ۆ. ف. شاتالوۆتىڭ وزگەشە پەداگوگيكالىق جۇيەسى
ۆ. ف. شاتالوۆتىڭ پەداگوگيكالىق جۇيەسى كوپتەگەن جىلدار بويى سوقتىقپالى-سوقپاقتى جولمەن ءجۇرىپ، ونى ك س ر و پ ع ا وكىلدەرى قاتتى سىن تەزىنە سالدى، الايدا، ونى مەكتەپتەردىڭ، تەحنيكۋمدار مەن ج و و پراكتيك مۇعالىمدەرى بارىنشا زەرتتەپ-زەردەلەپ جانە قولداپ كەلدى.
تەك ە. گ. ليحاچەۆتىڭ «ورتا جانە جوعارى مەكتەپتى قايتا قۇرۋ بارىسى مەن پارتيانىڭ ونى جۇزەگە اسىرۋداعى مىندەتتەرى تۋرالى» (18.02.1988 ج. «پراۆدا» گازەتى) ك س ر و و ك پلەنۋمىنداعى جاساعان بايانداماسىنداعى «ايقايىنان» كەيىن عانا ۆ. ف. شاتالوۆ ءوزىنىڭ تاجىريبەسىن جالعاسىرۋعا مۇمكىندىك الدى /101/.
ول باياندامادا «ماقساتقا جەتەلەيتىن جول - مەكتەپكە شىعارماشىلىققا دەگەن قۇقىق بەرۋ، وقىتۋ مەن وقىتۋ- تاربيە ۇدەرىسىن ۇيىمداستىرۋ ادىستەرىن تاڭداۋعا، تاربيەلەۋدەگى جاڭاشىل يدەيالاردى سىناپ كورۋگە قۇقىق بەرۋ. بەت- بەينەسى دارىندى، ويلاۋ جۇيەسى ەرەكشە جانە ءوز ىسىنە بەرىلگەن پەداگوگتاردىڭ قام-قارەكەتى ارقىلى ايقىندالاتىن ەندى پايدا بولعان مەكتەپتەردىڭ جاس وسكىندەرىن جۇلىپ-تاپتاپ ەمەس، ولارلى بارىنشا ايالاۋ كەرەك» دەپ ايتىلعان ەدى.
ۆ. ف. شاتالوۆ، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، جاڭا ەشتەڭەنى اشقان جوق، تەك پەداگوگيكا مەن پسيحولوگياداعى وڭتايلى يدەيالاردى قولدانا باستادى. ونىڭ وقىتۋ تەحنولوگياسىنىڭ وزەگى: توپتىق وقىتۋ (سىنىپ) جاعدايىنداعى وقۋشىلاردىڭ كۇردەلى تانىمدىق قام- قارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ. ول مۇمكىن بولعان بارلىق قۇرال- تاسىلدەرى ارقىلى وقۋشىلاردى قىزىقتىرىپ، ولاردىڭ ىقىلاس- ىنتاسىن وياتادى، باسەكەلەستىك ەلەمەنتتەرىن ەنگىزەدى. بارلىعىنىڭ ىستەگەندەرى ويداعىداي شىعىپ، ءبارى تابىسقا جەتەتىندەي قىلىپ جۇمىسىن ىستەيدى. ال تابىس بولسا وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتى قالىپتاستىرىپ، سايكەسىنشە كەلەسى تابىسقا جەتەلەيدى. وقۋشىنىڭ بار ىستەگەنى جاقسى شىققان سايىن ول قىزىعا تۇسەدى.
ۆ. ف. شاتالوۆتىڭ پەداگوگيكالىق جۇيەسىنىڭ نەگىزگى پوستۋلاتتارى:
1. ماتەريالدى مەيلىنشە تۇسىنىكتى، ءتىپتى وڭايلاتىپ ايتىپ بەرۋ، ول ءۇشىن مىنالاردى ىستەگەن ابزال:
- ءبىر نارسەنى ءارتۇرلى سوزدەر ارقىلى 3-4 رەت قايتالاپ، بالالاردىڭ زەيىنىنە تۇسەتىن ارتىق كۇشتى ازايتۋ؛
- ءبىر ساباقتا ءبىر تەورەمانى ەمەس، «تاقىرىپتار ءوزارا بايلانىستى بولاتىن» ءىرى-ءىرى بلوكتار ارقىلى وقىتۋ. مىسالى، ول ءبىر ساباقتا «شەكسىز پروگرەسسيالار»، «شەك»، «شەكسىز كەمي بەرەتىن پروگرەسسيا مۇشەلەرى جيىنتىعىنىڭ فورمۋلاسىن شىعارۋ»، «شەكتەر تۋرالى نەگىزگى تەورەمالار» تاقىرىپتارىن وتەدى دە، ۇزدىك ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەدى، ويتكەنى «سول جىلدارداعى وقىتۋ باعدارلاماسىنداعىداي ماتەريالدى 5 ساباققا بولشەكتەۋ ءتۇسىنىپ الۋدى قيىنداتىپ، ءبۇتىن نارسەنى جەكە- جەكە ۇزىندىلەرگە ءبولىپ، ولاردىڭ ءوزارا بايلانىستىلىعىن كورۋگە كەدەرگى كەلتىردى»؛
- وقۋشىلارعا نەگىزگى ءمانىستى ءتۇسىندىرۋ، سوندا ەسكە ساقتايتىننىڭ كولەمى ازايادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ماتەريالدى جاقسى ءتۇسىنىپ، %70 ەسكە ساقتاپ قالادى. لوگيكالىق جاد ىسكە كىرىسەدى، ول مەحانيكالىق جادتان تيىمدىرەك.
2. وقۋشىلاردىڭ ءبىر مەزەتتە ءارى جازىپ، ءارى تىڭداۋىنا رۇقسات بەرمەۋ. ول بۇل ەكى ۇدەرىستى ەكى ايىرادى، ياعني، مىنا زاڭدىلىقتى قولدانادى: تىڭداۋ قابىلەتى بارلىعىندا بىردەي دامىماعاندىقتان، زەيىندى جازۋعا جانە تۇسىنۋگە ەكىگە بولەدى. وقۋشىلار اۋەلى تىڭدايدى، سودان كەيىن ولار نە جازىپ الادى، نە شاتالوۆ ولارعا قايتالاپ شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
3. تەورياعا الدىن الا كوز جۇگىرتۋ، ونى (تەوريا) ماتەريالدىڭ لوگيكالىق تىزبەگى كورىنىپ تۇراتىن بلوك- سحەمالاردا نەمەسە كونسپەكتىلەردە تۇسىندىرە ءتۇسۋ. وتە ادەمى، جارقىن، ەرەكشە بەينەلەۋ، كورىم اناليزاتورىنىڭ زاڭدىلىعىن پايدالانۋ. وقۋشى ءوزى لوگيكالىق جوسپاردى نەمەسە وزەكتى كونسپەكتىنى قۇرسا، جاد جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگى ارتا تۇسەدى. وسىنىڭ بارلىعى ونىڭ ەسكە ساقتاۋىن وڭايلاتادى. وزەكتى كونسپەكتىلەر ءوزىن قاداعالاۋعا، ءوزارا قاداعالاۋعا جانە اتا- انالارى تاراپىنان قاداعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
4. وسى بلوك- سحەمالار بويىنشا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن قاداعالاپ وتىرۋ. وقۋشى ەسىنە ساقتاعانى بويىنشا وسى وزەكتى كونسپەكتىنى سىزىپ بەرۋى جانە سول بويىنشا وقۋ ماتەريالىنىڭ مازمۇنىن قالپىنا كەلتىرۋى ءتيىس. قاداعالاۋدىڭ قايتالاۋ زاڭدىلىعىن پايدالانۋ. اقپاراتتىڭ كوپ بولىگى (%40,30) العاشقى ءۇش كۇن ىشىندە ۇمىتىلىپ قالادى. سوندىقتان ونى باس كەزىندە كۇن سايىن قاداعالاپ، سوسىن، شامامەن ءبىر ايدان سوڭ، ۇمىتۋ ۇدەرىسى باياۋىراق (%27) جۇرە باستايدى، سول كەزدە كەيىنگە قالدىرىلعان قاداعالاۋدى جۇرگىزۋگە بولادى.
5. جاد مەكتەبىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىراق وقۋشىلاردىڭ ويلانۋ قابىلەتىن دە جوققا شىعارماي، ساباقتاردى ءداستۇرلى وقىتۋ جۇيەسى اياسىندا وتكىزۋ.
6. سىنىپتا ءاربىر وقۋشى ءوزىن جايباراقات ۇستاپ، وزىنە سەنىمدى بولاتىنداي احۋال قالىپتاستىرۋ. بۇل وقۋشىلاردىڭ قارىم-قابىلەتتەرىنىڭ جانە ىنتا- ىقىلاسىنىڭ ارتۋىنا سەپ بولاتىن شىعارماشىل جانە قام-قارەكەتشىل احۋالدىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستى العىشارتى بولىپ تابىلادى.
7. ساباق سايىنعى بالل قاعيداتىن قولدانۋ، ياعني ءار ساباقتا ءار وقۋشىدان سۇراپ وتىرۋ. وقۋشىلاردى ءارتاراپتان قاداعالاپ وتىرۋ مەن ساۋال قويىپ وتىرۋدى ۇيىمداستىرۋدا، ارينە، ۆ. ف. شاتالوۆتىڭ ءوزىنىڭ دارىنىنىڭ دا ىقپالى بار.
8. ءاربىر وقۋشىعا ءوزىنىڭ باللىن جاقسارتىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرۋ. جانە دە وقۋشىنى وقىتۋشى شاقىرعان كەزدە ەمەس، وقۋشى ءوزى ماتەريالدى ەندى جاقسى بىلەتىنىن جانە ءوزىنىڭ باعاسىن تۇزەتە الاتىنىن سەزگەن كەزدە مۇمكىندىك بەرۋ. بۇل قاعيدات «پەرسپەكتيۆانى اشۋ» دەپ اتالادى.
9. وقۋشىلار مەن اتا-انالارىنا ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان قاراۋ. مىنە، كىشكەنتاي مىسال: وقۋشىنىڭ كۇندەلىگىنە ءۇي تاپسىرماسى جازىلماي قالۋى سەبەپتى اتا- انالار مەن بالالارىنىڭ اراسىنداعى داۋ- جانجال ءجيى بولىپ تۇرادى. شاتالوۆتىڭ وقۋشىلارىندا بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى، ول ساباقتىڭ اياعىندا وقۋشىلارعا كۇندەلىككە ءۇي تاپسىرماسىنىڭ دۇرىس جازىلعانىن ءوزارا تەكسەرىپ شىعۋى ءۇشىن ەكى سەكۋندتان ەكى مينۋتقا دەيىن ۋاقىت بەرەتىن. وسىنداي قاراپايىم عانا پروفيلاكتيكالىق ءتاسىل وقۋشىلاردىڭ دا، اتا-انالاردىڭ دا جۇيكەسىن جۇقارتپايتىن. بۇنداي تاسىلدەر ۆ. ف. شاتالوۆتا كوپ- اق، اسىرەسە، بۇل ونىڭ «ەكىنى ۇنەمدەۋ»، ياعني ول بولماۋى ءۇشىن الدىن الىپ وتىرۋداعى يكەمدىگىنە قاتىستى.
جالپى ايتساق، ۆ. ف. شاتالوۆتىڭ پەداگوگيكالىق جۇيەسىنىڭ ءمانى ەرەكشە جاعدايدا وقۋشى ءوز ءبىلىمىن ويىنا تۇسىرە الۋىن، تۇسىنە الۋىن، ەسىندە ساقتاۋىن جانە قولدانۋىن (4 ت) بىلدىرەدى. ءتاپ-ءتاۋىر قاعيدات، سولاي ەمەس پە؟ ونىڭ جولىن قۋعان ءىزباسارلارى جوعارى مەكتەپ پەداگوگتارىنىڭ ىشىندە دە بار ەكەنى ەش تاڭدانىس تۋدىرمايدى.
دەرەككوز: باسوۆا ن. ۆ. , پەداگوگيكا ي پراكتيچەسكايا پسيحولوگيا
