قازاقى تانىم: بەسىكتى نەگە ناعاشىلارى اكەلەدى؟
ءسابي دۇنيەگە كەلگەندە جارياعا جار سالىپ ءسۇيىنشى سۇرايمىز، 40 كۇن وتكەن سوڭ بەسىك توي جاسايمىز دەپ تاعى شابىلامىز. ءبىراق بەسىك تويداعى شىعىننىڭ ءبارىن ناعاشى جۇرتى كوتەرەدى. بەسىكتى جابۋىمەن، توسەگىمەن، شاشۋىمەن، «تىشتىماسىمەن» ناعاشى اجە اكەلەدى. ودان بولەك، ۆەلوسيپەد، اتكەنشەك، بەسىكارباسى تاعى بار.
ەكىنشى ءبىر سومكەدە ءسابيدىڭ 7 جاسقا كەلگەنشە كيەتىن كيىمى بولسا، ءۇشىنشى سومكەدە قۇدا-قۇداعيلارعا ارنالعان سىي-سياپات بولادى. ارينە، سوڭعىلارى كەيىن قوسىلعان ءۇردىس. ال ۇرپاعىنىڭ سانى ءوسىپ، نەمەرەلەرىنىڭ قاتارى ءبىر ادامعا تولىققان اتا- اجە اس تا توك داستارحان جايىپ، ەل-جۇرتتى، اعايىن-تۋمانى، قۇدا-جەكجاتتى تويعا شاقىرادى. سوسىن ءالى بۋىنى قاتپاعان سابيگە سالتاناتتى كيىم كيگىزەدى دە، قولدان-قولعا وتكىزىپ، بەسىككە سالۋ ءراسىمىن باستايدى. بەسىك تويدا جاسالاتىن ءاربىر ىرىم مەن سالتتى ءوزى تارقاتىپ جازساڭ ءبىر- ءبىر تاقىرىپ. جالپى، بەسىككە سالۋ ءداستۇرىن وسىلاي جاساۋ دۇرىس پا؟ اسىلىندا «بەسىك» دەگەن ۇعىم قايدان شىققان؟ بەسىكتىڭ بالاعا پايداسى مەن زياندى قانداي؟ وسى جانە باسقا دا مالىمەتتەردى ءداستۇر جايىنداعى كىتاپتار مەن عالامتوردان ىزدەپ كورگەن ەدىك.
بەسىكتى كىم دايىنداۋى ءتيىس؟
بەسىك - كيەلى مۇلىك. بەسىكپەن سەنىڭ ۇرپاعىڭ، اۋلەتىڭ وسەدى. ءبىزدىڭ قازاقتا بەسىك اكەلۋ دەگەن سالت بار. ءسابيلى بولىپ جاتقان قىزىنىڭ نارەستەسىنە بەسىك اكەلۋ - قىز توركىنىنىڭ، جاس انانىڭ اناسىنىڭ ياعني ناعاشى اجەسىنىڭ پارىزى. قازىردىڭ وزىندە بەسىك اكەلىپ جاتقان، ءتىپتى بولماعاندا بالانىڭ ارنايى توسەگى (مانەج)، ارباسى، ۇستەلى دەگەندەي، بالاعا قاجەت جابدىقتى اكەلىپ جاتقان انالار بارشىلىق.
بۇل - ءبىر جاعىنان، قۇدا-جەكجات اراسىنداعى ۇلكەن سىيلاستىق. «بيە قۇلىنداماسا، ات بولادى، اعايىن- تۋىس الىسىپ- بەرىسپەسە، جات بولادى» دەگەندەي، بۇل - ەكى جاققا دانەكەر عانا. ايتپەسە ەشكىم العاننان - باي، بەرگەننەن - كەدەي بولمايدى. بەسىك اكەلۋ قۇدا- قۇداعي اراسىنداعى كوڭىل سىيلاۋ بولسا، ەكىنشىدەن، جاس بوسانعان كەلىننىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، ساعىنىشى باسىلادى ءارى ەنەسىنە ايتا الماعانىن اناسىمەن بولىسەدى، كوڭىلى وسەدى. بەسىك اكەلۋدىڭ ءوزى كەرەمەت ءبىر ءسان- سالتانات دەسەك تە بولادى.
كەلىننىڭ توركىنى «ىزدەۋشىسى، سۇراۋشىسى بار ەكەن» دەگىزىپ، ءبىر توپ بولىپ كەلەتىن بولعان جانە دە جاي كەلمەي، بالانىڭ بەسىك جابدىعىن تۇگەلىمەن، تۇبەك- شۇمەگىنە دەيىن جاساپ اكەلگەن. بەسىكتىڭ جابدىقتارىن بارىنشا ادەمىلەپ جاساعان.
تۇبەگى مەن شۇمەگىنەن باسقا، قولتىق جاستىق، تىزە جاستىق دەگەنى بولادى جانە ولار ەشقاشان سۇرەڭسىز سۇر ءتۇستى ماتالاردان تىگىلمەگەن. كىشكەنتاي كورپەشەلەرى دە مۇمكىندىگىنشە اشىق ءتۇستى ماتالاردان تىگىلەدى. بەسىكتىڭ باسىنا ۇكى تاعادى. ويتكەنى بالا اسەمدىككە، ادەمىلىككە بەسىكتە جاتقان كەزدەن باستاپ ۇيرەنۋى كەرەك، - دەيدى سالت- ءداستۇردى ناسيحاتتاپ، دۇرىس- بۇرىستىعىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن زاينەپ احمەتوۆا.
بەسىكتىڭ سابيگە پايداسى
بىرىنشىدەن - قول- اياعىن ەربەڭدەتىپ بوس جاتقان ءسابيدىڭ ۇيقىسى تىنىش بولمايدى. ۇيقىسى قانباعان بالانىڭ زەردەسى تولىق جەتىلمەيدى. ەكىنشىدەن - بالانىڭ مازاسىزدىعى انانىڭ پسيحولوگياسىنا اسەر ەتەدى. بۇنداي جايسىزدىق ءسۇت ارقىلى سابيگە بەرىلەدى. سوندىقتان بەسىككە جاتپاعان بالا بولاشاقتا سابىرسىزداۋ بولادى.
ۇشىنشىدەن - ءسابيدىڭ تۇلابويى تازا بولىپ، تازالىققا بويى ۇيرەنەدى. دەنەسىنە دىمقىل، سىز دارىمايدى. قۇرعاق بولادى. سىرتتان كەلەتىن كەرى ەنەرگيا مەن شاڭ-توزاڭنان ساقتايدى. تورتىنشىدەن - بەسىك بەلگىلى ءبىر ىرعاقپەن عانا تەربەتىلگەندىكتەن بالانىڭ جۇيكەسى ءبىر جۇيە، تارتىپكە تۇسەدى. بەسىنشىدەن - بەسىكتەگى بالاعا بەسىك جىرى، انا ءالديى ايتىلادى. ونەگەمەن، تاربيەمەن، ورىلگەن ولەڭ جولدارى ءسابيدىڭ بويىنا كوركەم مىنەز، ۇلتتىق قاسيەت، جومارتتىق پەن جاناشىرلىق سىندى جاقسى قاسيەتتەردى دارىتادى.
بەسىك قالاي پايدا بولدى؟
ۇلتتىڭ ۇياسى، قازاقى ءتالىم- تاربيەنىڭ قاينار كوزى، بابامىزدان قالعان كيەلى مۇلىك بولىپ تانىلعان بەسىكتىڭ پايدا بولۋى وتە ەرتەدە ەكەن. اڭىزعا سۇيەنسەك، ەڭ العاشقى بەسىك جەتىسۋ مەن التايدىڭ بويىن مەكەن ەتكەن ايدارحان ءبيدىڭ كەزىندە پايدا بولعان دەسەدى. ايدارحان ءبيدىڭ اكەسى، توڭىرەككە بەلگىلى ميزام بابا، قازاق دالاسىنا اعاش وتىرعىزۋمەن، ورماندى كوبەيتۋمەن اينالىسسا كەرەك.
ەلگە سىيلى ميزام بابا 150 -جىل ءومىر ءسۇرىپتى. ءوزى سۇرگەن عۇمىرىندا ەككەن كوشەت- تالداردان ۇلكەن باۋ- باقشالار ءوسىپ شىعىپتى. ميزام بابانىڭ و دۇنيەگە ساپار شەككەنىنەن حاباردار بولعان قىتايلار، باقيلىق بابانىڭ ەڭبەگىن كورەالماۋشىلىقپەن ورتەپ جىبەرىپتى. سول ۋاقىتتا ميزام بابانىڭ بالاسى، ايدارحان ءبي، الىس اۋىلعا ساپار شەگىپ كەتكەن ەكەن. بي تۇسىندە اكەسىن كورەدى، لەزدە ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزگەن ول، ۇيگە قاراي اتتىڭ باسىن بۇرادى.
اۋىلعا اسىعىس جەتىپ، نۋ ورماننىڭ ورنىندا ءشول دالاعا اينالعان اۋىلىن كورىپ قاتتى قاپالانادى... ءبىراق جىلدار وتە بەرەدى... ايدارحان ءبي ۇيلەنىپ، تۇڭعىشى تۋىلادى. ءبىراق تۋىلا ساپ، ءسابي توقتاماي جىلاي بەرەدى. وعان شارتاراپقا اتى شىققان ەمشىلەر دە كومەكتەسە المايدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە تىنىمسىز جىلايتىن بالا جىلاۋىن توقتاتادى.
اكەسى قۋانىپ كەتىپ، جۇگىرىپ ۇيگە كىرسە، ونى اق شاپان كيگەن ءبىر قاريا ورتتەن امان قالعان سىنىق بۇتاقتارعا جاتقىزىپ، ءسابيدى تەربەتىپ وتىرادى. ايدارحان بي جاقىن كەلگەندە، اقساقال عايىپ بولادى. ونىڭ ورنىندا قالعان اعاش بۇتاعىمەن ايدارحان، قازىرگى «بەسىك» دەپ ايتىلىپ جۇرگەن بۇيىمدى جاسايدى.
ءيا، بەسىككە بولەنگەن بالانىڭ ۇيقىسى تىنىش، توسەگى جايلى بولادى. ءبىر ىرعاقپەن تەربەلگەن بەسىك بالانىڭ دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى بولۋىنا، ميىنىڭ دامۋىنا، قول-اياعىنىڭ دۇرىس جەتىلۋىنە، ءتىپتى ءتالىم- تاربيەسى مەن مىنەز-قۇلقىنا كەرەمەت اسەر ەتەدى. «بەسىك بالاسى بەك بالاسى» دەپ بەكەر ايتىلماعان. بەسىك جاس نارەستەنىڭ سالماقتى دا ۇستامدى بولىپ وسۋىنە ىقپال ەتەدى.
