ءابىش كەكىلبايەۆ. قالتقىسىز ءسوز، قايسار جان
قاسىندا باتتاستىرىپ قوڭىر تۇسكە بويالعان جۇپىنى تۋمبوچكا. ۇستىندە - كەكسە كىسىنىڭ ۇستارامەن تىقىرلاتىپ جاڭا قىرىلعان يەگىندەي كوك ءسۇر تىستى دوستويەۆسكي تومى. الدە «زالال مەن زاۋال». الدە «جابىرلەنگەندەر مەن جاپا شەككەندەر». انىق ەسىمدە جوق.
وننان استام تەمىر كەرۋەتتىڭ اراسىنان ازەر ورىن تاپقان ۇزىنشا ستولدىڭ ۇستىندە توزعان كەبىستەي تايپيعان جايپاق كۇل سالعىش. ونىڭ ەرنەۋىنە تالاسا- تارماسا يەك سۇيەسكەن تەمەكى تۇقىلدارى. ەرتە تۇرىپ ساباقتارىنا كەتكەن بولمەلەستەرىمنىڭ «تۇنگى جۇمىستارىنىڭ» جۇرناقتارى. ماعان كۇلگەنىن، دوستويەۆسكيگە كۇلگەنىن، جوق مىناۋ ءبىر يتاياققا جارىسا باس قويىسقان ۇيالاس كۇشىكتەردەي تۇزىلىسە قالعان مىج- مىج تەمەكى تۇقىلدارىنا كۇلگەنىن بىلە المادىم، بىرەۋ وقىس مىرس ەتە قالدى.
جالت قارادىم. تابالدىرىقتىڭ الدىندا قويۋ بۇيرا شاشى جەلكەسىنە تۇسكەن، قاپساعاي قوڭىرقاي جىگىت تۇر. ورتا بويلى. ۇستىندە - شىبىق- شىبىق سۇر كويلەك. جەڭىن قارىنان اسىرىپ شيىرشىقتاپ ءتۇرىپ اپتى. ومىراۋ تۇيمەسىنە كۇنگە كيەتىن ءمۇيىز كوزىلدىرىك ءىلىپ قويىپتى. ءبىر قولىندا - قۇنداقتى دومبىرا. مىنەزىندە ارسى- كۇرسىلىك جوق سياقتى. تورگە وزىپ، دومبىراسىن مەنىڭ تۋمبوچكاما سۇيەدى. سوسىن انادايداعى ستولدىڭ ۇستىندەگى سىرىڭكە قوراپشاسىن الىپ، تەمەكى تۇتاتتى. ءجاي باسىپ، باپپەن قيمىلدايدى. بەت اۋىزى دا بايسالدى. تۇلا بويى ءتۇدعان سابىر سياقتى. ەزۋىندە - ءسانقوي وفيتسەردىڭ ەتىگىندەي قىرىق بۋناق «بەلومور». جاپان دالاداعى جالعىز ءۇيدىڭ مۇرجاسىنداي ەمىن- ەركىن بۋداقتايدى.
كوكشىل ءتۇتىن كولكەشتەپ كوز الدىن كورسەتپەيدى. سويتسەم، بار گاپ سوندا ەكەن. قىسىڭقى كوزدىڭ قيىعىندا ەزۋىندەگى تەمەكى تۇقىلىنىڭ ۇشىنداعى قىزىل شوقتان دا وتكىرىرەك ءبىر وجار ۇشقىن مازداپ تۇر. اڭ- تاڭ ءجۇزىمدى كورىپ، ءبىر جىمسيىپ قويدى. قولىن بەرىپ امانداستى. ءجونىن ايتتى. مەن بۇرىن گازەتتەردەن ولەڭىن وقىپ جۇرەتىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ اقىن سياقتى ەدى. مىناۋ دومبىرا ۇستاعان ارتيسكە كەلىڭكىرەيدى. سىر الدىرماۋعا تىرىسىپ، كەلگەن شارۋاسىن تىڭدادىم.
- وسىنداي ەكەنسىڭ عوي، - دەيدى تەمەكىسىن سورىپ جاتىپ ءبىر جىميىپ قويىپ.
شاماسى، بىرەۋلەردەن مەن جايىندا بىردەڭە ەستىگەن.
شاماسى، مەنىڭ سيقىم مەن سولاردىڭ ايتقانى ءبىر جەردەن شىقسا كەرەك. جاڭاعى كىرمەي جاتىپ مىرس ەتكەنى دە سودان بولار.
- قولىڭ بوس بولسا، كوشەگە شىعىپ قايتپايمىز با؟
ەكەۋمىز سىرتقا شىقتىق. لىق تولى اۆتوبۋسقا تالاسا- تارماسا وتىرىپ، قالانىڭ تەرىسكەي شەتىنە بەتتەدىك. ەداۋىر ءجۇرىپ اۆتوبۋستان تۇستىك. الدە ءبىر سايلاردان ءوتىپ، الدە ءبىر جارلارعا تىرمىستىق. جاڭا سالىنىپ بىتكەنى، جوق، جارتىلاي سالىنىپ جاتقانى ەسىمدە جوق - ءبىر ءۇيدىڭ كولەڭكەسىنە جەتە بەرىپ كىدىردىك. جۇمەكەننەن دە وتكەن قوڭىرقاي، جۇمەكەننەن دە وتكەن قاپساعاي ءبىر جىگىت اقسيا كۇلىپ الدىمىزدان شىقتى. ونىڭ سوڭىنان ەرىپ ۇيگە بەتتەدىك.
شاعىن شارشى بولمەنىڭ ورتاسىنداعى ۇستىنە كلەەنكا داستارحان جاپقان جوزىنىڭ قاسىندا بىرەۋى جىڭىشكە، قارا تورى، بىرەۋى قىپشا بەل، اق سارى ەكى كەلىنشەك تۇر. ەكەۋىنىڭ قولىندا دا ءسابي. ەكەۋىنىڭ اراسىندا لاپىلداپ جانىپ تۇرعان ءبىر پليتكا، بۇرقىلداپ قايناپ، لىق- لىق جۇپار ءيىس شاشىپ تۇرعان ءبىر تاس قۇمان. مەنى جاتاقحانامنان ەرتىپ اكەلىپ جىمسيا كۇلىپ تۇرعان قاپساعاي قارا قوڭىر جىگىت اقسارى كەلىنشەكتىڭ، ءبىزدى وسى ارادان قارسى الىپ اقسيا كۇلىپ تۇرعان قاپساعاي قارا- قوڭىر جىگىت جىڭىشكە قارا تورى كەلىنشەكتىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى. كەلىنشەكتەردىڭ قولىنداعى ەكى ءبۇلدىرشىن شەپىەلەرىنىڭ قولىنان سىرعىپ ءتۇسىپ، ەكى قوڭىرقاي جىگىتتەردىڭ تىزەلەرىنە جارماستى. مەن تورگە جايعاستىم.
كوزدەسىپ وتىرعانىمىز وسى عانا بولسا دا، بىردەن شۇيىركەلەسىپ كەتتىك. اسىرەسە الگى اقسيا كۇلەتىن قوڭىر- قاي جىگىت اق جارقىن نەمە ەكەن. جارقىلداي كۇلىپ، جادىراي سويلەدى. ءوزى - گەولوگ. ءتۇز كوزىپ، جول جۇرگەندە كورگەندەرىن اقتارىلا ايتادى. ال مەن نە تاۋىپ ايتىپ جاتقانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. ايتەۋىر اۋىزىمدا تىنىم جوق. شاماسى، ول كوزدە ءتۇن ورتاسى اۋعانشا جاتىپ اپ كىتاپ وقىپ، ءتۇس اۋعانشا جاتىپ اپ ۇيقى سوعاتىن نەمە ەكى جىگىت، ەكى كەلىنشەك - تەگىن تىڭداۋشىلار تابىلعان سوڭ تەگىن «لەكسيا» وقي جونەلەتىن بولسام كەرەك.
مەنى جاتاقحانامنان ەرتىپ الىپ شىققان قوڭىرقاي اڭگىمەگە ارالاسپايدى. وقتىن- وقتىن پاپيروس ۇستاعان قولىنىڭ بىلەگىنە تۇمسىعىن باسىپ مىرس- مىرس كۇلىپ قويادى. ونىڭ سىرىنا كەيىنىرەك ءتۇسىندىم. ءبىر نارسەگە قاتتى ريزا بولسا، نە الدەكىمنىڭ ايتقان ءسوزى ءوز ويىنان شىقسا، وسىلاي قولىنىڭ ۇستىنە تۇمسىعىن باسىپ، جەلكەسىن بۇلكىلدەتىپ، ءماز بولىپ كۇلىپ الادى ەكەن. ال ەگەر كەرىسىنشە ءبىر نارسەگە قاتتى كۇيىنسە، نە بىرەۋدىڭ پارىقسىز ءسوزىن ەستىپ شامىرىقسا، ءباز- باياعى ءجاي باسىپ، ءجاي قيمىلداعان قالپىنان ايىرىلماي، ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ جىبەرىپ، موينىن قيسايتىپ، باسىن شايقايدى ەكەن. ونىڭ قاتتى قۋانىپ، قاتتى اشىنعانداعى قىلار قايرانىنىڭ بار سيقى وسى.
نە دە بولسا، ول اڭگىمەگە كيلىكپەيدى. تەمەكىسىن بۇرق- بۇرق سورىپ، بۇلك- بۇلك كۇلىپ تىڭدايدى دا وتىرادى. دوڭگەلەك جوزىنىڭ ساۋىرىنداعى بار ءدامدى ءبىر رەتكە كەلتىرگەن سوڭ، جاتا قاپ الگى ۇندەمەس قوڭىرقايعا جارماسامىز.
«دومبىرا تارتشى!» دەيمىز. ول مىرس- مىرس كۇلىپ، قولىن پاپيروسىنان اجىراتا قويمايدى. ءبىراز جالىندىرىڭقىراپ بارىپ دومبىراعا قول سوزادى. سولاقاي بۇرالاتىن دومبىراسىن ءارى- بەرى تەكسەرىپ باعادى. سوسىن تاعى ءبىر مىرس ەتىپ قويىپ، يەگىن سول جاق يىعىنا اسىپ الىپ، كۇي باستايدى. بالا كوزىندە سەكسەۋىلدىڭ شىرپىسىن سىندىرىپ، شاحتاعا ءتۇسىپ، قايلا ۇستاپ قالعان قاتقىل قولدىڭ ساۋساقتارى سوياۋداي- سوياۋداي. ءبىراق سول سوياۋ ساۋساقتاردىڭ ۇشىنا ىلىككەن دىبىستار نەتكەن نازىك! ناعىز سارى مايدان قىل سۋىرعانداي بيپاز اۋەن. كەيبىر كۇيشىلەردىڭ بەت- اۋزىنان، قولىنىڭ قيمىلىنان كوز الا المايسىڭ. ولاردان اجىراپ قالساڭ، كۇيدىڭ دە جەلىسىنەن جاڭىلىسىپ كەتەردەيسىڭ. ال مىناۋ ۇندەمەس كۇيشىنى تىڭداعاندا الدىندا كىم وتىرعانىمەن ءىسىڭ بولمايدى. ول وزىمەن- ءوزى. سەن وزىڭمەن- ءوزىڭسىڭ. ەكەۋىڭ دە قۇردىمعا ءسىڭىپ، اۋاعا اينالىپ كەتكەندەيسىڭ. اينالاڭدا قالىقتاپ كۇي عانا تۇرادى. ول سەنى مىناۋ جالپاق جارىق دۇنيەمەن بەتپە- بەت جالعىز قالدىرعانداي. تالاي نارسەنى ۇمىتىپ، تالاي نارسەنى ويعا الاسىڭ. قۇددى ءبىر كۇن بويى قاپىرىق تار كوشەنى كەزىپ كەلە جاتىپ، كەنەت جاپىراققا مولتەڭدەپ شىق تۇنىپ تۇرعان سالقىن سايا باققا سۇڭگىپ كەتكەندەيسىڭ. نەتكەن راحات الەم! سالقىن ساز، سابىرلى ساز.
ۇندەمەس دومبىراشىنىڭ كۇيلەرى بىرىنەن ءبىرى وتەدى: بالامايساڭنىڭ كۇيى «دۇنيە عايىپ»، مامەننىڭ كۇيى «قايعىلى قارا»، «اقشولپان»، ابىلدىڭ ءوزى اتتاس كۇيى مەن «نار اتۋى»، قۇرمانعازىنىڭ «كىشكەنتايى»، قازاڭعاپتىڭ «كەكىلى» مەن «دومالاتپايى»، سەيتەكتىڭ «زامانايى» مەن دينانىڭ «ون التىنشى جىلى»، داۋلەتكەرەيدىڭ «جىگەرى» مەن «سالىق ولگەنى» ... وڭشەڭ ءبىر وزەگىڭدى سۋىرعان كۇبىرتكەلى كۇيلەر... سونىڭ ءبارى مىناۋ ۇندەمەس كۇيشىنىڭ كوكىرەگىنە تۇنا بەرگەن، تۇنا بەرگەن! ەندى، مىنە، تاۋ جاقپارىنان شاپشىپ شىققان كاۋسار بۇلاقتاي كوڭىلىڭنىڭ كوك جيەگىن كول- كوسىر سوزىپ، شالقار مۇحيتقا اينالدىرىپ بارادى.
ول كەزدەگى ادەبيەتشى جاستاردىڭ جاقسى ءۇردىسى بولاتىن. ءبىر- بىرىمەن ءجيى قاتىسىپ، ءجيى سىرلاساتىن. اۋەلى تابىلعانىن داستارحانىنا جايىپ سالاتىن. سوسىن بىلەتىن ونەرىن ورتاعا سالاتىن. ەڭ سوڭىندا قويىن داپتەرلەرىن سۋىرىپ الىپ جىر وقيتىن. ارتىنان دۋ- دۋ پىكىر الىسىپ، تاڭ اتقانشا تالاساتىن.
سول ۇردىسپەن ءبىزدىڭ دە كەزەگىمىز جىرعا تىرەلەدى. ۇندەمەس دومبىراشى دومبىراسىن قۇنداعىنا سالىپ، قابىرعاعا سۇيەيدى. مارجانداي قىپ تۇسىنىكتى جازىلعان قول جازباسىن مەنىڭ الدىما ىسىرىپ، ءوزى تۇرەگەلىپ كەتەدى. وزگەلەرگە ۇقساپ وزەۋرەپ ولەڭ وقىپ جاتۋ دەگەندى بىلمەيدى. بەتىنە بارشاعا ايان ءبىر تانىس قالانىڭ سۋرەتى سالىنعان شاعىن قوبديشانىڭ قاقپاعىن اشىپ، ىشىنەن پاپيروس سۋىرادى. پاپيروستى تىسكە قىستىرىپ، قوبديشانى ءبىر قولىنا، سىرىڭكەنى ەكىنشى قولىنا ۇستاپ، انادايدا بيپاز باسىپ، بولمە كەزىپ جۇرەدى.
قولجازباعا ءۇڭىلىپ سەن وتىراسىڭ. قۇلاعىندا الگى ءبىر قوڭىر اۋەن. ءالى بەبەۋلەپ تۇر. ولار الاڭداتىپ مىنا جىردى ۇعىنتپاي، مىناۋ ولەڭدەر الاڭداتىپ الگى اۋەندەردى ۇمىتتىرىپ جىبەرە مە دەپ قورقاسىڭ. جوق، ويتپەيدى.. . كۇي مەن جىر كوپ ۇزاماي ءبىر الەمگە اينالادى. مىناۋ ۇندەمەس اقىن مىنا ولەڭدەردى جازعاندا الگى ءبىر اۋەندەردى ەستىپ وتىرىپ جازعانداي. ال مىنا ولەڭدەر الگى ءبىر كۇيلەردى قايتالاپ شەرتىپ تۇرعانداي. سول باياعى شالقار كولدەي مولدىرەي تۇنعان كاۋسار الەمگە قايتادان كۇمپ بەرەسىڭ. قولجازبانى قاي زاماتتا وقىپ بىتىرگەنىڭدى بىلمەي دە قالاسىڭ. كوز الدىندا كوك ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ ول جۇرەدى.
«ال قالاي ەكەن؟» دەگەندەي ساعان قارايدى. سىناپ قارامايدى، سىر تارتا قارايدى. قىسىڭقى كوزدەردىڭ اراسىندا الماستىڭ سىنىعىنداي قايسار ۇشقىن بار. ول سەنىڭ ىشىڭدەگىنى ايتقىزباي ءبىلىپ تۇرعانداي. ءوزى دە كوكىرەگىن كولكەشتەمەي، رياسىز جايىپ ساپ تۇرعانداي. كولگىرسۋدى بىلمەيتىن قالتقىسىزدىق. ونىڭ كوزىنىڭ قيىعىنداعى جالت- جالت جانىپ شىعا كەلەتىن وجەت ۇشقىنىنىڭ اتى دا سول - قالتقىسىزدىق. مەن العاش ونىڭ وسىناۋ قالتقىسىز قايسار جانارىمەن، قايسار جىرىمەن سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىندا جاڭا عانا پاتەر العان جاس گەولوگ پەن ونىڭ ۇيىندە پاتەردە تۇراتىن كونسەرۆاتوريا ستۋدەنتىنىڭ بىرىگىپ جايعان شاعىن دا بولسا كولكوسىر، جۇپىنى بولسا دا جومارت داستارحاننىڭ باسىندا وسىلاي تانىستىم.
سودان بەرى ونىڭ جىرىن قاشان وقىسام دا، سول باياعى كولگىرسۋدى بىلمەيتىن قالتقىسىزدىقپەن ۇشىراساتىنمىن. مەن ونى سودان بەرى قاشان كورسەم دە، كوزىنەن سول باياعى قالتقىسىز شىندىقتى سەزگەندەي بولاتىنمىن.
مىنە ول مەنى ەمحانا فويەسىندە قارسى الىپ تۇر. تانىس بىرەۋلەردەن مەنىڭ اناليز تاپسىرىپ جۇرگەنىمدى ەستىپتى. جاقىندا وپەراتسيا جاساتىپ شىققاندار جاتتىعىپ جاتقان زالدان شىعىپ، توسىپ تۇر ەكەن. مەنى كورگەندە كوزىندەگى ادەتتەگى قۋاقى ۇشقىن ويانا قويمادى. الدەنەگە تولقىپ، الدەنەگە قىنجىلىپ تۇر. بۇرىن- سوڭدى مۇندايىن بايقاماعانمىن. مەن وعان جاتتىعۋدىڭ پايداسىن، ول ماعان رەجيم مەن دييەتانىڭ پايداسىن ماراپاتتاپ، ءبىر- بىرىمىزگە باسۋ ايتقان بولامىز. ول تۇرىپ قالدى. مەن ءجۇرىپ كەتتىم. ءبىرازدان كەيىن ارتىما بۇرىلدىم. ول مەنى سامولەتكە وتىرعىزىپ ساپ تۇرعان كىسىدەي، سوڭىمنان تەلمىرە قاراپ قالىپتى. ارامىزدا ۇزاق اۋىرىپ تۇرعان ادامنىڭ بۇعاناسىنداي ارسا- ارسا ۇزىن شۇباق باسپالداق جاتتى. بۇل ەكەۋمىزدىڭ سوڭعى جولىعىسقانىمىز ەكەن..
ارتىنان ءبىر اپتا وتەر- وتپەستە، ءتۇس قىزا بەرە جۇمىستا وتىرعان بىزگە تەلەفون سىمى سۇمدىق حاباردى جەتكىزگەندە مەنىڭ كوز الدىما سونداعى ونىڭ تەلمىرە قاراعان تۇنجىر جانارى كەلە قالدى. تۇنجىر بولسا دا، قايسار كوزقاراس. ىشىندەگىسىن رياسىز اقتارىپ سالعان قالتقىسىز كوزقاراس.
كەيىن قولىما وسى قولجازبا تۇسكەندە دە كوز الدىما سول ەمحانا باسپالداعىنىڭ قاسىنداعى سوڭعى جولىعىسىمىز ءتۇستى. مۇندا دا سول ءار جولدى وقىپ، ءار بەتتى اقتارعان سايىن كوز الدىڭدا سول كولگىرسۋدى بىلمەس قالتقىسىز كوزقاراس ورالادى. بۇل كىتاپ - اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ قىسقا دا بولسا ءماندى عۇمىرناماسىنىڭ اقىرعى پاراعا بولىپ تابىلادى.
ءوزى تارتقان كۇيدەي، ءوزى جازعان جىرداي تۇپ- تۇنىق سابىر مەن تۇڭعيىق سىردان تۇراتىن جايساڭ جان از عانا داۋرەن سۇرگىزەتىن مىناۋ دۇنيەنىڭ قاي قالتارىسىنا دا قاپىسىز ءۇڭىلىپ، قاي قۇپياسىن دا قاپىسىز ءتۇسىنىپ، قاي قۇبىلاسىن دا قالتقىسىز تۇيسىنە بەرىپتى. جاقپار- جاقپار جالپاق دۇنيەمەن بەتپە- بەت جالعىز قالۋدان ەشقاشان تايسالىپ كورمەپتى. سول قايسارلىق، سول قالتقىسىزدىق كوكىرەككە سىر بولىپ تۇنىپ، كوڭىلدەن جىر بولىپ اقتارىلىپتى. سىر مەن جىردىڭ وسىنداي دامىلسىز الماسۋى مەن ارباسۋى جۇدىرىقتاي جۇرەككە وڭاي تيمەسە كەرەك. تالايدى ءسوزىپ، تالايعا ءتوزىپ كەلگەن جۇدىرىقتاي بۇلشىق ەت اقىرىندا جانار تاۋ بوپ اتىلىپ، جىر يەسىن جايراتىپ كەتتى. ءبىر اتىلعاندا ەكى اتىلدى. بىرەۋىنە شىداعان شىبىن جان ەكىنشىسىنە شىداي المادى. اينالاسى ءبىر جاز بەن ءبىر كۇزدە ەكى اينالىپ سوققان ەكى ءدۇمپۋدىڭ اراسىندا دۇنيەگە جاڭا ءبىر كىتاپ تۋدى. ول - مىنە قولدارىڭىزدا.
جانار تاۋلار اتىلعاندا جەر قوينىنا تالايدان بەرى تىعىلىپ كەلگەن، نە ءبىر تۇڭعيىق تەرەڭدە جاتقان اسىل قازىنا جەر بەتىنە قالقىپ ءوزى شىعىپ، اعىل- تەگىل سەل بوپ اقتارىلادى دەۋشى ەدى. مىناۋ كىتاپ تا - ءدال سونداي سەل نوسەر شابىتتىڭ جەمىسى. الدەنەشە اپتا توسەكپەن توسەك بوپ تىرپ ەتپەي جاتقان اقىن جاستىقتان باسىن كوتەرگەن بويدا قولىنا قالام الىپ ستولعا وتىردى. ونى قاعازدان كۇنىنە ەكى- ءۇش مارتە جاسالاتىن سەرۋەن مەن ءدارى بەرۋگە كەلگەن دارىگەرلەر عانا اجىراتتى. قالعان ۋاقىتىنىڭ بارىندە قالامىن قولىنان تۇسىرگەن جوق. ول بۇرىن دا ەلتەڭ- سەلتەڭگە ەلىگە بەرمەيتىن ەڭبەكقۇمار جان ەدى. ال بۇل جولعى جۇمىسقا بەرىلگەنىن كورگەن جۇرت اڭىز قىلىپ ايتادى. اۋرۋحانادا ءبىر پالاتادا بولعاندار: «قويساڭ- شى، دەمالساڭشى»، - دەپ قانشا ايتسا دا، اقىن ءبىر جىميىپ قويىپ، قاعازىنا قايتا ەمىنەدى ەكەن. اقىن سونشا نەگە اسىقتى؟ ءبارىمىزدىڭ كوكىرەگىمىزدە تۇرعان بۇل سۇراققا جاۋاپتى تاعدىردىڭ ءوزى بەردى عوي.
اسىققانى قانداي ءجون بولعان... ايتپەسە، مىناۋ قولىڭىزداعى كىتاپ دۇنيەگە كەلەر مە ەدى، كەلمەس پە ەدى... ال كەلمەگەن كۇندە، ول تەك اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ تۆورچەستۆوسى ءۇشىن عانا ەمەس، كۇللى قازاق پوەزياسى ءۇشىن ورىنى تولماس ولقىلىق بولار ەدى... ءيا، بۇل ءبىر ەرەكشە كىتاپ...
مەن ءوز باسىم قازاق پوەزياسىنىڭ كەرۋەنىن كوپتەن كوز جازباي باقىلاپ، قاداعالاپ وقىپ وتىراتىنداردىڭ ءبىرىمىن. ونداعى ءار «تۇيەنىڭ» اياق الىسى مەن ءور «تەڭنىڭ» ىشىندە نە جاتاتىنى كوپ رەتتە ماعان ايتقىزباي- اق بەلگىلى بوپ تۇراتىن دا جايى بار. ءبىر قاتارىنىڭ جىرىن وقىپ: «ءيا، بۇندايدى تەك وسىدان عانا كۇتۋگە بولادى»، دەيسىڭ. ەكىنشى بىرەۋلەرىن وقىپ: «اپىراي، بۇدان بۇندايدى كۇتە قويعان جوق ەدىم»، دەيسىڭ. ءۇشىنشى بىرەۋلەرىنە: «بۇدان بۇدان ارتىق نە كۇتۋگە بولادى!» دەيسىڭ.
ال جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ بۇنداي ءۇش توپتىڭ ۇشەۋىنە دە جاتپايدى. ول كىتاپتان كىتاپقا اۋىسقان سايىن، ارەناعا ءار شىققان سايىن سناريادىنا جاڭا ءبىر قوسىمشا گير قوسىپ وتىراتىن شتانگيست سىندى: اپىرماي، بۇل جولى قايتەر ەكەن - دەپ قارالاي قىپىلىڭتاتىپ وتىرادى.
ونىڭ قولىنداعى سنارياد - كادىمگى ءبىز بەن ءسىز باستان كوشىپ وتىرعان، ءبىز بەن سىزگە دەيىن دە مىڭ- مىڭ تالايلاردىڭ كۇلكىسىن قاشىرىپ، ءبىز بەن سىزدەن كەيىن دە مىڭ- مىڭ تالايلاردىڭ ۇيقىسىن بۇزاتىن كۇندەلىكتى قارابايىر تىرشىلىكتىڭ قاشان دا قاراپايىم، قاشان دا ەلەۋسىز، سوندىقتان دا ۇيرەنشىكتى، سوندىقتان دا شىتىرمان، سوندىقتان دا كۇردەلى شىندىقتارى. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ قالامى جىلماعاي قاعازدىڭ جىلپوس ساۋىرىن ءار تۇرتكەن سايىن كوپتەن بەرگى كونبىس كولىگىندەي تاقىم باستى بوپ قالعان ۇيرەنشىكتى تىرشىلىك بۇعان دەيىن بايقالا قويماعان قاي مىنەزىن تانىتىپ، قانداي سىرىن اڭعارتار ەكەنسىڭ دەپ ەلەڭدەيسىڭ دە وتىراسىڭ.
سوندىقتان دا ناجىمەدەنوۆ كىتاپتارىن تاڭعالماي وقۋ مۇمكىن ەمەس. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، تۇساۋ كەسەر بالاۋسانىڭ ءوزى قانشالىقتى سونى ەدى! ول كوزدە قازاق ليريكاسى سۇلۋلىقتى ۇلبىرەگەن «ءۇر قىزدارىنان» عانا ىزدەيتىن «كىتابيلىقتان» الدەقاشان قۇتىلعانمەن، «ءماندى مەن ماڭىزدىنى» جالپاق جۇرت تەگىس ايتىپ جۇرگەن «جالپىعا مالىمنەن» عانا قوزعايتىن «ادەبيەتشىلدىكتەن» ءالى ارىلىپ بولعان جوق- تى. سونداي كوزدە اتىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن جاس اقىن كۇندە كوزىمىز كورىپ جۇرگەن، سوندىقتان دا كىسى تاڭقالاتىنداي ەشتەڭەسى جوق قوي دەپ جۇپىنى سانايتىن قاسىمىزداعى تىرشىلىكتەن قانشاما سۇلۋلىق، قانشاما ماندىلىك تاۋىپ بەرىپ ەدى. «كۇي كىتابىن» قۇرايتىن كۇيلەردىڭ ۇزىن- ىرعاسىنىڭ ءبارىن بىلەمىز. ولاردىڭ تۋۋى جايىنداعى اڭىزدار دا كوپتەن قۇلاعىمىزدا. ءبىراق، ناجىمەدەنوۆ قاساقانا سول ءبارىمىز بىلەتىننىڭ ءبارىن اتتاپ ءوتىپ، ءار كۇيدىڭ استارىندا جاتقان «جەڭىلدىگى شابىتتاي، اۋىرلىعى تابىتتاي» قۇپيا سىرلاردى اشادى. «كۇي كىتابى» - قازاق پوەزياسىنىڭ اۋەندىلىگىن تانىتۋداعى قىرۋار جاڭالىعىن بىلاي قويعاندا ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ فيلوسوفيالىق پايىمدىلىعىن تەرەڭدەتە تۇسكەن ساناۋلى شىعارمالاردىڭ ءبىرى. ال، «جوق، ۇمىتۋعا بولمايدى» شە؟!
ۇيرەنشىكتىدەن ۋيدەي تراگەديا تابۋدىڭ بۇدان اسقان ۇلگىسى بولۋى مۇمكىن بە؟ ادامزات ءالى قۇتىلا الماي وتىرعان سوعىس سياقتى الەۋمەتتىك كەسەپاتتىڭ انتيگۋمانيستىك سيپاتىن اشۋدا بۇل كىتاپتىڭ قازاق ادەبيەتىندە الار ورنى ەرەكشە. مۇندا دا اقىن ەڭ ءىرى الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى ەڭ بايىرعى تۇرمىستىق دەتالدەردەن وربىتەدى. بۋحەنۆالد پەن وسۆەنتسيم، مايدەنەك پەن حيروسيما جۇرناقتارىن كورگەندەگى توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتاتىن سوعىس تاقسىرەتىن ءوز اۋىل، ءوز اۋلاڭنان، ءوز ءتور، ءوز اۋلەتىڭنەن تاۋىپ بەرەدى. ءسويتىپ كۇللى ادامزاتتىق پروبلەمانى ءوز تاعدىر، ءوز دراماڭا اينالدىرىپ، ءوز ءومىر، ءوز تىرشىلىگىڭنەن كۇللى ادامزاتتىق پروبلەما تاۋىپ الادى.
مازمۇندا شىندىققا ادال قالامگەردىڭ جاڭاشىل بولماسقا شاراسى جوق ەكەن. جۇمەكەننىڭ كىتاپتان كىتاپقا اۋىسقاندا تەك تاقىرىبى عانا وزگەرىپ وتىرماي، ءتۇرى دە وزگەرىپ وتىرادى. ءبىر عانا «كۇي كىتابىنان» قانشا ستروفيكالىق، ەۆفونيالىق سونىلىقتار ۇشىراستىرۋعا بولادى. اقىن مۋزىكالىق فورمالارعا ءتان قالىپتى ولشەمدەرگە قانداي ءدال، قانداي تابيعي سوزدىك بالامالار، ولەڭدىك بالامالار تاۋىپ بەرە العان دەسەڭىزشى! قۇرمانعازى تۋرالى سيكل قۇرمانعازى كۇيلەرىنىڭ تىلىمەن، تاتتىمبەت تۋرالى سيكل تاتتىمبەت كۇيلەرىنىڭ تىلىمەن سويلەمەي مە؟!
سوزدەگى اۋەن مەن اۋەزگە وسىنشا ۇعىمتال اقىن سوزدەگى سۋرەت بەن بوياۋدى اينىتپاي تانىپ، اينىتپاي بەينەلەۋدە دە سونشاما ۇستا. «بالاۋساداعى»، «سىبىزعى سىرىنداعى»، «جەتى بوياۋداعى» مىنەز كالوريست جۇمەكەن «ءوز كوزىممەن» مەن «جارىق پەن جىلۋدا»، «شۋاقتا» سىزىق پەن ساۋلەنى، جارىق پەن كولەڭكەنى قالاي شەبەر ويناتادى!
قازاق ءسوزىنىڭ مىنەزىنە مۇنشاما جەتىك اقىن ارقاسى قوزسا، دومبىرانى باشپايىمەن تارتاتىن اۋلەكىلىكتەن اتىمەن اۋلاق. ول ەشقاشان ءوزىن قىزىقتاپ، ونەرىن قىزىقتاپ كورگەن ەمەس. سوندىقتان دا ول «مىنا تاقىرىپ مەنىڭ وڭتايىما كەلەدى»، «مىنا تاقىرىپ مەنىڭ وڭتايىما كەلمەيدى»، «مىنا ءسوزدى ۇناتام»، «مىنا ءسوزدى يت ەتىنەن جەك كورەم» دەپ، ەمەشەگىن ءۇزىپ ەمىرەنۋدى بىلمەيتىن، جەلىنساۋ ساۋلىقتاي الىستان جەر تارپىپ، كىرپيازسۋدى عادەت ەتپەدى. سويتە وتىرا تاقىرىپتىق دياپوزونىمدى كەڭىتەم دەپ كورىنگەن تاقىرىپتىڭ جالىنا ءبىر جارماسپايدى. نەنى جازسا دا، قاپىسىز قوپارىپ، قاپىسىز قاعىپ جازادى. ايىزىن قاندىرىپ جازادى. سۋرەتكەرلىك قايسارلىق دەپ ءوز كەۋدەسىن ءوزى تومپەشتەۋدى ەمەس، ەڭ الدىمەن وسىنى، بۇكپەسىز سىر مەن جالتاقسىز ءسوزدى ۇعادى.
سوندىقتان دا جۇمەكەننىڭ قولىنا تۇسكەندە نە ءبىر موجانتوپاي تۇرمىستىق دەتالدىڭ ءوزى التىننىڭ سىنىعىنداي ساف پوەزياعا اينالىپ شىعا كەلەدى. ايگىلى چەحوۆتىڭ كورولەنكومەن ءبىر سىرلاسقاندا كوز كەلگەن نارسەدەن وڭگىمە تۋدىرا الاتىنىن، قاجەت دەسە، ستولىنىڭ ۇستىندە جاتقان كۇل سالعىشتان دا ءبىر اڭگىمە شىعارىپ بەرە الاتىنىن ايتقانىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ونىڭ بوس ماقتان ەمەس، راس ەكەنىنە تاريحتىڭ ءوزى كۋا. ومىرلىك ماتەريالدىڭ مانىنە بويلاپ، مايەگىن ارشۋداعى مۇنداي ەركىندىككە كوزكەلگەن سۋرەتكەردىڭ قولى جەتە بەرمەيدى. قازاق پوەزياسىندا «شوڭگە دە ولەڭ، ءشوپ تە ولەڭ» دەپ، نە بولسا سودان ولەڭ قۇرايتىندار، قۇدايعا شۇكىر، تولىپ جاتىر. ال «شوڭگەدەن» دە، «شوپتەن» دە شىن مانىندەگى پوەزيا تاۋىپ، شىن مانىندەگى شەديەۆر تۋدىرا الاتىن اقىندار كەم دە كەم. بىزدىڭشە، چەحوۆتىڭ كورولەنكوعا ايتقان الگى ءسازىن ءبىزدىڭ پوەزيادا ايتۋعا قۇقى بارلار ەكەۋ بولسا، ءبىرى - جۇمەكەن، بىرەۋ بولسا، ءوزى - جۇمەكەن.
مۇنداي وي ماعان العاش رەت ونىڭ «اشىق اسپان» اتتى كىتابىن وقىعاندا ورالعاندى. مىنا «مەنىڭ توپىراعىمدى» وقىعاندا ول ويىم ودان سايىن بەكي ءتۇستى. ايتالىق، «قاقپا الدىنداعى قارتتا» ادام تاڭعالارداي نە تۇر؟ ال، اۋىلدان ءبىر شال بالاسىنىڭ قولىنا قالاعا كەلىپتى دەلىك. ال، وتكەن- كەتكەنمەن امانداسسام دا، ەرمەك قوي دەپ قاقپا الدىندا وتىرىپتى دەلىك. ال، بەتىنە ءجاي قاراعان كىسىگە امانداسقان ەكەن دەپ جايراڭ قاعىپتى دەلىك. سويتسەك كوزى مۇكىس، قۇلاعى توساڭ ەكەن دەلىك.
باسقالار جازسا، ىرجاقاي انەكدوتتىڭ ار جاق- بەر جاعىنان اسا المايتىن جاعداي. ال جۇمەكەن جازعاندا وسى ءبىر ءارى كۇلكىلى، ءارى مۇڭدى وقيعا تەك كوك قاقپانىڭ الدىنداعى قاريانىڭ عانا ەمەس، بارشامىزدىڭ وزەگىمىزدى كۇيدىرەر كۇيىكتى حالگە اينالىپ شىعا كەلەدى. وزىمەن امانداسقان ادامدى عانا ادام ساناپ، ايداي استانادا تۇرىپ، «ادامى از ەل ەكەن» دەپ رەنجيتىن اڭقاۋ كاريا جايىنداعى بۇل باللادانى تەبىرەنبەي وقۋىڭ ەش مۇمكىن ەمەس. اۆتور ساعان ۋاعىز ايتىپ، باسىڭدى اۋىرتىپ جاتپايدى. شىندىقتىڭ اشى ءتىلى شىمبايىڭنان ءبىر تىستەپ، كۇيزەلتەدى دە قويادى. ونەرگە ودان اسقان اسەر، ودان اسقان ىقپالدىڭ نە قاجەتى بار؟ ! «مەنىڭ توپىراعىمدا» وسىلاي ءتوزىمىڭدى سەرگەلدەڭگە ءتۇسىرىپ، نامىسىڭدى قوزعاي، ويىڭدى ون ساققا جۇگىرتپەيتىن ءبىر دە ءبىر ولەڭ جوق دەسەك، اسىرا ايتقان بولماس ەدىك.
ءبىز ادەتتە پوەزيانىڭ ازاماتتىق ءۇنى دەگەن ماسەلەنى ءبىرجاقتى تۇسىنەمىز. ال سول سەنىڭ قالعىپ كەتكەن ساناڭدى سەلك ەتكىزىپ وياتىپ، بۇعان دەيىن ءمان بەرمەي كەلگەن قۇبىلىسىڭا ءمان بەرگىزىپ، اينالاڭا بۇدان بىلاي سەرگەك قاراۋعا، سەرپىلە قاراۋعا ءماجبۇر ەتىپ جاتسا، ول قايتىپ ازاماتتىق پوەزيا بولا المايدى؟! بولعاندا قانداي!
وعان ج. ناجىمەدەنوۆ جىرلارى كوزىڭدى جەتكىزە تۇسەدى. تاقىرىپ ساتۋدىڭ، وتكىر بوپ كورىنۋدىڭ سان قيلى شالىعىنا ۇرىنبايدى. كەيبىرەۋلەر قازىر بارشامىزدىڭ اۋزىمىزدا ايقايلاپ ايتىلىپ جۇرگەن ايداي قاعيدالاردى قاعىپ الىپ، ۇيقاسقا ءتۇسىرۋدى اكتۋالدىلىق، ال قايسىبىرەۋلەردىڭ كوزتاسادا بۇقپاقتاپ بىقسىتىپ جۇرەتىن كۇبىر- سىبىرىن ۇيقاسقا ءتۇسىرۋدى وتكىرلىك كورەدى. ال ج. ناجىمەدەنوۆ بۇلايشا اكتۋالدى، بۇلايشا وتكىر بولىپ كورىنۋگە ەشقاشان تىرىسقان ەمەس.
ول ءبىر كىتابىنىڭ اتىن «ءوز كوزىممەن» دەپ اتاعاندى. ونىسى تەگىننەن تەگىن ەمەس- ءتى. قايدا بولسا دا، نەگە بولسا دا، تەك ءوز كوزىمەن ءۇڭىلۋ، نە تۋرالى بولسا دا، كىم تۋرالى بولسا دا، تەك ءوز كوكىرەگىندەگى ءسوزدى ايتۋ - جۇمەكەن اقىننىڭ قاشان كوز جۇمعانشا قالتقىسىز ۇستانعان قاعيداسى. ونىڭ پوەزياسىنا قايسارلىق بىتىرەتىن دە وسى مىنەزى. ايتۋ قيىن مۇندايدى.
ايتپاۋ قيىن ودان دا، - دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، ول وڭاي ايتىلار گاپقا، وڭاي شەشىلەر تۇيىنگە جۇگىرمەيدى. ويتكەنى، وپ- وڭاي ايتىلا سالار گاپتى سىر دەپ، وپ- وڭاي شەشىلە سالار ءتۇيىندى پىكىر دەپ ۇقپايدى. ادەبيەتتىڭ مىندەتى - ادام جانىن شىنداپ قينايتىن ماسەلەلەر جايىندا شىنداپ قينالعان ار مەن ءسوزىمنىڭ ايتارىنا قۇلاق تۇرۋ، سول قيىندى وڭايلايتپاي، سول كۇردەلىنى تۇرپايىلاندىرماي نازىك جەتكىزۋ. سوندا عانا ليريكا تىرشىلىك ءدراماتيزمىن قالتقىسىز ۇستاي الادى. سوندا عانا ەلەڭ ادامزات تىرشىلىگىنىڭ قىرىق جىقپىل الەۋمەتتىك بولمىسىنا تەرەڭ بويلاي الادى. سوندا عانا اقىن ءسوزى ارقاڭدى شىمىرلاتىپ، توبە شاشىڭدى تىك تۇرعىزادى. ويتكەنى، شىندىق ايتىلسا، تەك سولاي عانا ايتىلادى. سوندىقتان دا اقىن شىندىقتى ءوز تۆورچەستۆوسىنىڭ ءارى باستى تاقىرىبى، ءارى باستى قاھارمانى قىلىپ الادى.
ولەڭ تاعدىرىن، ونەر تاعدىرىن، ەل تاعدىرىن، جەر تاعدىرىن ەڭ الدىمەن شىندىقپەن وزەكتەستىرە قارايدى. ويتكەنى، وتان- انانىڭ، زامان- انانىڭ، ەل- انانىڭ، جەر- انانىڭ، ءتىل- انانىڭ كەسەگەسىن باققۇمارلىق تا ەمەس، قالتقىسىز شىندىق پەن قالتقىسىز ەڭبەك قانا كوگەرتە الادى. ونىسىز تىرشىلىك ارىڭنىڭ قامىن كۇيتتەگەن ومىرگە ەمەس، قارىننىڭ قامىن كۇيتتەگەن كۇنكورىسكە اينالادى. ءومىردى كۇنكورىسپەن شاتىستىرۋ، مۇراتتى ەسەپپەن، ەڭبەكتى ايلا- امالمەن، ادالدىقتى كولگىرلىكپەن، ماحابباتتى جارەۋكەلىكپەن شاتىستىرۋعا ۇرىندىرادى. توعىشارلىق دەگەن الەۋمەتتىك ىندەت تە وسىدان ءوربيدى.
توعىشارلىق تاقىرىبىنا كەلگەندە نازىك سۋرەتكەر، بيازى ليريك جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ داۋسى قاتقىل، ءتىلى اشى بوپ جۇرە بەرەدى. ول اۋىلدان كەلگەن اڭقاۋ شالدىڭ سالەمشى تاپپاي قاقپا الدىندا قاڭتارىلۋىندا قالا تىرلىگى مەن دالا تىرلىگىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتان ەمەس، وزىنەن باسقادا شارۋاسى جوق توعىشارلىقتان كورەدى. «قازاقى» كىتاپتارعا مۇرنىن ءشۇيىرىپ، «انا تىلىنەن» ەكىلىك الاتىنىنىڭ سەبەبىن دە قوعام مەن زامان تالابىنان ەمەس، قايتكەندە ناندى كوپ تاۋىپ، قايتكەندە اتىمدى مولىراق شىعارام دەپ اككىلىگىن اڭگىلىكپەن جاسىرعىسى كەلەتىن اسىرەڭكى توعىشارلىقتان تابادى. ءبىر كۇننىڭ بازارى ءۇشىن مىڭ جىلدىڭ اجارىن وتاپ كەتەتىن سەرۋەنقۇمارلىقتىڭ توركىنىن دە زاماننان ەمەس، ادامنان ىزدەپ، توعىشارلىقتىڭ تويىمسىزدىعىن ايىپتايدى. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ قالاداعى بولسىن، دالاداعى بولسىن، بۇگىنگىدەن بولسىن، باياعىداعى بولسىن، توعىشارلىق كورسە، زىعىردانى قاينايدى. ول ءۇشىن دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن ادىلەتسىزدىك - «كەيبىر ارام وڭەشتەردەن دە ادال ناننىڭ وتەتىنى». ول ءۇشىن ادىلەتسىزدىكپەن كۇرەسۋدىڭ كەپىلى - ءوز بويىنداعى ادامگەرشىلىكتى ساقتاي ءبىلۋ. ءوز ادامگەرشىلىگىن ساقتاي العان ادام عانا وزگەنىڭ قايعىسىنا قاراسا الادى، ءالسىز كارىگە، ايلاسىز بالاعا، ءتىلسىز تابيعاتقا - جالپاق الەم مەن جارىق دۇنيەگە قورعان بولا الادى. ءوزىنىڭ ارىن قۇرمەتتەي الماعان ادام وزگەنىڭ جانىن اراشالاي المايدى. اڭىز اتاقتى باۋىرجاننىڭ باتىرلىعىن دا ار الدىنداعى ادالدىقتان، كىشكەنتاي گرەنادانىڭ ۇلىلىعىن دا ءالسىز باسىمەن كۇشتىنىڭ، از باسىمەن كوپتىڭ الدىندا باس ۇرماعان قايسارلىقتان ىزدەيدى. اقىن تۆورچەستۆوسىنا ءتان مۇنداي رۋحاني ماكسيماليزم پافوسى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ مورالدىك كودەكسىمەن تەرەڭنەن ۇندەسەدى. ادامنىڭ باقىتتى بولۋىنا نەعۇرلىم جاقسى جاعداي جاسالىپ، وعان كوپ بوستاندىق بەرىلگەن سايىن، ونىڭ قىلىعى مەن قۇلىعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگى الدەقايدا ارتا تۇسپەگى شارت. گۋمانيستىك تۆورچەستۆونىڭ پارىزى - ادامدى ادىلەتسىزدىك تۇسىندا كۇرەسكە، قاتەر تۇسىندا ەرلىككە، ادىلدىك تۇسىندا جاۋاپكەرشىلىككە شاقىرۋ بولسا كەرەك. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ وسىنى جەتە تۇسىنگەن.
بۇتاقتارىم بيىكتە، تامىرلارىم تەرەڭدە، - دەپ جىرلاعان اقىن وقۋشىسىنىڭ ءسوزىمىن ادامگەرشىلىكتىڭ بيىك مۇراتتارىنا سىلتەپ، ساناسىن ءومىردىڭ تەرەڭ سىرلارىمەن سۋسىنداتادى.
مۇنداي تەرەڭنەن ءنار، بيىكتەن نۇر ەمگەن جىر بايتەرەگى ەشقاشان سولماقشى ەمەس.
وسىنشاما عۇمىرلى ولەڭدەر جازعان اقىننىڭ ءوز عۇمىرى كەلتە بولعانى عانا وكىنىشتى. ول ەلۋگە ەندى كەلەتىن ەدى. ەكىنىڭ ءبىرى جەتىپ جاتقان ەلۋ عوي...
1985.
http://www.adebiportal.kz
