسىعان جوق. بۇل بيلىكتىڭ ءتىل، ۇلت ساياساتىن جۇرگىزۋدە سولقىلداقتىق تانىتىپ وتىرعانىنا ايقىن دالەل».
ماسەلە ءمانىن كەلەسى ءشاي اڭگىمەسىندە تۇيىندەيمىز.
جالعاسى بار