راحىمجان وتاربايەۆ اڭگىمەلەرىندەگى قازاق جانە جاھاندانۋ
ادەبيەت الەمىنىڭ قۇپياعا تولى ەسىگىن ەنتەلەي اشقان جاس تالانتتار ءۇشىن بۇل وتپەلى شاق ءتىپتى دە وڭاي تيمەگەنى انىق.
سول تالانتتاردىڭ ىشىندە راحىمجان وتاربايەۆ تا بار ەدى.
جازۋشىنىڭ كەيىن باسپا سوزگە بەرگەن سۇحباتىندا:
«شىنىن ايتۋ كەرەك، جالپى، ءبىز جاڭا قوعامعا دايىن ەمەس ەدىك. قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز دا... شىعارماشىلىقتا دا، تۇرمىستا دا ابدىراپ قالدىق. كەشەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتار كوز الدىڭدا ارزانداپ جاتتى. كەشەگى جىلىگى تاتىمايدى دەگەننىڭ باعاسى اسپانداپ جاتتى. لاي سۋ تۇنباي قويدى. كىمنىڭ كەيىپكەر بولارىن بىلمەدىك. ءبىر قاراساڭ، ءبارى دە جاقسى سەكىلدى. ەركىندىك بار، قالامىڭا قاراۋىل قويىپ، سياڭا سىرسىز بوياۋدى قۇيىپ وتىرعان ەشكىم جوق. ءبىراق شەكتەن تىس ەركىندىك - شەكسىز جالعىزدىقتى سىيلايدى ەكەن. قولىنا قالام العانداردىڭ ءبارى سول جالعىزدىقتىڭ شىڭىراۋىنا ءۇڭىلىپ، وزىمەن ءوزى بولدى دا، جان- جاعىڭا قاراپ، نەنى جازارىن، قالاي جازارىن بىلمەي اڭتارىلدى»، - دەپ اعىنان جارىلادى. («قالا مەن دالا»، 4.08.2011) .
ءولارا شاقتا ادەبيەتكە ەنىپ، ءوز ءۇنىن، ءوز مىنەزىن قايسارلىقپەن مويىنداتقان راحىمجان وتاربايەۆ پروزادا دا، دراماتۋرگيادا دا ماڭداي تەرى سورعالاپ ءجۇرىپ ەڭبەك ەتتى، ارتىندا سۇيەكتى دۇنيەلەرىن قالدىردى.
كەشەگى تاريحتى دا، بۇگىنگى تاعدىرلى زاماندى دا تاقىرىپ ەتتى.
بارلىعىنىڭ يدەياسى ورتاق - قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى، جاڭا زامان كوشىنە ەندى ىلەسە باستاعان قازاقتىڭ ەل قاتارىنا قوسىلۋى، ساناسى ءوسىپ، بولمىسىنىڭ جاڭعىرۋى.
ول قازاعىن جان- تانىمەن ءسۇيدى.
راحاڭ - ءسوزدىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن اسقان شەشەن ءھام وي باعبانى، جان زەرتتەۋشىسى، ورنەكتى ءسوزدىڭ زەرگەرى ەدى.
جان شۋاعى توگىلىپ تۇراتىن جازۋشى شىعارمالارىنان باسى ارتىق دەتال، ورنىن تاپپاي جەتىمسىرەگەن ءسوز تاپپايسىڭ.
كەيىپكەرلەرى - جەتپىس جىل بوداندىقتا كۇن كەشسە دە، وتارشىل ورىس يدەولوگياسى ءوز دىلىنە يكەمدەي الماعان، مىنەز- بولمىسى مەن ءسوز ساپتاۋىنان ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر مەنمۇندالاپ تۇراتىن، قۇبىلا سوققان زامانا جەلى بويىنان ۇلى رۋحتى جويا الماعان باتىس ءوڭىرىنىڭ قازاعى.
كوركىنە تاڭداي قاعۋعا بولاتىن ادەمى ءسوز ورامدارى، قازاقى ازىلدەر مەن ءساتتى يۋمور راحاڭ شىعارمالارىنا ءتان.
رۋحى باس كوتەرە الماعان قالپى ايدالاعا ماڭىپ بارا جاتقان جاناشىرى جوق از قازاقتىڭ جاھاندانۋ وركەنيەتىنىڭ قارماعىنا شاباقتاي ءىلىنىپ جاتقان ءساتىن استارىندا اشۋ- ىزا جاسىرىنعان كۇلكى ارقىلى سۋرەتتەپ بەرەدى. راحاڭ يۋمورى مەن اشى ساتيراسىنىڭ استارىندا جاڭا زامان قازاعىنىڭ ۇلكەن تراگەدياسى جاتىر.
راحىمجان وتاربايەۆ پروزاسىنىڭ باستى تاقىرىبى - قازاق جانە جاھاندانۋ.
ول قاي جاھاندانۋ دەسەڭىز:
اۋىل قازاعىن تامىرىنان جۇلىپ الىپ، ۋربانيزاتسيا كوشىنە ىلەسۋگە ماجبۇرلەگەن؛ «باقىتتىڭ كىلتى - بايلىقتا» دەپ، ءا دەگەننەن الا قاپ ارقالاتىپ، اقشانىڭ سوڭىنا تۇسىرگەن؛ «جان تىنىشتىعى - جالعىزدىقتا» دەپ، اعايىننان ىرگە اجىراتقان جاھاندانۋ بولاتىن.
ەگەر كەيىپكەرى قالاعا كەلىپ، الاياققا الدانىپ، جەزوكشەگە اينالىپ جاتسا، وعان قازاقى رياسىز تازالىعى كىنالى.
مۇناي- بايلىعىن شەتەلدىك ينۆەستورلار يەمدەنىپ كەتىپ جاتسا، بالاداي اڭقاۋلىعى، قارىمى جوق اشىقاۋىزدىعى كىنالى.
وتپەلى كەزەڭ شىندىعى بوياماسىز سۋرەتتەلگەن شىعارمالارىنىڭ وتكىر يدەياسى وقىرمانعا وي سالادى، جان جاراسىن اشىپ، بەيعامدىقتى ءتۇرتىپ وياتادى.
جازۋشى كەشەگى كەڭەستىك جۇيەدەن ىرگە اجىراتا سالا، ەركىنەن تىس پوستمودەرنيستىك وركەنيەتتىڭ قۇتىرعان قارا داۋىلىنا تاپ بولعان قازاقتىڭ ءبىر تۇزاقتان بوساپ، ەكىنشى ءبىر تۇزاققا تۇسكەن ءحالىن اشىپ كورسەتەدى. ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ قالۋ جولىندا الدا ءالى تالاي سىناقتىڭ كۇتىپ تۇرعانىن ىمدايدى.
«امەريكانىڭ ۇلتتىق بايلىعى»: قاپار نەگە جىلادى؟
دۇنيەنىڭ انا شەتىندەگى امەريكا كەنەت بارلىق قۇدىرەت- كۇشىن ايدالادا اڭ اۋلاپ كۇن كورگەن قاپارعا باعىتتاپ، كەنەتتەن بايعۇستىڭ ەسىن العانى نەسى؟
ۆەرتولەتتىڭ داۋسىن ەستىگەندەي بولعاندا: «بىتكەن جەرىم وسى»، - دەپ ويلايدى.
كوزىنەن ەكى تامشى جاس ەزىلىپ تۇسەدى.
ۆەرتولەتپەن كەلىپ ۇستاپ اكەتەتىندەي، امەريكانىڭ قاپاردا نە ءوشى كەتىپ ەدى؟
راحىمجان وتاربايەۆتىڭ «امەريكانىڭ ۇلتتىق بايلىعى» اڭگىمەسىنىڭ لوكاتسياسى - تۇمسا تابيعات قۇشاعى، شەكسىز دالا.
مۇنداي تازالىقتى ەۋروپا مودەرنيستەرىنىڭ ءوزى اڭساپ، «تاسباقانىڭ قابى» دەپ ات قويعان ساۋلەتتى تاس ۇيلەردەن «بەزىنىپ» ، قانشا جۇلقىنسا دا قول جەتكىزە الماعان. ادامزات رۋحىنا تونگەن قاۋىپ كورىپ، گي دە موپاسسان پاريجدى تاستاپ قاشقانىمەن، ەيفەل مۇناراسى ءوز قۇرىلىسىن توقتاتقان جوق قوي، قايتا بۇل كۇنى اتاق- دابىسى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەل جەتكەن. يندۋسترياليزمدى ينتەللەكتۋالدى تەحنولوگيا الماستىرعان مىنا عاسىر قىبىر ەتكەن تىرشىلىك يەسىنىڭ قادامىن قالت جىبەرمەي قاداعالاي الاتىن مۇمكىنشىلىگى بارى راس.
ەگەر ءدال وسى نارسە قاراپايىم سانا يەسىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ، جانىنان بەزدىرسە، شىنىدا دا، استارىندا ۇلكەن قاۋىپتىڭ جاتقانى جالعان بولماس.
قاپاردىڭ اكەسى - دالاداعى اڭدى قوراسىنداعى مالداي كورىپ، جەلدەي ەركىن عۇمىر كەشكەن تابيعاتتىڭ ءتول پەرزەنتى ەدى. قاراپايىم عانا تۇرمىس- تىرشىلىگى بار شاعىن وتباسىنىڭ ومىرگە كوڭىلى تولىق- تىن: «وسى زاماندا قاي قازاق قازان قاقپاعىن بۋلاپ، جاس ەتتى كۇن سايىن جەپ وتىر عوي دەيسىڭ؟ ىرىسى الىسقا شاشىراعان مىنا ءبىز شىعارمىز»، - دەپ، قايتا «قۋاتى جوق كوك قىرتىلداق، قىزىل شىلقىلداقپەن كۇنەلتىپ، ءتىسىنىڭ سۋىن سورىپ، شىقىلىقتاپ» وتىرعان ويداعى ەلگە جانى اشىپ وتىراتىن.
«قاسقىردىڭ بولتىرىگىن الماس بۇرىن ارلانى مەن قانشىعىن قۇرت. ايتپەسە، اياق جەتەر جەردەگى مالشىلاردى ۇلارداي شۋلاتىپ بىتەدى...» ، - دەۋى، اكەسىنىڭ تابيعات مەكتەبىنەن وتكەن، دالا فيلوسوفياسىن مەڭگەرگەن تولىق ادام ەكەنىن دالەلدەيتىندەي.
دالانىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگى - تابيعاتپەن تەل جاراتىلعان اڭشى شال وركەنيەتتەن ءومىرى ەشتەمە دامەتپەگەن.
ءبىراق ءبىر اڭشى دالا بەزدى ەكەن دەپ، ۇكىمەت ونى تىزىمنەن سىزىپ تاستاسىن با، جالعىز ۇلى قاپار اسكەر قاتارىنا شاقىرتۋ الىپ، ەكى جىل بورىشىن وتەپ قايتقان.
كەيىپكەر ارەكەتىن كۇلكىمەن كومىپ وتىرۋدى ۇناتاتىن راحاڭ ۇيىنە كەلگەن سوڭ، اسكەر كيىمىن ءتورت- بەس اي شەشپەي ءجۇرىپ العان قاپار بەينەسىن يۋمور ارقىلى كەرەمەت اشىپ بەرەدى: قىلشىلداعان جاس جىگىت بويىنداعى اڭعالدىق، اڭقاۋلىق ونىڭ بارلىق ارەكەتىنەن انىق كورىنگەن.
اكە- شەشەسى الدەقاشان دۇنيەدەن وزىپ، ەندىگى ءۇيلى، بالالى- شاعالى بولىپ وتىرسا دا، سول اڭعالدىعى بويىنان قالماعانى بىلىنەدى.
راديودان نەمەسە ەل اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەلەرى بولماسا، الىس تۇكپىردەگى قاپار الەمىنىڭ ۇلكەن دۇنيەمەن اكەتىپ بارا جاتقان بايلانىسى دا جوق.
سوندىقتان، مىنا دۇنيە وزگەرسە وزگەرىپ جاتقان شىعار، ءبىراق قاپار تىرشىلىگىنىڭ وتكەن عاسىردان كوپ وزگەرە قويعانى شامالى، پەش جانىندا تۇرعان پىلتە شام سونىڭ كۋاسى.
پىلتە شامدى تۇتاتقان كەزدە «كولەڭكە ىدىراپ، ءۇيدىڭ ءتورت بۇرىشىنا تىعىلدى»، - دەگەن كوركەم تىركەس اڭگىمە باسىنداعى تابيعات پەن ادام يديلياسىنا كوپ ۇزاماي ءبىر كەسەلدىڭ كەلەتىنىنەن حابار بەرەتىندەي.
جاڭاعى كولەڭكە كەنەت ءۇيدىڭ ءتورت بۇرىشىنان قاپاردىڭ وزىنە لاپ قويىپ، ىشىنە كىرىپ الاتىن قورقىنىش- ۇرەيدىڭ مەتافوراسى سياقتى.
سونىمەن ، قاپاردىڭ تىپ- تىنىش تىرلىگى نەلىكتەن كەنەت الاقۇيىن بولدى؟
ەندى سوعان كەلەيىك.
اكە مىلتىعىنا يە بولىپ قالعان قاپار ءبىر جولى اڭدا ءجۇرىپ، تايىنشا قاماعان شيەبورىلەردى كورگەن. اتىپ العان ءبىر- ەكەۋىنىڭ تەرىسى ايەلى مەن بالدىزىنا جاعا بولىپ، سونىمەن ول وقيعا ءتامام بولعانداي ەدى. ارتىنان بىلگەندەي، شيەبورى دەگەن - «امەريكانىڭ ۇلتتىق بايلىعى» ەكەن، ونى قاپار قايدان ءبىلىپتى؟
ءالقيسسا، ماسەلە ءمانىن اشپاس بۇرىن مۇنداعى ءبىر ەرەكشەلىكتى ەسكەرە كەتەيىك.
«تابيعات - وي- سانا پوليگونى» دەگەن مودەرنيست ۋگو پەرسي تابيعاتتىڭ دا وزىندىك ينتەللەكتىسى بولاتىنىن ايتادى. كىرگە باتقان مىنا دۇنيەدەن بويىن الا قاشقان مودەرنيستەر تازالىقتى تەك تابيعاتتان تاپتى.
ۋگو پەرسي تابيعات ينتەللەكتىسى تۋرالى شابىتتانا جازادى، سونىمەن بىرگە، ونىڭ ويىنشا، تابيعات ەنەرگياسىنىڭ دا جاساندىلىقتان ادا، كەرەمەت ەموتسيالار تۋدىرا الاتىن عاجايىبى بار ەكەنىن جوققا شىعارمايدى.
فيلوسوفتىڭ بۇل تۇجىرىمى كوشپەندى ۇرپاعىنا جات ەمەس، قايتا ەتەنە جاقىن.
راحاڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ بويىنان كورىنەتىن كىرشىكسىز تازالىق باستاۋىندا دا كوك پەن جەر اراسىنداعى قيىرسىز ماڭ دالا جاتىر.
قاپار ايەلىنىڭ الىس اعايىنى بولىپ كەلەتىن جەتەس قانشا جەردەن بىلىمگە قۇشتار، تالابى تاۋداي بولسا دا، ونىڭ دا وي- ساناسىنىڭ نەگىزى - تابيعات، ءوزى وسكەن شەتسىز- شەكسىز ماڭقيعان دالا. سوندىقتان وركەنيەت جاقتان كەلىپ جاتاتىن اقپاراتتى ول وزىنشە قابىلدايدى يا تۇسىنبەگەن جەرلەرىن وي- قيالىمەن دامىتىپ، وزىنشە قورىتىندى جاساپ الاتىنى تاعى بار.
وسى جەتەستىڭ «بىلىمدىلىگىنە» ءتانتى ەمەس جان بالاسى جوق. «زارجاق نەمەنىڭ بىلمەيتىن سۇمدىعى جەر استىندا» دەپ، تاڭداي قاعىسادى.
قايتا قۇرۋ كەزىندە «قايتا قۇرۋ جاساسىن! گورباچيەۆ جاساسىن!»، - دەپ الا قىردى ات تەرلەتىپ شاۋىپ، جۇرتتىڭ زىقىسىن الىپ جۇرەتىن جەتەستىڭ اپەندى ارەكەتىن اۆتور: «مال باققان مومىن جۇرت تاپ ءبىر «جاساماسىن!» دەپ قارسىلاسىپ جاتقانداي»، - دەپ، ونىڭ اۋرە- سارساڭ كۇيىن كۇلكىمەن قاعىتادى.
جەتەس وبرازى كۇلكى- اجۋامەن جەدەل ديناميكادا داميدى.
«رايسا ءوزىمىزدىڭ قىز عوي، تاتار عوي. بايىنا بيلىك بەرمەدى. كۇيەۋ بالا ىنجىق ەكەن. ارانداپ قالدى...» - دەپ، جيىندى جەردە جەلدەي ەسىپ وتىراتىن دا جەتەس.
ەلتسيننىڭ «ىشكەنى ۇنامايدى، بەتىممەن جەر باسىپ ءبىتتىم»، - دەپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى ول دا ورنىنان كەتكەندە، اڭقاۋ جۇرت قۇددى مۇقىم پرەزيدەنتتى جەتەس ورنىنان الىپ تاستاپ جۇرگەندەي كورەدى.
قاپارعا: «ءشيبورىنى اتقانىڭ - قىلمىس، ول - امەريكانىڭ ۇلتتىق بايلىعى»، - دەپ، كوڭىلىنە قورقىنىش شوعىن سالعان دا وسى جەتەس.
ونىڭ ايتۋىنشا، جەر بەتىنەن تۇقىمى قۇري باستاعان ءشيبورىنى كوبەيتۋ ءۇشىن امەريكا ارنايى ازيا مەن افريكاعا جىبەرگەن ەكەن.
الەمدە بولىپ جاتقان الاشاپقىننىڭ ءبارىن وسى ءشيبورىنىڭ اينالاسىنا اكەلىپ توعىستىرعان جەتەس فانتازياسى تاڭ قالدىرماي ءھام ەزۋ تارتتىرماي قويمايدى.
وندا دالەل دە، دايەك تە بار: «وسىدان ون جىل بۇرىن وسى جەردەن قارساق، تۇلكىدەن وزگە ماقۇلىق كورىپ پە ەڭ، ايتشى؟ ەندەشە، ءۇيىر- ءۇيىر بوپ شاۋىلدەگەن قالپى اسپاننان تۇسە قالماعان شىعار؟ »، - دەسە، وعان اڭقاۋ قاپار يمانداي سەنەدى.
امەريكا، ەۋروپانىڭ دامىعان ەلدەرى ەكولوگيا پروبلەماسىن جولعا قويعانى، كوپشىلىگىنىڭ اڭ تەرىسىنەن تون كيۋدەن باس تارتىپ جاتقانى راس، الايدا، جەتەس مۇنى ءوز فانتازياسىنا يكەمدەپ، ويشا ءيىن قاندىرىپ العان.
«سوندا ول جازعانداردىڭ شيبورىدەن باسقا بايلىعى قۇرىپ قالىپ پا؟» - دەپ شوشىعان قاپارعا: «ولار ءتىپتى شىرىلداعان شەگىرتكەنى دە ۇلتتىق بايلىق كورەدى. ىلەۋدە بىرەۋ قۇندىز بورىك كيىپ، تۇلكى جاعا سالىپ، تايراڭداپ جۇرگەندەردى كورسە ءبىتتى، تابان استىندا سوتقا سۇيرەيدى»، - دەپ، قارا اسپاندى توندىرە تۇسەدى. جەتەستى تىڭداي بەرسەڭ، افريكا تايپالارىنىڭ كوسەمى قولىنا كىسەن سالىنىپ جاتقانى دا، ساددام حۋسسەين بيلىگىنىڭ قۇلاعانى دا، ءبارى شيبورىگە تيگەنى ءۇشىن امەريكانىڭ تارتتىرعان جازاسى.
«قالىڭ جىنىس ىشىندە، ءار شوقالدىڭ تۇبىندە ءورىپ جۇرگەن ماقۇلىقتىڭ ەسەبىن ايدالادا وتىرىپ قايدان بىلگەن؟»، - دەسە: «كوسموستان! سەنىڭ باشپايىڭدى قيمىلداتقانىڭا دەيىن كوسموستان كورىپ تۇر!» - دەپ وزەۋرەيدى.
«جالعىز ۆەرتولەتپەن كەلەدى دە، «داۆاي، قاپار، كيىن! ءشيبورىنىڭ شىن يەسى كىم ەكەنىن بىلمەي ءجۇر ەكەنسىڭ، قارابايەۆىش. توك بەرەتىن ستولعا تاڭايىق. تىرىدەي ءۇيتىلىپ قال!» - دەيتىنىن قايتەرسىڭ.
جازۋشى ۇرەي، قورقىنىشتىڭ كوڭىلدەگى بالالاۋىن، كەيىپكەردىڭ پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسىن دامىتا، شەبەر سۋرەتتەيدى.
قالادا جۇرگەن بالدىزىنىڭ ءشيبورى جاعاسىن شەتەلدىكتەر كورىپ قويمادى ما ەكەن دەپ ءبىر قۋىستانسا، ءشيبورىنى اتاردىڭ الدىندا ماقۇلىقتىڭ وزىنە يمەنبەي قاراعان قاراسىن دا، تەرى الاتىن اگەنتتىڭ ءشيبورى تەرىسىن الماي قاشقاقتاۋىنىڭ سەبەبىن دە جەتەستىڭ ايتقاندارىمەن بايلانىستىرادى.
اقىرى، جوق ۆەرتولەتتىڭ داۋسىن ەستي باستاۋى پسيحولوگيالىق كۇيزەلىستىڭ ابدەن اسقىنعان تۇسى - وقيعانىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن جەرى.
كوزىنەن ەكى تامشىنىڭ ەزىلىپ تۇسەتىنى دە وسى كەز.
«اللام- اۋ، شاۋىلدەگەن جامان ءشيبورى امەريكانىڭ ۇلتتىق بايلىعى بولسىن. مەن سوندا قازاقستاننىڭ كىمىمىن؟ وكپەسىنە تەبەر وگەيىمىن بە؟ بۇ دۇنيەدە جيعانىم، و دۇنيەدە يمانىم بۇيىرماي كەتەتىندەي، سۇراۋىم جوق پا؟ وڭ قول قياناتقا جۇگىرسە، سول قول اراشاعا ۇمتىلماس پا؟ بۇل ەل مە؟ الدە اشىق- تەسىك جاتقان مالقورا ما؟» - دەگەن اڭشىنىڭ اقىرعى مونولوگىنان قازىرگى قوعامنىڭ ءبىر ۇلكەن تراگەدياسى ايناداعىداي كورىنىس بەرەتىندەي.
راحىمجان وتاربايەۆتىڭ بۇل اڭگىمەسى - ەل ساناسىن ۋلايتىن اشىق- شاشىق اقپاراتتار مەن ءناپسى قوزدىرعىش، قىلمىسقا يتەرگىش بەينەجازبالاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردە جۇيەسىز تاراتىلۋىنىڭ سوڭى ۇلت پسيحولوگياسىنا قالاي اسەر ەتىپ جاتقاندىعىن ءدال ايقىنداپ بەرىپ تۇرعان شىعارما.
انار قابدۋللينا
www.madeniportal.kz
