قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارى جانە ىدىستارىنىڭ تۇرلەرى

 استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى - عاسىرلار بويى ۇرپاقتان- ۇرپاققا ميراس بولىپ كەلە جاتقان مادەني مۇرا.

قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ وزىنە ءتان ءۇنى (اۋەندىلىگى مەن سازدىلىعى)، ورىنداۋشىلىق ءداستۇرى بار.

مۋزىكا اسپاپتارىن جاۋگەرشىلىك زاماندا حالىققا حابار بەرگەندە، اڭ ۇركىتكەندە، ءانشى- كۇيشىلەر ءان- كۇي ورىنداعاندا، باقسىلار سارناعاندا پايدالانىپ وتىرعان. مىسالى، جاۋ شاپقاندا ەلگە حابار بەرۋ ءۇشىن ۇرمەلى اسپاپتاردى (دابىل، داۋىلپاز، ۇران، كەرنەي) ؛ باقسىلار سارناعاندا - داڭعارا، اساتاياق، شاڭقوبىزدى؛ ءانشى- كۇيشىلەر ولەڭ- جىر، تەرمە- ءان ايتقاندا نەمەسە كۇي شەرتكەندە - دومبىرا، سىبىزعى، سىرناي، قىلقوبىز سياقتى شەكتى اسپاپتاردى پايدالانعان. مۋزىكا اسپاپتارى كەپتىرىلگەن قايىڭ، شىرشا، ەمەن اعاشتارىنان، قامىستان، سازبالشىقتان، مالدىڭ تەرىسى مەن سۇيەگىنەن، مۇيىزىنەن، قىلىنان جاسالعان.

مۋزىكا اسپاپتارىنا ارناۋلى قاپ جاساپ، قورجىنعا سالىپ، اتتىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ نەمەسە اسىنىپ الىپ جۇرۋگە ىڭعايلاعان.

قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى ۇرمەلى (ساز، قوس، قامىس جانە ءمۇيىز سىرنايلار، سىبىزعى، ادىرنا، ۇران، كەرنەي)، ىشەكتى (جەتىگەن، شەرتەر، ەكى جانە ءۇش ىشەكتى دومبىرالار، قوبىز)، شالىپ وينايتىن (شاڭقوبىز)، سوقپالى (داڭعىرا، داۋىلپاز، شىڭداۋىل، دابىل، اساتاياقتىڭ بىرنەشە تۇرلەرى) بولىپ بىرنەشە توپقا بولىنەدى.

شەرتەر - ەكى نەمەسە ءۇش ىشەكتى، ساۋساقپەن شەرتىپ وينايتىن اسپاپ. شەرتەردىڭ شاناعى تەرىمەن قاپتالادى. ونى كوبىنەسە مال باعاتىن باقتاشىلار تارتاتىن بولعان.

اساتاياق - سىلكۋ ارقىلى ءۇن شىعاراتىن كونە مۋزىكالىق اسپاپ. ۇزىندىعى - 110-130 س م. تۇتاس اعاشتان ارنايى قالىپتا جاسالادى. باسى كۇرەك تەكتەس. باس جاعىنا ءتۇرلى تەمىر ساقينالاردان سىلدىرماقتار تاعىلىپ، ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنەدى. اساتاياق وزىندىك ۇنىمەن ەرەكشەلەنەدى. اسپاپتى ىرعاپ، شايقاپ وينايدى. اساتاياق اسپابىن ەرتەدە كوبىنەسە باقسىلار قولدانعان. قازىرگى كەزدە كونە ۇلگىلەرى قايتا جاسالىپ، ۇرمالى مۋزىكالىق اسپاپتار توبىنا قوسىلدى.

دومبىرا - قازاق حالقىنىڭ اراسىنا وتە ەرتە جانە كەڭ تاراعان، عاسىرلار سىرىن ساقتاعان قوس ىشەكتى، شەرتىپ وينايتىن مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ءبىرى. وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى بار، ىشەكتى- شەرتپەلى اسپاپتار توبىنا جاتادى. دومبىرا ءار ءتۇرلى ۇلگىدە تۇتاس اعاشتان ويىلىپ نەمەسە قۇراپ جاسالادى. موينىنا ون توعىزدان جيىرما ەكى سانىنا دەيىن پەرنەلەر بايلانادى. ارنايى قۇلاق كۇيگە كەلتىرىلەدى.

دومبىرانىڭ ەكى ىشەكتىسىنەن باسقا دا ءۇش ىشەكتى، قوس جاقتى، كەڭ شاناقتى، قۋىس مويىن، شىڭكىلدەك دەپ اتالاتىن تۇرلەرى دە بار. داۋسى مايدا، قوڭىر، قۇلاققا جاعىمدى.

داۋىلپاز - ۇرىپ وينالاتىن كونە مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ءبىرى. حالىق تۇرمىسىندا كەڭىنەن قولدانىلعان. اسىرەسە، بۇرىنعى كەزدە، جاۋگەرشىلىكتە دابىل قاعىپ، بەلگى بەرۋ ءۇشىن پايدالانىلعان. اسپاپتىڭ جاسالۋ قۇرىلىسى اناعۇرلىم كۇردەلى. ول تۇتاس اعاشتان ويىلىپ جاسالادى. بەت شاناعى تەرىمەن قاپتالادى. يىققا اسىپ الۋ ءۇشىن قايىستان ارنايى اسپالى باۋ بەكىتىلەدى. داۋىلپاز اعاش توقپاقپەن ۇرۋ ارقىلى دىبىستالادى. قازىرگى كەزدە داۋىلپاز اسپابى كوپتەگەن فولكلورلىق انسامبلدەردە كەڭىنەن قولدانىلىپ ءجۇر.

داۋىلپاز تەكتەس اسپاپتار ءتۇرلى اتپەن باسقا حالىقتاردا دا كەزدەسەدى. ايتالىق، وزبەك حالقىندا «ءتابلباسس»، قىرعىزدا «دوولباس» دەپ اتالادى.

جەتىگەن - قازاق حالقىنىڭ وتە ەرتە زاماننان كەلە جاتقان جەتى ىشەكتى شەرتپەلى مۋزىكا اسپابى. اسپاپ اعاشتان قۇراستىرىلىپ جاسالادى. قۇرىلىسى وتە قاراپايىم. جەتىگەن اسپابى تالاي جۇزدەگەن جىلدار وتسە دە، باياعى قاراپايىم كۇيىندە. جەتىلدىرىلگەن تۇرىندە ون ءۇش ىشەك بايلانىپ، ارنايى تيەكتەر قويىلعان. اسپاپتىق ءۇنى وتە نازىك، قۇلاققا جاعىمدى. ەل اراسىندا اسپاپتىڭ شىعۋى جايىندا كوپتەگەن اڭىزدار ايتىلادى. سول ءبىر اڭىزدىڭ بىرىندە: وتكەن زاماندا ءومىر سۇرگەن ءبىر قاريانىڭ جەتى بالاسىنان ايىرىلعان قاسىرەتتى قايعىسىنان تۋىنداعان دەسەدى. بىزگە «جەتىگەن» دەگەن اتاۋ وسىلاي جەتكەن. قازىرگى كەزدە جەتىگەن اسپابى كوپتەگەن انسامبلدە وينالىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ كەلەدى.

جەلبۋاز - ۇرلەمەلى اسپاپتار توبىنا جاتاتىن، ەرتە زاماننان كەلە جاتقان، ەل كوزىنە ەلەنبەگەن كونە مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ءبىرى. اسپاپ يلەنگەن مال تەرىسىنەن جاسالادى. سىرت كورىنىسى مەسكە ۇقساس. اۋزىن بەكىتىپ تۇراتىن تىعىنى، اۋەن شىعاراتىن ەكى سىرناي تۇتىكشەسى بولادى. مويىنعا اسىپ الىپ جۇرۋگە ىڭعايلاپ، قايىستان ارنايى باۋ تاعىلادى. ۇستاپ جۇرۋگە وتە جەڭىل. «جەلبۋاز» اسپابىن بەلگىلى كومپوزيتور ن. تىلەندييەۆ «وتىرار سازى» وركەسترىندە قولداندى.

قىلقوبىز - ەرتە زاماننان كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ەكى ىشەكتى ىسقىشپەن وينالاتىن اسپابىنىڭ ءبىرى. وزىندىك جاسىرىن سىرى مول، ادامنىڭ ەركىنە كونە قويمايتىن، كۇردەلى اسپاپ. ىشەگى جىلقىنىڭ قىلىنان جاسالادى. قوبىز اسپابىنىڭ ەكى ىشەكتىسىمەن بىرگە - ءۇش، ءتورت ىشەكتىلەرى جانە «نار قوبىز» ، «جەز قوبىز» دەپ اتالاتىن تۇرلەرى دە بار. قوبىزدى اعاشتان شاۋىپ نەمەسە قۇراپ جاسايدى. بەتى جارتىلاي تەرىمەن قاپتالادى. ول دىبىستىڭ جاڭعىرىپ شىعۋى ءۇشىن كەرەك. ەرتە زاماندا قوبىزدى تەك باقسى- بالگەرلەر عانا ۇستاعان. حالىق اڭىزىندا قوبىزدىڭ پايدا بولۋى قورقىت اتا ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنى دە ايتىلادى.

شاڭقوبىز - ءبىتىمى بولەك، وينالۋى ەرەكشە قازاق حالقىنىڭ كونە مۋزىكالىق اسپابى. ءۇنى قۇلاققا جاعىمدى، ادام داۋسىنا جاقىن. اسپاپتا ويناۋ ەرىن مەن ءتىستىڭ اراسىنداعى قۋىسقا تىكەلەي بايلانىستى. ويناۋ كەزىندە ورىنداۋشى وڭ قولىمەن تىلشەنىڭ ۇشىن شالىپ وتىرىپ، شاپشاڭداتا دىبىستايدى. دىبىسى تىلشەنى قوزعالىسقا كەلتىرگەندە شىعادى، اسپاپتا جەكە ءان- كۇي ورىنداپ قانا قويماي، باسقا دا كونە مۋزىكا اسپاپتارىمەن بىرگە حالىق اۋەندەرىن سۇيەمەلدەۋگە بولادى. شاڭقوبىز اسپابىنىڭ قۇرىلىسى قاراپايىم، جۇقا تاقتايشادان جاسالادى.

قوڭىراۋ - قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان سىلدىرماقتى مۋزىكالىق اسپابىنىڭ ءبىرى. بۇل اسپاپ دىبىسى سىڭعىرلاپ شىعاتىن مەتالداردان ءار ءتۇرلى كولەمدە جاسالادى. سىرت كورىنىسى شار تارىزدەس، ءىشى قۋىس، ورتاسىندا تىلشەسى بولادى. اسپاپتىڭ جەتى مۋزىكالىق دىبىس قاتارى بار. ەرتەدە ءۇي تۇرمىسىندا، مالشىلار اراسىندا كوپ قولدانىلعان. دالادا بوس جايىلىپ جۇرگەن مالدىڭ موينىنا قوڭىراۋ تاققان، ويتكەنى قاسقىر مەتالدان شىققان دىبىستان قاتتى قورقادى. قوڭىراۋدى سول سياقتى مەكتەپتە دە قولدانادى. بۇل اسپاپ ارنايى كىشكەنە بالعاشامەن ۇرۋ ارقىلى دىبىستالادى.

ىدىس-اياقتىڭ تۇرلەرى

سابا

ەرتەدە قىمىز، شۇبات اشىتۋ ءۇشىن، ىركىت ءپىسۋ ءۇشىن مال تەرىسىنەن تىگىلەتىن ىدىس - سابا پايدالانىلعان. يلەنگەن تەرىنى سۋ سەۋىپ ءجىبىتىپ، ءوڭىن ىشىنە قاراتىپ، ساباعا لايىقتاپ پىشەدى. سابا پيراميدا ءپىشىندى، ياعني ءتۇپ جاعى ءتورت بۇرىشتى، كەڭ، مويىن جاعى تار، جىڭىشكەرەك ەتىپ جاسالادى. ونىڭ موينىنىڭ كەڭدىگى پىسپەك ەمىن- ەركىن سىيارلىقتاي ەتىپ الىنادى دا، سابا موينىنىڭ ءبىر بۇيىرىنەن ءۇش بۇرىشتى باۋلىق شىعارىلادى. باۋلىققا جىپتەن ەسكەن باۋ تاعىلىپ، ول كەرەگەنىڭ باسىنا بايلانادى. جاقسى كۇتىلىپ، ىستالعان سابانىڭ قىمىزى وتە ءدامدى جانە جۇعىمدى بولادى.

سابانىڭ تىگىستەرى تۇيەنىڭ شۋدا جۇنىنەن يىرىلگەن، مىقتى جىپپەن سىرت جاعىنان جورمەپ تىگىلەدى. سابا تىگىلىپ بولعاننان كەيىن ونىڭ ىشىنە قۇم نە بولماسا توپىراق تولتىرىپ كەرەدى. ابدەن قالىپقا ءتۇسىپ، كەپكەننەن كەيىن سابانىڭ ىشىندەگى قۇمدى نە توپىراقتى توگىپ تاستاپ، ءىشىن تازارتىپ جۋادى دا، تاعى ءبىر دۇركىن تۇتىنگە ۇستاپ ىستايدى. ودان سوڭ سۋمەن تازارتىپ شايقاپ تاستاپ، سىرتى مەن ءىشىن قويدىڭ قۇيرىق مايىمەن نە بولماسا جىلقىنىڭ مايىمەن جاقسىلاپ مايلايدى.

كۇننىڭ كوزىنە قويىپ مايىن سىڭىرەدى. سابانى پايدالانار الدىندا سيىر سۇتىمەن تاعى ءبىر دۇركىن شايقايدى. سابانى پىسەردە ونىڭ باۋىن كوتەرە بايلايدى دا، ءپىسىلىپ بولعان سوڭ باۋىن بوساتىپ، موينىن بايلاعان ءجىبىن شەشىپ قويادى. سابانىڭ ىشىندەگى استىڭ ءدامى بۇزىلماۋى جانە سابا ءشىرىپ كەتپەۋى ءۇشىن ونى ايىنا كەمىندە ءبىر رەت بوساتىپ، ءىشىن جىلى سۋمەن شايقاپ جۋىپ، كۇنگە كەپتىرىپ وتىرادى.

تورسىق

تورسىق - قىمىز، شۇبات، ىركىت سياقتى ءسۇت تاعامدارىن قۇيۋعا ارنالعان، مال تەرىسىنەن تىگىلەتىن ىدىس. تورسىقتىڭ تۇرلەرى كوپ. ولار شيمايتورسىق، وركەشتورسىق، جانتورسىق، ءمۇيىزتورسىق، ت. ب. تورسىق تىگىلەتىن تەرىنىڭ شەل مايى مەن كوك ەتىن تازارتىپ، تۇگىن تىقىرلاپ قىرادى. يلەنگەن تەرىنى بەلگىلى پىشىنگە كەلتىرىپ پىشەدى دە، شۋدا جىپپەن جورمەپ تىگەدى. تورسىقتىڭ ءبۇيىرى دوڭگەلەك، موينى جىڭىشكە ءارى ۇزىن بولىپ كەلەدى. ونىڭ اۋزىنا اعاش تىعىن تىعادى. تىعىنى جوعالىپ قالماۋ ءۇشىن قايىستان باۋ وتكىزىپ، ونىڭ ءبىر ۇشىن تورسىقتىڭ موينىنا بەكىتىپ قويادى.

تورسىقتىڭ ىشىندەگى ەڭ ءساندىسى - شيمايتورسىق پەن ءمۇيىزتورسىق. بۇل تورسىقتاردى ءىرى قارانىڭ قالىڭ تەرىسىنەن تىگەدى. شيمايتورسىقتىڭ بەتىنە ورنەك سالادى. شيمايتورسىقتىڭ ءبۇيىرى تاباق سياقتى ءدوپ- دوڭگەلەك بولادى.

ءمۇيىزتورسىقتىڭ دا بەتى شيمايتورسىق سەكىلدى شاۋىپ ورنەكتەلەدى، كۇمىس شىتىرالارمەن اشەكەيلەنەدى. ءمۇيىزتورسىقتىڭ ءتۇپ جاعى دوڭگەلەك بولعانىمەن، ەكى ءيىنى «قوشقارءمۇيىز» ويۋ سەكىلدى ساندەپ شىعارىلادى. سوندىقتان مۇنداي تورسىقتى «ءمۇيىزتورسىق» دەپ اتاعان.

وركەشتورسىق تۇيەنىڭ وركەش تەرىسىنەن تىگىلەدى. تەرىنىڭ جالپاق جاعى تورسىقتىڭ تۇبىنە، جىڭىشكە جاعى اۋزىنا سايكەس كەلەدى. ونىڭ ءپىشىنى دە وركەشتىڭ ءپىشىنى ءتارىزدى سوپاقشا بولادى. وركەشتورسىق ءساندى بولماعاندىقتان، وعان كوبىنەسە ايران، ىركىت قۇيىلادى.

تورسىقتىڭ تاعى ءبىر قاراپايىم ءتۇرى - جانتورسىق. ونىڭ سىرتىندا ويۋ- ورنەگى بولمايدى. بۇل مالشىلار مەن جولاۋشىلار سۋسىن قۇيىپ قانجىعاسىنا بايلاپ جۇرۋگە ارنالعان. مۇنداي تورسىققا ءسۇت تاعامدارىمەن قاتار سۋسىن كوجە قۇيۋعا دا بولادى. جانتورسىقتىڭ تەرىسى شيمايتورسىق پەن ءمۇيىزتورسىقتىڭ ءسىرىسى سياقتى قاتتى بولمايدى.

شيمايتورسىق پەن ءمۇيىزتورسىقتى دا قىمىز قۇيىپ، قانجىعاعا بايلايدى. ءبىراق بۇل تورسىقتار اسا ءساندى جانە وڭايلىقپەن جاسالمايتىن بولعاندىقتان، ولاردى كوشىپ- قونعاندا نە بولماسا توي- جيىندا عانا پايدالانادى. تورسىقتىڭ وسى ەكى ءتۇرى جاي ىدىس قانا ەمەس، ءۇيدىڭ ءساندى جيھازىنىڭ ءبىرى ەسەبىندە سانالادى.

مەس

مەس - قىمىز، شۇبات، ايران، ىركىت سياقتى ءسۇت تاعامدارىن قۇيۋعا ارنالعان ىدىس. ونى كوبىنەسە ەشكىنىڭ، بۇزاۋدىڭ بىتەۋدەي سويىلعان تەرىسىنەن جاسايدى. مەس تىگەتىن تەرىنىڭ كوك ەتى مەن شەل مايى تازارتىلىپ، ءجۇنى تىقىرلاپ قىرىلادى. ودان سوڭ ءىشى- سىرتى تۇتىنگە ىستالىپ، ءوڭىن ىشىنە قاراتىپ، پۇشپاقتارىن شۋدا جىپپەن جورمەپ تىگەدى. تەرىنىڭ موينى مەستىڭ موينى بولىپ سانالادى. مەسكە پىسپەك سالىپ پىسپەيدى، ول تەك اق تاعامدارىن كولىككە ارتىپ الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن، سونداي- اق سۋى تاپشى جەرلەردە سۋ تاسۋ ءۇشىن دە پايدالانىلادى.

كونەك

كونەك - تۇيەنىڭ تەرىسىنەن جاسالاتىن ىدىس. ادەتتە، كونەككە گەومەتريالىق، زوومورفتىق، ءمۇيىز، وسىمدىك تارىزدەس، ت. ب. ءىرى ويۋلار تۇسىرىلەدى. تەرىنى كونەك پىشىنىنە كەلتىرىپ تىگىپ، ءىشىن سابانمەن كەپتەپ قويىپ، كەپكەن سوڭ ساباندى الىپ، تەزەك شوعىنىڭ تۇتىنىنە ىستايدى. كونەك - بيە ساۋۋعا قولدانىلاتىن ىدىس. كونەكتىڭ كەيبىر تۇرلەرى بيە ءسۇتىن ساقتاۋ ءۇشىن دە قولدانىلادى.

سۇيرەتپە

سۇيرەتپە - قىمىز، شۇبات، ايران، ىركىت سياقتى ءسۇت تاعامدارىن قۇيۋعا ارنالعان، مال تەرىسىنەن تىگىلەتىن ىدىس. سۇيرەتپە ءىرى قارانىڭ تەرىسىنەن دە، ەشكىنىڭ تەرىسىنەن دە تىگىلەدى. ونى تىگەتىن تەرىنىڭ كوك ەتى مەن شەل مايىن تازالاپ، تۇگىن قىرادى. سودان كەيىن تۇتىنگە ۇستاپ ىستايدى. ىس ابدەن سىڭگەن سوڭ سۋ بۇركىپ ءجىبىتىپ، بەلگىلى ءبىر پىشىنگە كەلتىرىپ پىشەدى. سۇيرەتپەنىڭ ءپىشىنى سابا جانە دوڭگەلەك تورسىق ءتارىزدى بولىپ كەلەدى. ونى شۋدا جىپپەن سىرتىنان جورمەپ تىگەدى.

تىگىلگەن سۇيرەتپەنىڭ ىشىنە قۇم نە قۇرعاق توپىراق سالىپ كەرەدى. ول ابدەن قالىپقا ءتۇسىپ، كەپكەننەن كەيىن ءىشىن تازالاپ جۋادى دا، قايتا ىستايدى. ودان سوڭ ءىشىن تاعى ءبىر رەت تازالاپ جۋىپ، ءىشى- سىرتىن قويدىڭ كۇيرىق مايىمەن نە جىلقىنىڭ مايىمەن مايلايدى. ول ءارى مەستىڭ، ءارى سابانىڭ مىندەتىن اتقارا الادى.

بۇلقىنشاق

بۇلقىنشاق - جىلقى تەرىسىنەن جاسالاتىن ىدىس. بۇلقىنشاقتى جاساۋ ءۇشىن جىلقى سويعاندا ارتقى سانىنىڭ تەرىسىن شاشاسىنا دەيىن مەس قىلىپ بىتەۋ سويىپ الادى. سودان سوڭ تەرىنىڭ كوك ەتى مەن شەلىن تازارتىپ، سان جاعىن اراسىنا شۇبەرەك سالىپ تارامىسپەن نەمەسە جىلقىنىن قۇيرىق قىلىمەن تىگەدى. تىگىس بۇلقىنشاقتىڭ ءتۇپ جاعىنا كەلەدى. تەرىنىڭ سيراق تۇسىنا كەلەتىن تار جاعىنا لايىق اعاشتان تىعىن جاسايدى دا، ىشىنە كۇل تولتىرىپ، تىعىنداپ، كولەڭكەگە كەپتىرەدى. ابدەن كەپكەن تەرى قاتايىپ كونگە اينالادى. سودان سوڭ كۇلىن توگىپ تاستاپ، ىدىستى ىستايدى.

ءارى قاراي شايمەن جۋىپ، ىشىنە بىرنەشە كۇن اشىعان ايران قۇيىپ قويادى. ونى «شيكى ءدامىن الۋ» دەپ اتايدى. ودان كەيىن پەشتىڭ ىسىن (كۇيەسىن) جيناپ الىپ، ونى سۋعا شىلاپ، تەرىنى ءبىراز ۋاقىت سوعان سالىپ قويادى. ونى «قۇرىمداۋ» دەيدى. سودان سوڭ ىدىستىڭ ىشىنە قايناعان سۇيىق ماي قۇيىپ شايقاپ الىپ، ءارى قاراي پايدالانا بەرۋگە بولادى. بۇلقىنشاقتى كەرەگەنىڭ باسىنا باۋىنان ءىلىپ قويادى. سالت اتپەن جۇرگەندە ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا ىلەدى نەمەسە قانجىعاعا بايلايدى. جاياۋ ادام يىعىنا اسىپ جۇرەدى. بۇل ىدىس مالشى قاۋىمنىڭ ىستىق كۇندەردە ايران، شالاپ، قويىرتپاق قۇيۋىنا مەيلىنشە قولايلى.

پىسپەك

پىسپەك - قىمىز، ىركىت ءپىسۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن ءۇي قۇرالى. پىسپەك كەپكەن اعاشتان جاسالادى. پىسپەك نەگىزگى ەكى بولىكتەن قۇرالادى. ولار - پىسپەكتىڭ باسى جانە سابى. پىسپەكتىڭ باسى كوبىنەسە دوڭگەلەك جانە ءتورتبۇرىش (ايقىش) ءپىشىندى بولىپ كەلەدى.

دوڭگەلەك باستى پىسپەكتى جاساعاندا قالىڭدىعى شامامەن ەكى- ءۇش ەلىدەي بولاتىن كەپكەن تاقتايدى دوڭگەلەكتەپ جونىپ الىپ، ونىڭ ءبىر بەتىن ىڭعىرۋمەن كەۋلەپ شۇڭقىرلاپ ويادى، شەتىن ءسال جۇقارتادى. دوڭگەلەكتىڭ ءدال ورتاسىن تەسىپ، وعان ساپ ورناتادى.

پىسپەك باسىنىڭ ويىق بەتى سابانىڭ نە كۇبىنىڭ تۇبىنە قاراپ تۇراتىنداي ەتىپ ساپتالادى. پىسپەك باسىنىڭ بۇيىرىنەن اينالدىرا تار تەسىكتەر تەسىلەدى. ول پىسپەكتىڭ قوزعالىسى كەزىندەگى كەدەرگىسىن كەمىتەدى.

ءتورت بۇرىشتى پىسپەك كوبىنەسە ەكى جۇقا تاقتايدان ايقاستىرىلىپ جاسالادى. ونىڭ سابى ەكى تاقتايشانىڭ ايقاسقان بولىگىنە ورناتىلادى.

پىسپەكتىڭ سابى ءارى ءتۇزۋ، ءارى ۇزىن اعاشتان جاسالادى. قىمىز بەن ىركىت پىسەتىن پىسپەكتىڭ ساپتارى سابانىڭ نە كۇبىنىڭ اۋزىنان كەمىندە 20 سانتيمەتردەي شىعىپ تۇرۋعا ءتيىس. ىركىت پىسەتىن پىسپەك جەڭىل بولعانى، قىمىز پىسەتىن پىسپەك نەعۇرلىم اۋىر بولعانى جاقسى. سالماقتى پىسپەك ءتۇيىپ پىسكەندە قىمىزدىڭ ىرتىگىن تەز جازادى. قازاق حالقى قىمىز سابانىڭ پىسپەگىن جاي تۇتىنۋ قۇرالى دەپ قانا ەسەپتەمەيدى، ونى كادىمگى ءسان بەرەتىن ءۇي جيھازى قاتارىنا قويادى. ونىڭ سىرتىن كەيدە ءار ءتۇرلى ويۋ- ورنەك سالىپ سىرلايدى، كەيدە تەرىمەن قاپتاپ، كۇمىسپەن اشەكەيلەيدى.

ساپتىاياق

ساپتىاياق - قازاقتىڭ ۇلتتىق ىدىسى. قاتتى اعاشتان جاسالادى. ساپتىاياقتىڭ وزىنەن ورنەكتەلىپ ويىلىپ شىعارىلعان (ۇزىندىعى - 15-18 سم، ەنى - 5-6سم- دەي) تۇتقاسى بولادى. ساپتىاياقتىڭ سابىنا (تۇتقاسىنا) كۇمىسپەن تورلاپ، اقىق تاستار ورناتىلعان تۇرلەرى دە بولعان.

كەسەقاپ

كوشىپ- قونىپ جۇرگەندە شىنى كەسەلەر قيراپ قالماس ءۇشىن حالىق شەبەرلەرى كەسەقاپتار جاساپ، ىدىستاردى سولاردىڭ ىشىندە ساقتاپ، تاسىمالدايتىن بولعان. كەسەقاپتاردىڭ «سىڭار ەمشەك»، «قوس ەمشەك»، «ءۇش ەمشەك» دەگەن تۇرلەرى بولادى. سونىمەن قاتار تەرىدەن، كيىزدەن، قايىڭنىڭ توزىنان (قابىعى) جاسالاتىن قالپاقتى تۇرلەرى دە بولادى. ولارعا ءبىر- بىرىنە كيگىزىپ، ون شاقتى كەسە سالىپ قويۋعا بولادى. كەسەقاپتاردى تەرىدەن جاساعاندا بايىرعى شەبەرلەر ونى ءتورت نەمەسە بەس قيىقتان ءپىشىپ، قۇراپ تىگەتىن. ونىڭ بەتىن كۇمىس سىمدارمەن زەرلەپ، اسىل تاستان كوز ورناتىپ، كۇمىس شىتىرالارمەن بەزەندىرەتىن.

 bilim-all.kz