قابانباي اتاۋى قايدان شىققان؟

استانا. قازاقپارات - بيىلعى دوڭىز جىلىنا بايلانىستى پىكىر الىستىڭ ءبىر ۇشىعى قازاقتىڭ باس باتىرى قاراكەرەي قابانباي بابامىزعا تىرەلدى. وسىنداي ادامدار  اراسىنداعى  اڭگىمە اۋانى «ەراسىل قالاي قابانباي اتالدى؟» دەگەن سۇراقپەن اياقتالىپتى. بۇل جونىندە جازعان ەدىك. قايتارا ۇسىنايىق.

كونەدەن كەلە جاتقان اڭىزداردا ەراسىلدىڭ جۇرت اۋزىنان شىققان جانە دە التى ەسىمى ساقتالىپتى. قازاقتىڭ كونە سالتىمەن جەڭگەلەرى ءىرى دەنەسىنە قاراپ- ناربالا، قاتارلاستارى اكەسى قوجاقۇلدىڭ ءىزىن باسىپ، باتىر بولار دەپ- ءىزباسار اتاپتى. 1723 -جىلى تۇركىستاندى جاۋدان قورعاۋ كەزىندە ەلدىڭ باسىن قوسىپ، جاساق قۇرىپ، دۇشپانعا اتويلاپ قارسى شاپقان ەراسىلدى جۇرت حان سايلاپ- حان باتىر دەپ اسپەتتەپتى. ابىلاي- دارابوز اتاپ، باسىنا كوتەرىپتى. بۇحار جىراۋ اۋليە- كوكىرەك اۋليە دەپ القاۋلاپتى. وسى جەتى ەسىمنىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمالىسى- قاراكەرەي قابانباي. كەيىنگى ۋاقىتتارداعى جازبا ادەبيەتتەردە ەراسىلدىڭ قابانباي اتالۋى تۋرالى ءار ءتۇرلى دەرەكتەر ايتىلادى. وسىعان ءبىر ءسات نازار اۋدارالىق.

ءبىز ەس بىلگەلى شىبىق ءمىنىپ جارىسساق «قابانبايلاپ» ۇراندايتىنبىز. ەلدە وتەتىن جيىن- تويداعى پالۋان كۇرەستە ەكى جاق تا «قابانبايلاپ» بەلدەسەتىن. بايگەنىڭ الدىنان كورىنگەن شاباندوز سورەدەن «قابانبايلاپ» وتەتىن. قۇلاققا ابدەن سىڭگەن ەسىم. قارتتارىمىز بۇل اتتىڭ قالاي شىققانىن ءبىز ۇمىتپاسىن دەي مە ەكەن، ءجيى اڭگىمەلەپ وتىراتىن. الدىمەن وسى اڭىزدارعا توقتالايىن.

1. مال جايلاۋعا شىعىپ جاتقان ۋاقىت بولسا كەرەك. ەراسىل 18-20 جاستاردا سياقتى. ارقادا بۇل ماۋسىمنىڭ ورتاسىنان كەيىنگى مەرزىم. كوش باسىنداعى اقساقالداردىڭ الدىن قامىس ىشىنەن شىققان قابان بوگەپ، كىدىرتىپتى. ەراسىل سەكىلدى جاستار كەيىنىرەك جۇرەدى عوي. نە بولعانىن بىلمەك ءۇشىن قارتتارمەن قاتارلاسسا تايىنشاداي قابانداردى كورەدى. جىگىتتەردىڭ الدى بولىپ ەراسىل ۇمتىلىپتى. نايزامەن جاسقاپ، ءبىر- جارىن شانشىپ تاستاپتى. مىنە، وسى جىلدامدىققا ريزا بولعان اقساقالدار جاعى:

- ناعىز قابان- ەراسىل ەكەن عوي!- دەپ ماداقتاپتى.

ەراسىل سول كۇننەن باستاپ قابانباي دەگەن ات الىپتى دەيدى.

2. «دارابوز» رومانىندا جازۋشى اعامىز قابدەش ءجۇمادىلوۆ بۇل اڭىزدى ءسال وزگەرتىپتى. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا ەراسىل كول جاعالاي جىلقى باعىپ جۇرەدى. اياق استى قامىستان شىققان قاباندار جىلقىعا تاپ بەرەدى. ءبىراق اسا نايزاگەر ەراسىل ولاردى جايپاپ سالادى. قاسىنداعى بالا، قابان العاش جۇگىرگەندە- اق اۋىلعا زىتقان ەكەن. بەرداۋلەت باستاعان جىگىتتەردى الىپ جەتەدى. جايراپ جاتقان قابانداردى كورگەن جەزدەسى ابدەن رازى بولىپ:

- ناعىز قابان سەن ەكەنسىڭ عوي!- دەپتى.

سودان ەراسىل قابانباي اتالىپ كەتە بارىپتى.

3. «ءتۇپ- تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتاپتا اۆتور ءوز ۆەرسياسىن ۇسىنادى. «قابانباي باتىر جاۋعا قاراي تۋرا قابان سەكىلدى مويىن بۇرماي، تىك شابادى ەكەن. سودان جۇرت قابانباي اتاپ كەتتى» دەپ جازادى. بىرەۋگە ۇنار، ەكىنشىگە ۇناماس، ءبىراق ايتىلعان سوڭ مۇنى دا كورسەتكەن ورىندى.

4. 1968 -جىلى رىمعالي نۇرعالييەۆ قازمۋ- دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقيتىن بىزگە ساباق بەردى. العاشقى لەكسياسىندا بارىمىزبەن جاقىن تانىسۋدا ءجون كورسە كەرەك، تۋعان جەرىمىز، وقۋعا تۇسكەنشە نە ىستەگەنىمىزدى جەكە- جەكە سۇرادى. ول كەزدە قازاقستانداعى جالعىز ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكى فاكۋلتەتىنە- جۋرناليستيكا جانە زاڭ فاكۋلتەتتەرىنە ەكى جىلدىق ەڭبەك وتىلىمەن عانا قابىلدايتىن. كەزەك ماعان كەلدى. تالدىقورعان وبلىسى، الاكول اۋدانىنان ەكەنىمدى ەستىگەن سوڭ - قابانباي باتىردىڭ ەلىنەن ەكەنسىڭ عوي. نەگە قابانباي اتالعانىن ايتا قويشى، - دەپ اسا جىلى سويلەدى.

ايتتىم. ءبىرىنشى نۇسقانى. رىمعالي اعا ءسوزىمدى بولمەي تىڭداپ الدى. سونان سوڭ:

- ەل اۋزىنداعى اڭىز عوي. شىندىعىن بىلە جۇرگەندەرىڭ ءجون. قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان باستاپ، جويىلعانعا دەيىن حاندىعىمىزدا «قاۋان» دەگەن مەملەكەتتىك لاۋازىم بولعان. ول حاننان كەيىنگى ەكىنشى ادام ەدى. ال سوعىس كەزىندە اسكەر قولباسشىسى. - دەدى.

كەيىننەن اكادەميك رىمعالي نۇرعاليەۆ وسى دەرەگىن «اباي ەلى» ەنتسيكلوپەدياسىندا جازىپتى.

مىنە، ءتورت ءتۇرلى ۆەرسيا. ءبارىن ايتقان ءجون. اڭگىمە ناقتىلى تاريحي تۇلعا جايلى بولعاندا ەشتەڭەنى، ءتىپتى، جايسىز، كەرەعار بولسا دا، جاسىرىپ قالۋعا بولمايدى. بار شىندىقتى ايتۋ مىندەت. سەن ايتپاساڭ، وزگە ايتادى. ەندى، وسىلاردى تالداپ كورەيىكشى. اۋىلدا وستىك. مال، ءتۇز تاعىسى جايىن ازداپ بىلەمىز. قابان اسا ساق، ادامداردان الىس جۇرەتىن حايۋان. ەراسىلدىڭ تۇسىندا تايىنشاداي ءىرى توبەتتەر ءار اۋىلدا بار. «ارس» ەتكەن داۋىسىنان- اق يت- قۇس سەسكەنەدى. ونىڭ ۇستىنە كوش قاشان دا دابۇر- دۇبىر، تاي مىنگەن بالالاردىڭ شۋىلىمەن الىستان قۇلاققا شالىنادى عوي. وسىنداي كوشتىڭ الدىن قابان بوگەپتى دەگەن كوڭىلگە قونا قويار ما ەكەن؟ اقساقالدار، مۇمكىن، بوگەلەر. ءبىراق قاسقىر الىپ ۇيرەنگەن توبەتتەر قاراپ تۇرماس. ونىڭ ۇستىنە اقساقالداردان سوڭ بارىمتا مەن سىرىمتاعا سان تۇسكەن ساقا جىگىتتەر جۇرسە كەرەك. ولار قاراپ تۇرماسى انىق؟ بوزبالا ەراسىلدى الدىعا تۇسىرە قويماس. ەراسىلدىڭ ءوزى دە اعالارىنىڭ الدىن كەسپەس. بۇل ۆەرسيا، نە دەسەڭىز دە سولقىلداق.

ءتۇز تاعىلارى وزىنەن الدەنەشە رەت ءىرى جىلقىعا شاۋىپتى دەگەن دە اقىلعا قونىمسىزداۋ. قانشا جىلقىشىمەن سويلەستىم، كول جاعالاي وتىرعان جىلقىلى اۋىلدىڭ ادامدارىنان سۇراستىردىم. ءبارى ءبىر اۋىزدى- قابان ەش ۋاقىتتا جىلقىعا تيمەيدى. مۇنداي وقيعانى ەستىمەپتى. شىنىنا كەلگەندە بۇل ۆاريانت تا نەعايبىل.

ال، «ءتۇپ- تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتاپتاعى «باتىر جاۋعا مويىن بۇرماي تىك شابادى ەكەن» دەگەن ءسوز سوعىس اتاۋلىسىنان نىسپى حابارى جوق ادامنىڭ ايتقانى سياقتى. بوراعان جەبە مەن لاقتىرىلعان سۇڭگىگە قارسى بۇرىلماي شاپقان ادام مەرت بولارى انىق. قابانباي باتىر ونداي وعاش قىلىققا بارۋى مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ول كەزدە قورعاسىن وقتى مىلتىقتىڭ شىققان كەزى. «باتىر- ءبىر وقتىق» دەگەن ماقال بار. كىتاپ اۆتورى ويدان قۇراپ، ايتەۋىر بىردەڭە دەۋ ءۇشىن جازعان سەكىلدى.

مىنە، نازارلارىڭىزعا ەل اۋزىنداعى ءتورت ۆاريانتتى تۇگەل تارتتىق. قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس؟ ءوزىڭىز ويلاپ، مىرزا كوڭىلىڭىزبەن پىشەرسىز. ءوز باسىم اكادەميك ىرىمعالي نۇرعاليەۆتىڭ دەرەگى ءدال دەگەن پىكىردەمىن.

كامال ءابدىراحمان

www.madeniportal.kz