قابدەش ءجۇمادىلوۆ. «قازدار قايتىپ بارادى» - اڭگىمە
جاز جارمەڭكەسى تارقاپ، تاۋلى ولكەگە قوڭىر كۇز قوناقتاعان. اسپان دا، جەر دە سۇپ- سۇرعىلت. جاپىراقتار سارعايىپ، وسىمدىك اتاۋلى كۇزگى ىزعىرىق جەلگە ەلبەڭدەي باس ۇرىپ، تاۋبەگە كەلگەن سوپىداي كۇبىرلەيدى. تەك قيا جارتاستاردى جارىپ شىققان قايسار قاراعايلار عانا ءوڭىن بەرمەي، تاكاپپار باسىن تىك ۇستاپ، كوككە شانشىلا قاراپ تۇر. ساي- سالادان قۇلاي اعىپ جاتقان كوك قاسقا بۇلاقتار جازداعىداي شۋ سالىپ، اسىپ-تاسپاي، سالقىن سابىرمەن جۋاسىپ قانا سىرعيدى.
مالشى اۋىلدار بۇل وڭىردەن الدەقاشان ارىلىپ، ەتەككە ءتۇسىپ كەتكەن. تەگىس- تەپسەڭ جەرلەردە، بۇلاق بويلارىندا جارانىڭ ورنىنداي بولىپ كيىز ۇيلەردىڭ كوشكەن جۇرتتارى كورىنەدى.
كەش باتىسىمەن يەن جۇرتقا اش قاسقىرلار كەلىپ، ەمىن- ەركىن تىمىسكىلەيدى. كەش جولدارىنا، ايدالعان مال ىزىنە ءتۇسىپ، تۇمسىقتارىن كوتەرىپ، ۇزاق- ۇزاق قاراپ تۇرادى. سۇيەك قاجالاپ، تەرى- تەرسەك، ءجۇن- جۇرقانى جۇلمالايدى. بۇتانىڭ اراسىندا قالىپ قويعان توقتى- تورىمدى ىزدەپ ساندالادى. جەردەگى جەمتىكتەس دوسىنا قارايلاپ، كوكتە قۇزعىن اينالادى...
جازدىڭ شىلىنگىر ىستىعىندا باسىنان بۇلت كەتپەيتىن ەتىكشى شىڭى بۇل كۇندە بوزعىلت مۇنارعا ورانعان. بۇل - تارباعاتاي سىلەمدەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇشارلاسا كەلىپ، كۇرت كوتەرىلگەن تۇسى. ناردىڭ جالعىز وركەشىندەي بولىپ، كوزگە الىستان شالىنادى.
ارعى بەتكە وتەتىن جولاۋشى قيىن دا بولسا، كوبىنشە، وسى شىڭنىڭ جەلكەسىمەن اساتىن. ويتكەنى وركەش- وركەش تاۋلارعا، تەرەڭ قۇزدار مەن تەنتەك وزەندەرگە سوقپاي وتەتىن ەڭ توتە جول وسى. بيىك جالدىڭ باسىندا جىرتقىش اڭدار دا از جۇرەدى. ەتىكشىنىڭ جوتاسىنا شىقساڭ، تاۋدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيى تابانىڭنىڭ استىندا جاتادى.
جولعا شىققانىنا ءتورتىنشى كۇن دەگەندە ۇزىن بويلى، قاپساعاي قارا شال وسى ەتىكشى اسۋىنىڭ ءبىر ورقاش بيىگىنە كوتەرىلدى. بار سالماعىن تاياعىنا سالىپ، تىزەسى دىرىلدەپ زورعا جىلجىپ كەلەدى. كەۋدەسى سىرىلداپ، وكپەسى اۋزىنا تىعىلىپ، ءالسىن-ءالى توقتاپ دەم الادى. ءبىراق الدىندا كولدەنەڭ سۇلاپ جاتىپ العان قىرسىق اسۋدىڭ توبەسىنە ءبىر شىقسام-اۋ دەگەن ارمان قولتىعىنان دەمەگەندەي ورگە قاراي وشىگە، ورشەلەنە قايتا ۇمتىلادى.
كۇن تاس توبەگە كوتەرىلىپ، ەسى كەتىپ، جان شىققاندا اسۋدىڭ ۇشار باسىنا دا جەتتى- اۋ. قىر جالدىڭ ۇستىنە شىعا كەلگەندە، گۋىلدەپ سوققان قارا بوران جولاۋشىنى ۇشىرىپ اكەتە جازدادى. تاياعىنا سۇيەنىپ، ءتورت تاعانداپ ازەر قالدى. كۇن بويى جەتكىزبەي، دىڭكەسىن قۇرتقان شىڭعا ەرەگىستى مە، بولماسا «مۇنداي بيىككە ۇنەمى كوتەرىلە بەرمەسپىن» دەدى مە، ايتەۋىر وسى ارادا ءبىراز ايالداعىسى كەلدى. اپپاق شوقشا ساقالى جەلگە جەلپىلدەپ، سىعىرايعان كارى كوزىمەن اينالانى شولىپ، قارت جالدىڭ باسىندا ءبىرتالاي تۇرىپ قالدى.
سالقىن ىزعار قامساۋى جوق، كونە شەكپەننەن لەزدە وتە شىقتى. تەرلەپ، ءجىپسىپ كەلە جاتىر ەدى، تۇلا بويىن سۋىق قارماپ سىرەستىرە باستادى. ول شىرقاۋ بيىكتەن جان- جاعىنا سوڭعى رەت كوز تاستادى دا، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىر ءتاۋىرى، ەندىگى بەتالىسى ىراتومەن، ەڭىس ەكەن. ىلديعا قاراي قۇلدىراپ، تەز تومەندەدى. كوك جالاپ، جىلتىرلانىپ العان ءسىرى شوقايى كيىزدەي ۇيىسىپ جاتىپ قالعان بەتەگەدەن تايعاناپ، توقتاماعان سوڭ، جان دارمەن وتىرا قاپ قۇيرىعىمەن سىرعانادى.
جالاڭاش جوتادان كوپ تومەن ءتۇسىپ، قالىڭ جىنىستى قويناۋعا جەتكەندە، جەل باسىلىپ، كۇن جىلىنايىن دەدى. تيتىعى قۇرىپ، ابدەن قالجىراعان قارتتىڭ بۇدان ءارى جۇرۋگە ءحالى كەلمەي، تالتىرەكتەپ باردى دا، شوق قايىڭنىڭ تۇبىنە قيسايا كەتتى. ارقاسىنداعى قورجىنىن باسىنا جاستاپ، ءبىر ءسات سۇلىق جاتتى. «ايتەۋىر، قيىن اسۋدان ءوتتىم عوي، - دەدى تالماۋسىراپ جاتىپ، - جولدىڭ كوبى كەتىپ، ازى قالدى. قۇداي ەندى ەكى كۇندىك عۇمىر بەرسە، كوزدەگەن جەرىمە دە جەتىپ جىعىلارمىن».
ءبىر زاماتتا باسىن كوتەردى. كۇن توبەدەن اۋىپ بارادى ەكەن. جاڭاعىداي ەمەس، سەرگىپ، تىڭايىپ قالىپتى. تەك ءتىلى اۋزىنا سىيماي، ءشول اكەتىپ بارادى. الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي، جالما- جان قورجىنعا قول سوزدى. قورجىننىڭ ءبىر باسىنان كىشكەنتاي قاتقان تورسىقتى الىپ، شايقاپ كورىپ ەدى، بىردەمە شىلدىراعانداي بولدى.
قۇيىپ الىپ شىققان ايرانى بۇدان ەكى كۇن بۇرىن تاۋسىلعان. سونان بەرى تاڭدايىن ءجىبىتىپ، تالشىق قىپ كەلە جاتقانى - ءبىر ۋىس مالتا. قالتاسىندا جۇرگەن بەس-التى قۇرتتى تورسىقتىڭ ىشىنە سالىپ، ۇستىنە كەشە سۋ قۇيىپ العان-دى. ونىسى دا بىتۋگە اينالىپتى. قورجىننىڭ ەكىنشى باسىنان ساپتاياعىن الىپ، تورسىقتى توڭكەرىپ ەدى، كىشكەنتاي عانا اق مالتا قۇيىلدى. شال ونى ءبىر- اق ءسىمىرىپ الدى. ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. كوزى شاراداي جانىپ، ءبىراز ءال جيناعانداي بولدى.
«نە دە بولسا، وسى ارادا ءبىرجولا تاماقتانىپ الايىن، - دەدى ول، قورجىنىنان ءبىر ۋىستاي ىرىمشىك پەن ەكى- ءۇش جاپىراق قاتقان ناندى الىپ جاتىپ، - تورسىعىمدى سۋعا ەندى ءبىر تولتىرىپ السام، ەل شەتىنە جەتكىزەدى عوي...»
تاستاي بوپ قاتىپ قالعان قارا ناننىڭ ءبىر ءتۇيىرىن قاجالاپ وتىرىپ، زورعا جەدى. كەبىرلەنىپ، وڭەشىنەن وتەر ەمەس، «شىركىن، دۇنيە-اي، وسىندايدا ءبىر شاينەك شاي، نە بولماسا ءبىر اياق قىمىز بولار ما ەدى، - دەپ اڭسادى قارت، - كەڭشىلىك كەزدە سول تاماقتاردى تويىپ ءىشىپ كوردىم بە ەكەم؟ ءاي، تويماعان شىعارمىن، ءسىرا».
قارت «جەۋگە جارايتىن ەشتەڭە تابىلماس پا ەكەن» دەگەندەي اينالاسىنا كوز جىبەردى. كەنەت ءدال باس جاعىندا عانا ءوسىپ تۇرعان ءبىر ءتۇپ دولانانى كوردى. بۇل وڭىردە ەڭ ءجاي پىسەتىن جەمىس - وسى دولانانىڭ باسى. وزگە جەمىستەر الدەقاشان اعىپ كەتكەن. قىپ- قىزىل بوپ، ۋىلجىپ تۇرعان دولانانىڭ جيدەگى شالدىڭ كوزىنە وتتاي باسىلدى. جالما-جان ورنىنان تۇرىپ، ءۇزىپ جەي باستادى. ءبىر-ەكەۋىن تاڭدايىنا سالىپ كورىپ ەدى، مۇنداي ءدامدى بولار ما. قاۋجاڭداپ، شوپەكتەي سورىپ ءبىرتالايىن جەپ قويدى. قالتاسىنا دا تولتىرىپ الدى. ءشولى قانىپ، قۋناپ قالدى ءوزى. «ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىعادى» دەگەن وسى-اۋ، - دەدى ىشىنەن، - قۇدايدىڭ ءوزى كومەكتەسىپ تۇر عوي. سۋ ىشەرىم بار شىعار ءالى دە».
شال شۇكىرلىك ەتىپ، مول داستارقان باسىنان تۇرعانداي كوڭىلدەنىپ كەتتى. باتا جاساپ، بەتىن سيپادى. قالتاسىنان شاقشاسىن الىپ قاراپ ەدى، ناسىباي دا تاۋسىلۋعا اينالىپتى. «قاپ! - دەدى قارت، - بارىنەن دە مىناۋ قيىن بولماسا يگى ەدى». الاقانىنا ناسىبايدىڭ سوڭعى اتىمىن سالىپ الىپ، قيماعانداي ءبىراز وتىردى دا، اتىپ سالدى. كوڭىلى جايلانىپ، الداعى جولدىڭ جوسپارىن جاسادى.
«شەكاراعا دەيىن ەندى نە ءبارى قوزى كوش جەر قالدى، - دەدى ول قارسى الدىندا جاتقان الاسا ادىرلارعا كوز جىبەرىپ. - كوز باردا، مىنا كۇرگەيتاستان ءوتىپ، سىزىقتىڭ بويىنا جاقىنداپ الايىن. سونان سوڭ، قۇداي بۇيىرسا، بۇگىن سارسەنبىنىڭ ساتىنە، قاراڭعى تۇسە ارعى بەتكە وتە شىعارمىن».
بۇل ويدى ول تاق ءبىر كورشى اۋىلعا قىدىرىپ بارا جاتقانداي جەپ- جەڭىل ويلاپ ءوتتى. ءبارى دە زاڭدى، وسىلاي بولۋعا ءتيىستى ءتارىزدى. قارت كەسىمى اينيتىن ەمەس. ءيا، شىنىندا دا ويلانىپ- تولعانىپ جاتاتىن نە بار؟ بۇل ساپارعا ول باقانداي قىرىق جىل بويى دايىندالمادى ما؟ مۇنىڭ ءوزى - دوڭبەكشىپ وتكىزگەن تالاي ۇيقىسىز تۇندەردىڭ، سانامەن سارعايىپ، سارقىلا تولعانعان بۇكىل ءومىرىنىڭ اينىماس قورىتىندىسى ەمەس پە؟ كوپ جىل بويى قوزدانىپ، ىشتەي تۇتانىپ كەلگەن ءورتتىڭ الاۋلاپ جانعان ءبىر شاعى، جانار تاۋدىڭ لاق ەتىپ ءبىر اتىلعانى. قارت سەزىمى بۇراۋى جەتكەن دومبىراداي تىرسىلداپ، شەرتىپ تۇر. قول تيگىزسەڭ بولدى، ۇزىلەدى.
ول ورنىنان تۇرىپ، تاعى دا ىلگەرى جىلجىدى. دەنەسى سۋىعاندىكى مە، ونە بويى اعاشتاي سىرەسىپ قالىپتى. سەگىزكوزى، جۇلىن تۇتاسى، قارا سانى قوزعالتپاي، قان قاقساپ اۋىرىپ كەتتى. ەكى تابانى ۋداي اشىپ، جەر باستىرماي تۇر. تۇلا بويى ءزىل باتپان بوپ، قىلجيىپ جاتا كەتۋدى عانا تىلەگەندەي.
ۇيقى دا قىسىپ بارادى. قارتتىڭ سوڭعى تاۋلىكتەردە ۇيقىسى شالا بولاتىن. اڭعال-ساڭعال، ۇڭىرەيگەن يەن تاۋدىڭ اراسىندا الدەنەگە ەلەگىزىپ ۇيىقتاي الماعان. كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىپ، ءالسىن-ءالى شوشىپ ويانا بەرگەن. ول كوبىنشە ارتىمنان قۋعىنشى كەلەدى دەپ ەمەس، ۇيىقتاپ جاتقان جەرىمدە جىرتقىش اڭداردىڭ ءبىرى باسسالا ما دەپ قاۋىپتەندى.
ونىڭ بۇل ساقتىعى تەگىن ەمەس-تى. كەشەگى ءتۇنى مۇلدە اۋىر ايقاسپەن ءوتتى. ءتۇس كەزىندە بۇعان ءبىر كوكجال قاسقىر كەزىگىپ، سوڭىنان قالماي قويدى. بىرەسە الدىنا، بىرەسە ارتىنا شىعىپ تورۋىلدادى دا ءجۇردى. قارت بىرنەشە رەت تاياعىن سەرمەپ، ايقايلاپ، تاپ-تاپ بەرىپ كورىپ ەدى، ونىسىنان كوكجال سەسكەنە قويمادى، تۋرادان-تۋرا شابۋىل جاساۋعا باتا الماي، اڭىسىن اڭدىپ، قاپىدا باسسالار ءساتتى كۇتىپ جۇرگەن سىڭايى بار.
«ءبىر ابۇيىرى، جالعىز ەكەن، - دەدى شال ىشتەي ءبىر ەسەپپەن. - بۇعان تاعى بىرەۋى قوسىلىپ، ەكى جاقتاماسا بولعانى. بىرەۋىنە الدىرا قويماسپىن» دەپ كىسەسىنەن ۇلكەن قارا كەزدىگىن الىپ، قولىنا وڭتايلاپ ۇستاپ ءجۇردى.
«بۇل سۇمىراي مەنىڭ تۇندە جاتار جەرىمدى اڭدىپ كەلەدى-اۋ، - دەدى قارت تاعى دا، - كوزىم ىلىنسە-اق جارىپ تاستايدى. سوندىقتان ايدالاعا قونا كەتپەي، ءبىر مىقتى بەكىنىس تاۋىپ، سوندا تۇنەگەنىم ءجون شىعار... اپىراي، - دەدى قارت بارماعىن شايناپ، - وسىندايدا مىلتىعىم بولار ما ەدى! مىلتىعىم باردا مەنەن كۇنشىلىك جەردەن قاشاتىن ەدى-اۋ، بۇل يتتەر! قۇر قول جۇرگەنىمدى سەزىپ، باسىنۋىن قاراشى».
كۇن باتىپ، قاس قارايىپ بارادى. ساي-سالا ۇڭىرەيىپ، جۇتىپ قوياتىنداي ءتونىپ تۇر. ارتىنا قاراپ ەدى، كوكجال ءتىپتى جاقىنداپ قالعان ەكەن. قارت ساسقالاقتاپ، مانادان مولشەرلەپ كەلە جاتقان وڭ جاعىنداعى جالاما تاسقا قاراي ورمەلەدى. ۇستىڭگى جاعى اسقاقتاپ بىتكەن قۇز جارتاس. ورمەلەپ بارىپ سونىڭ ءبىر قۋىسىنا پانالادى. ءوزى شىققان جالعىز وزەكتەن باسقا اياق ىلىنەر جەر جوق. ەندى سول ءبىر عانا وزەكتى اڭدىپ وتىرسا بولعانى.
ال ماڭايدا جاتقان بىرنەشە ۇلكەن تاستى قاسىنا اكەپ الدى. سونان سوڭ «كەلسەڭ كەل» دەگەندەي تاۋەكەلمەن تاس ءتۇيىلىپ، قاس دۇشپانىن كۇتتى دە وتىردى.
قارسىداعى شوقپار تاستىڭ ۇستىنە كەلىپ، كوكجال دا شوكەسىنەن جاتىپ الدى. ىمىرت قاراڭعىلىعىندا، وزىنە تاياق-تاستام جەردە قىپ-قىزىل بوپ جانىپ تۇرعان ەكى نوقاتتى شال انىق كوردى.
وسى بەتىندە قانشا وتىرعانى بەلگىسىز، ءبىر زاماتتا قالعىپ كەتىپتى. ءۇش كۇندىك سۋىت ءجۇرىس ونى ابدەن قالجىراتقان-دى. ايتەۋىر، ءبىر كەزدە ءدال اياق جاعىنان شىققان تىسىردان شوشىپ وياندى. جالما-جان كوزىن اشىپ الىپ، تومەنگە قاراپ ەدى، جاڭاعى ەكى وت ەداۋىر جاقىنداپ قاپتى. اككى كوكجال دىبىسىن بىلدىرمەي، جەرباۋىرلاپ، جىلجىپ كەلە جاتىر ەكەن.
ول جان دارمەن ورنىنان اتىپ تۇردى دا، قاسىندا جاتقان كەلىدەي تاستى تومەن قاراي دومالاتىپ جىبەردى. سول-اق ەكەن، «قاڭق» ەتكەن ءبىر دىبىس شىقتى دا، سالدىر- گۇلدىر دومالاعان تاسپەن بىرگە قۇزعا قۇلدىراپ جوق بولدى.
قارت قۋانىشتان جىلاپ جىبەردى. «ءيا، جاساعان، - دەپ تىلەدى ول، كوكتەگى ايعا قالتىراعان قولىن جايىپ تۇرىپ، - ماعان ەندى ءۇش كۇندىك عۇمىرىڭدى قيا كور! ونان ارعىسىن سۇرامايمىن دا... ارعاناتىنىڭ اڭعارىنا جەتكەسىن، امانات جانىڭدى الا بەر!»
«مۇمكىن، قۇداي سول تىلەگىمدى قابىل كورگەن بولار، - دەپ ويلادى ول بۇگىن جولدا كەلە جاتىپ، - ويتكەنى، بۇل - مەنىڭ ەڭ اقىرعى تىلەگىم عوي...»
مىنە، ول قازىر دە تۇلا بويىنىڭ قان قاقساپ اۋىرعانىنا قاراماي، ىلگەرى اياڭداپ كەلەدى. ءبىراز جۇرگەسىن، دەنەسى قايتا قىزىپ، سىرقىراپ اۋىرعانى باسىلايىن دەدى. بيىك جوتانىڭ باتىس جاعىن قاباقتاپ الدەقاشان ءشوپ باسىپ كەتكەن كونە ءبىر جولدىڭ تاعانىمەن سايعا قاراي ءتۇسىپ كەلەدى. ەندى از جۇرسە، الدىندا ۇلكەن وزەن بار. وكىرىپ-باقىرىپ تەنتەك- حالداي اعىپ جاتىر. سول وزەننەن ءوتىپ، كۇرگەيتاستىڭ تۋ سىرتىنا شىقسا بولعانى، ايتۋلى كەزەڭ يەك استىندا ءتيىپ تۇر.
وزەنگە تۇسە بەرىستەگى الاڭقايدا دەمالىپ وتىرىپ، ول اناداي جەردە جاتقان ادامنىڭ قۋ باسىن كوردى. جۇرەگى ءدىر ەتىپ تىكسىنىپ قالدى. سالدەن سوڭ ءوزىن-ءوزى توقتاتىپ، باستىڭ قاسىنا باردى. سول ماڭدا اق سەڭكە بولىپ، ءار جەردە شاشىلىپ جاتقان باسقا دا سۇيەكتەردى كوزى شالدى. قارت تۇرعان بويى بىردەڭەنى كۇبىرلەدى دە: «اللاۋاكبار!» دەپ بەتىن سيپادى.
«مىناۋ كەمىندە قىرىق-وتىز جىل بولعان سۇيەكتەر عوي، - دەدى قارت تاياعىنىڭ ۇشىمەن باس سۇيەكتى ءارى-بەرى اۋناتىپ. - ءبىر باقىتسىز سورلى عوي، كىم بولسا دا. باياعى اشارشىلىقتا جەل اۋدارعان قاڭباقتاي قاشىپ كەلە جاتىپ، وسى اراعا كەلگەندە، ءدام-تۇزى تاۋسىلعان بولار... ايدالادا كومۋسىز قالعاننان وتكەن قاسىرەت بار ما ەكەن دۇنيەدە؟»
قارت كوزىنە كەلىپ قالعان جاستى سۇق ساۋساعىمەن ىرشىتىپ جىبەردى. جول- جونەكەي ءار جەردە كەزىگىپ قالاتىن تاستان جيا سالعان مولالاردى، ءيت- قۇس اشىپ تاستاعان ادام سۇيەكتەرىن ول بۇرىن دا كورىپ كەلە جاتقان. مىنا جولى قامىعىپ، ءبىرتۇرلى مويىپ قالدى ءوزى. جازاتايىم بىردەمەگە ۇشىراسا، ءوزىنىڭ دە تاپ وسى حالگە تۇسەتىنىن ويلاپ، شوشيىن دەدى. «ءيا، قۇداي، ەگەر بار بولاتىن بولساڭ، سۇيەگىمدى جات ولكەدە قالدىرما، ەڭ سوڭعى تىلەگىم عوي، ماعان ەندى ەكى- اق كۇندىك عۇمىر بەر!» دەپ جالبارىندى تاعى دا.
«بۇل قاندى اسۋ كىمدەردىڭ باسىن جۇتپاعان؟ - دەدى وزەنگە قاراي ءتۇسىپ كەلە جاتىپ. - اشتىقتان بۇرلىعىپ، بوراندا قالىپ، تالاي بوزداق جان تاپسىردى عوي. راس بولسا، مىنا «ەتىكشىنىڭ» اتى دا بوراندا ۇشىپ كەلگەن بەلگىسىز ءبىر ەتىكشىگە بايلانىستى قويىلىپتى. قالىپ- سايمانى، ءبىزى مەن تىستەۋىگى قاسىندا شاشىلىپ جاتقان كورىنەدى... قۋ تىرشىلىك قوي، كاسىپ قىپ، كۇن كورەمىن دەپ شىققان بولۋ كەرەك».
كۇن باتا، قارت وزەننىڭ بويىنا ءتۇستى. قاتالاپ، ءتىلى اۋزىنا سىيماي كەلىپ ەدى، ساپتاياعىمەن سۋ ءىلىپ الىپ، سىمىرە جۇتتى. تورسىعىن دا تولتىرىپ الدى. سونان سوڭ اياعىنداعى شوقايىن شەشىپ، بالاعىن تىزەسىنە دەيىن ءتۇردى دە، كەشىپ وتپەك بولدى.
وزەن اعىسى قاتتى ەكەن. الدە تاۋ باسىنا جاڭبىر جاۋدى ما، ءتۇسى بۇزىلىپ، تاستان- تاسقا سوعىپ، جىرتقىش اڭداي وكىرىپ، دولدانا اعىپ جاتىر. وزەننىڭ ورتاسىنا كەلگەندە، قارت تالتىرەكتەپ سەندەلىپ كەتتى. تىزەسى بۇگىلىپ جىعىلۋعا اينالدى. «ولگەن جەرىم وسى بولار» دەپ زارەسى قالمادى. جان ۇشىرىپ، قولىنداعى كيىم- كەشەگى مەن قورجىنىن ارعى جاعاعا لاقتىرىپ جىبەردى دە، ۇلكەن قوي تاستىڭ ءبىرىن قۇشاقتاي الدى.
«قۇداي بۇل جولى دا كومەكتەستى، - دەدى ول وزەننەن ءوتىپ العاسىن. - بۇل، ءسىرا، مەنىڭ جولىمداعى ەڭ سوڭعى قاتەر بولار».
كۇن باتىپ كەتتى. تاۋلى ولكەدە كۇن، ءاسىلى، ەرتە باتادى. تەك ەتىكشى شىڭىنىڭ ۇشار باسىندا عانا سوڭعى شاپاق بورىكتەي بولىپ كيىلىپ تۇر. ساي- سالادا كولەڭكە قويۋلانىپ، تاعى ءبىر تىنىشسىز ءتۇن قاناتىن جايىپ كەلە جاتتى.
«نە دە بولسا، الگى سىزىعىنىڭ بويىنا جاقىنداپ بارىپ جاتايىن» دەگەن ويمەن قارت كيىنىپ الىپ، تاعى اياڭدادى. اڭداردىڭ سۋاتقا تۇسەتىن جالعىز اياق قابىرعا جولىمەن كەنەرەلەپ، كۇرگەيتاستىڭ جەلكەسىنە شىقتى. كەزەڭنىڭ استىنداعى يەك ارتپادا ءبىر توپ ارقار جايىلىپ ءجۇر ەكەن. وكپە تۇسىنان شىعا كەلگەن جالعىز جاياۋعا «بۇل ەكى اياقتى پالە قايدان پايدا بولدى» دەگەندەي ودىرايىسا قاراپ تۇردى دا، ورعىپ، ۇركە قاشىپ بارىپ، سوناۋ ءبىر قويناۋعا بايىرقالادى. قۋعىن كورىپ، زاتتە بولماعانى بايقالىپ-اق تۇر.
«ە، شالىم، سەنەن اڭ ەكەش اڭ دا سەسكەنۋدى قويعان ەكەن، - دەدى قارت ءوزىن- ءوزى كەكەتكەندەي مىرس ەتىپ. - قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن ەكەنىڭدى قايدان ءبىلسىن؟! قايران كوزىم، قاپى جىبەرمەۋشى ەدىڭ-اۋ، قايتەيىن». ءسويتىپ ول بەيقام جايىلىپ جاتقان ارقارعا امالى قۇرىعان اڭشىنىڭ وكىنىشتى كوزىمەن قۇمارتا قاراپ تۇردى.
سونان سوڭ ول تاعى ءبىراز ءجۇرىپ بارىپ، قالىڭ ۇشقات پەن مويىن وسكەن قويناۋعا جەتتى دە، وسى ارادا ابدەن ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاراڭعى تۇسكەنشە جاتا تۇرۋدى ۇيعاردى. قورجىنىن باسىنا جاستاپ، ءۇي ورنىنداي ۇشقاتتىڭ تۇبىنە قيسايا كەتتى. «ويپىرىم- اۋ، شىنىمەن- اق جاقىن قالدى، ءا؟ - دەدى ول، ءوزىنىڭ وسىنشالىق جەر تۇبىنە قالاي جەتكەنىنە قايران بوپ. - جول، جۇرسەڭ عانا قىسقارادى. تەك امال قانشا، بۇل ساپارعا الدەقاشان شىعۋ كەرەك ەدى- اۋ».
ءوزىنىڭ بۇل ساپارعا جالعىز شىققانىن ويلاعاندا، جىگەرى قۇم بولىپ، ەت جۇرەگى ەزىلىپ كەتتى. تاعدىر بۇل جولى دا ونىڭ الدىن كەس- كەستەپ، اياقتان شالدى. «قاپىدا قالدىم عوي... قايتەيىن، قايتەيىن، - دەپ كۇبىرلەي بەردى.
- تولەۋتايىمدى قالاي عانا ساقتاي المادىم ەكەن؟ نەگە ەرتەرەك قامدانبادىم؟ ورتتەن قالعان قۋ توماردان سورايىپ جالعىز قالعان ءتۇرىم مىناۋ. مەن ولسەم، تۇياقبايدان تۇقىم جوق. ورنى وشەدى... شىركىن، جالعان-اي، ءدال قازىر قاسىمدا تومپاڭداپ تولەۋتايىم ەرىپ كەلە جاتسا، ارمانىم بولماس ەدى-اۋ. قايران قۇلىنىم، سەنەن قالاي عانا ءتىرى ايىرىلدىم ەكەن؟ مەن سورلىنى جەر سوقتىرىپ كەتتىڭ-اۋ سەن مۇلدە... ءتىرى بولسام، تۋعان جەردى ءبىر كورسەتەم دەۋشى ەدىم. ول كۇنگە قۇداي جەتكىزبەدى عوي. قايتەيىن!..»
قارتتىڭ يەگى كەمسەڭدەپ، بەت الپەتى بۇزىلىپ كەتتى. تىنىسى تارىلعانداي، تاماعىنىڭ تۇيمەسىن اعىتتى. سونان سوڭ وق تيگەن اڭداي ىڭىرانىپ، ەتپەتىنەن اۋناپ ءتۇستى دە، وزەگى ورتەنىپ بارا جاتقانداي جانتالاسىپ، قولىنا ىلىنگەن ءشوپتى جۇلا بەردى...
تولەۋتاي دەپ وتىرعانى - قارتتىڭ جالعىز نەمەرەسى. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن مۇقىم ەلدى جايلاعان قالىڭ سۇزەكتە ۇلى مەن قىزى، كەمپىرى مەن كەلىنى قاباتىنان قايتىس بولعاندا، قۋ بۇتاققا ىلىنگەن جالعىز جاپىراقتاي وسى تولەۋتايى قالىپ ەدى قاسىندا. مۇنى وسىناۋ جارىق دۇنيەمەن جالعاستىرىپ تۇرعان جالعىز دانەكەر دە سول نەمەرەسى بولاتىن. جاسقا جەتپەي جەتىم قالعان ءسابيدى قولىنان تۇسىرمەي، جالاڭاش قوينىنا سالىپ ءجۇرىپ باققان-دى. قارتتىڭ باعىنا قاراي تۇلكىنىڭ كۇشىگىندەي سۇيكىمدى بوپ ءوسىپ ەدى ءوزى دە.
بۇل جاققا كەلگەلى، قارتتىڭ كاسىبى اڭشىلىق بولاتىن. كونەلەۋ بەردەڭكە مىلتىعى بار-دى. مىناۋ تارباعاتايدىڭ كۇنگەي جاعىن ول اتتىلى-جاياۋ تالاي رەت شارلاعان. قانجىعاسى مايلانىپ، تابىسى ءتاۋىر بولعان جىلدارى وزىنەن اسىپ، كورشى جارلى-جاقىبايلارعا دا قايىرىمى ءتيىپ ءجۇردى. ۇنەمى بولماسا دا اۋىلداستارىنىڭ تىرناعىن ءجىبىتىپ، سورپا-سۋدان كەندە قىلماعان.
كەيىن نەمەرەسىمەن ەكەۋى قالعان كەزىندە دە، اڭشىلىقتان قول ۇزگەن جوق. راس، سوڭعى جىلدارى جاسى ۇلعايىپ، قايعى قاجىتتى ما، مىلتىق ۇستاعاندا قولى ءسال قالتىراپ، كوزى جاساۋرايتىندى شىعاردى. سىلتەگەنى تيە بەرمەي، ءمۇلت كەتەتىن دە بوپ ءجۇردى. ءبىراق، تولەۋتايىن تارىقتىرعان ەمەس. ءتۇز نەسىبەسى - تاڭىردەن. ەرتەمەن مىلتىعىن اسىنىپ كەتەدى دە، كەشكە جاقىن تالشىق ەتەر بىردەڭە الىپ قايتادى. ءسويتىپ ول قوعام ومىرىنەن، ساياساتتان تىسقارى، تابيعات اياسىندا وقشاۋ ءجۇرىپ جاتتى. تۇزگە شىقسا قارا مىلتىعىن، ۇيگە كەلسە قارا دومبىراسى مەن نەمەرەسىن ەرمەك ەتتى.
تولەۋتايى جەتىگە تولىپ، مەكتەپكە بارعانى بۇل ءۇشىن ۇلكەن مەرەكە بولىپ ەدى. ەكى ارقاردىڭ ەتىن قازانعا ءبىر- اق سالىپ، ماڭايىن شاقىرىپ توي جاسادى. يلەنگەن تاۋ ەشكىنىڭ تەرىسىنەن نەمەرەسىنە ءاپ- ادەمى سۋمكا جاساپ بەردى. قاشان ۇيرەنىسكەنشە، مەكتەپكە ءوزى ەرتىپ اپارىپ ءجۇردى.
نەمەرەسىنىڭ ءتىلى قانداي قىزىق. زەرەك، ءار نارسەنى بىلۋگە قۇمار-دى. قارتتىڭ ەسىنە مىنا ءبىر وقيعا ءتۇستى. ءبىر جولى تولەۋتايدى تاياۋ جەردەگى قاراسۋعا ۇيرەك اتۋعا ەرتىپ بارعان. كوكتەمگى قۇس كەلەتىن ۋاقىت. سول ماڭداعى شۇقاناق كولدەر مەن قاراسۋدا شۇرەگەي ۇيرەكتەر جىرتىلىپ ايىرىلادى. شال بارا سالىپ ەكى ۇيرەك اتىپ الدى.
ءبىر زاماتتا قاناتتارى سارتىلداپ، سۋ جاعاسىنا جىپكە تىزگەن مونشاقتاي ءبىر توپ قاز كەلىپ قوندى. جول باستاۋشى كوسەمى قامشى سالىم ءبارىنىڭ الدىندا ءجۇر.
- اتا، مىنا قازدى اتايىقشى، - دەدى تولەۋتاي قۋانىپ. - اتشى اناۋ الدىندا جۇرگەن ۇلكەنىن.
- جوق، بالام، بۇل قازداردى اتۋعا بولمايدى، - دەدى قارت باسىن شايقاپ. - بۇلار دا جولاۋشى عوي، الىسقا كەتىپ بارادى. جولىنان قالدىرمايىق.
- الىسقا دەيسىڭ بە؟ قايدا بارادى سوندا؟ - دەدى تولەۋتاي تاڭىرقاپ.
- تۋعان جەرىنە كەتىپ بارادى...
- تۋعان جەرى قايدا؟
- الىستا، سوناۋ تاۋدىڭ ار جاعىندا، - دەپ قارت، قازىر ءوزى جاتقان اسۋدى نۇسقاپ ەدى سوندا.
بالا «ءتۇسىندىم، وندا اتۋعا بولمايدى ەكەن» دەگەندەي، وزىنە جاراسپايتىن ءبىر ەستيارلىقپەن ويلانىپ قالعان. اقىلى كوپ، زەرەك ەدى-اۋ، اينالايىن.
الگى قازدار بوي جازىپ، سۋعا قانىپ الدى دا، كەشىكپەي اسپانعا كوتەرىلدى. اينالىپ ۇشىپ، شارىقتاپ كوپ ءجۇردى.
- ابدەن شارىقتاپ، انا تاۋدىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ الماق، - دەدى قارت نەمەرەسىنە ءتۇسىندىرىپ، - اسپانداپ العاسىن تەرىستىككە قاراي ءبىر-اق زاۋلايدى. زايسان كولگە، قارا ەرتىسكە جەتكەنشە قالاي توقتاسىن-اۋ، بايعۇستار! - شال كۇرسىندى.
ايتقانىنداي-اق، قايتقان قازدار بۇلاردىڭ توبەسىنەن تاعى ءبىر اينالدى دا، سولتۇستىك قايداسىڭ دەپ تارتىپ بەردى. قارت نەمەرەسىمەن ەكەۋى قازدار توبى كوزدەن عايىپ بولىپ، اسپان تۇڭعيىعىنا ءسىڭىپ كەتكەنشە كىرپىك قاقپاي قاراپ تۇردى...
سول نەمەرەسىنەن قارت قاپىدا ايىرىلدى. سوڭعى بىرنەشە جىل ۇدايىمەن بۇل ولكەنى جىلانداي جايلاعان اشارشىلىق بۇلاردىڭ قارا لاشىعىنا ەنە الماي-اق كەلىپ ەدى. ماڭايداعى ەل اشتىقتان ءىسىنىپ، كونەك اۋرۋىنا شالدىعىپ، جاپپاي قيراپ جاتقاندا، بۇلاردىڭ وزەگى تالا قويماعان. قارت كارى سۇيەگىن سۇيرەتىپ، اڭ، قۇس اتىپ اكەلىپ، اۋزىمەنەن جەم تاسىعان قارلىعاشتاي نەمەرەسىن ساقتاپ قالۋعا بار جانىن سالعان. كولدەنەڭ كەسەلگە كيلىكپەسە، تولەۋتايىن اپاتتان امان الىپ تا قالاتىن ەدى. ءبىراق امال قانشا، قۇداي وعان جەتكىزبەدى عوي.
ءبىر كۇنى اتىپ العان قويانى مەن كەكىلىگىن ارقالاپ ۇيىنە كەلگەنى سول ەدى، مۇنى ەكى پوليتسەي توسىپ وتىر ەكەن. اي- شايعا قاراتپاي، شالدىڭ قول- اياعىن بايلادى دا، ارباعا وتىرعىزىپ قالاعا الىپ كەتتى. مەكتەپكە كەتكەن نەمەرەسىنە دە مويىن بۇرعىزعان جوق. تەرگەۋسىز، سۇراۋسىز اپارىپ تۇرمەگە قاماپ تاستادى.
ءبىر ايداي جاۋاپسىز جاتىپ قالدى. وزىنە قانداي ايىپ تاعىلعانىن دا بىلمەدى. تەك تەرگەۋگە اكەلگەندە عانا ۇقتى ءمان-جايدى.
بۇعان ەكى ءتۇرلى قىلمىس تاڭىلعان كورىنەدى.
ءبىرىنشىسى - «اڭ اۋلاعاندى سىلتاۋ قىلىپ، ۇنەمى تاۋ اراسىندا جۇرەدى ەكەنسىڭ. بىرنەشە رەت شەكارا بويىنا دا جاقىن بارىپ قايتىپسىڭ. سونداعى ماقساتىڭ نە؟»
ەكىنشىسى - «سەندە تىعۋلى جاتقان مىلتىق بار. سونى وكىمەتكە تاپسىرۋىڭ كەرەك».
قانداۋىرداي قادالعان وسى ەكى سۇراققا جاۋاپ تابا الماي، قارت تۇرمەدە ءبىر جىل جاتتى. تەك قىس ءوتىپ، كەلەسى كوكتەمدە عانا مۇنى قاپاستان بوساتتى. مىلتىعىن تارتىپ الىپ، اڭ اۋلاۋعا تىيىم سالدى دا، باقىلاۋ استىندا اۋىر جۇمىس ىستەۋگە جىبەردى.
الدىندا قانداي قاسىرەت كۇتىپ تۇرعانىن بۇل اۋىلعا كەلگەندە ءبىر-اق ءبىلدى. وتكەن قىستا دا اق سۇيەك جۇت بولىپ، مالدان تىگەرگە تۇياق قالماعان. ادام شىعىنى دا از ەمەس. تىرىلەردىڭ قاتارى سەلدىرەپ، جوتاداعى زيراتتىڭ قاراسى مولايا ءتۇسىپتى.
قارت سول زيراتتىڭ شەت جاعىنداعى كىشكەنتاي جاس توپىراقتى قۇشاقتاپ، ءبىر تاۋلىك ەسسىز جاتتى. ءوزى جوقتا جالعىز جۇبانىشى - تولەۋتايى اشتىققا توزبەي قىرشىنىنان قيىلىپتى.
جاسى جەتپىسكە كەلسە دە، قايراتى قايتپاعان قارت سول كۇننەن باستاپ كۇرت تومەندەپ كەتتى. ساقال- شاشى بۋرىل عانا ەدى. ءبىر ايدىڭ ىشىندە اپپاق بولىپ تەگىس اعاردى. ەشكىممەن سويلەسپەي، مىلقاۋ كىسىشە ءجۇردى دە قويدى. قولقا- جۇرەگىن بىرەۋ سۋىرىپ اكەتىپ، قۇر قاڭقاسى عانا قالعان سياقتى. مىنا جارىق دۇنيەنىڭ بۇل ءۇشىن پالەندەي قىزىعى، ءمان- ماعىناسى قالماعان ەدى.
جاتسا- تۇرسا كوزىنە ءولىم ەلەستەدى. ەسىنە سوناۋ الىستا قالعان تۋعان جەرى تۇسە بەردى. تۇسىندە سول عاجايىپ ولكەنىڭ قۇشاعىندا جۇرەتىن بولدى. بىرتە- بىرتە ءتۇسى مەن ءوڭى شاتاسىپ، ساندىراقتاپ، باس- اياعى تۇسىنىكسىز ءبىر سوزدەردى ايتىپ قالاتىندى شىعاردى. جۇرت مۇنى الجىعانعا، ەسى اۋىسقانعا جورىدى.
وسىنداي ءۇمىتسىز شاقتا قالىڭ مۇنار اراسىنان ءبىر جارىق ساۋلە جىلتىلداپ، ءبىر ءوشىپ، ءبىر جانىپ، مۇنى وزىنە شاقىرعانداي بولىپ ەدى. قالتاسىنداعى سوڭعى جارماعىن كارتاعا سالعان قۇمارشىداي، شال ەندىگى قالعان از ءومىرىن ءبىر يگىلىكتى ىسكە جۇمساۋعا بەل بايلادى. ول - قىرىق جىل بويى كوكىرەك تۇپكىرىندە جاتقان وسىناۋ ساپار بولاتىن.
ءتۇن ورتاسى جاقىنداپ، اي باتىپ كەتكەن كەزدە قارت ورنىنان تۇردى. شەكپەنىنىڭ ەتەگىن ءتۇرىنىپ، بەلىن شارت بۋىپ الدى. سونان سوڭ قورجىندى يىققا سالدى دا، ادىمداپ باسىپ العا ءجۇرىپ كەتتى.
مولشەرلى جەرگە جارتى شاقىرىمداي قالعاندا، تىڭ تىڭداپ، ءبىراز بۇعىپ وتىردى. ەشقانداي دىبىس بايقالمايدى. تەك تاياۋ جەردە كوكەك پە، تاۋقۇدىرەت پە، ءبىر قۇس اندا- ساندا ءۇن سالىپ قويادى. ءدال اياعىنىڭ استىنان تاراق قۇيرىق سارى تىشقان جۇگىرىپ ءوتتى.
ءتۇن تۇنەگىن جامىلىپ، شال تاعى دا ىلگەرى جىلجىدى. قالىڭ بۇرگەن مەن ءيتمۇرىن ارالاس وسكەن وزەكشەنى ورلەپ جارتى ساعاتتاي جۇرگەندە، قارسى الدىنان جالاڭاش قوڭىر بەل كورىندى.
«الگى مىقتىنىڭ وزىنە جاقىندادىم بىلەم» دەدى جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ. اتاسىنىڭ ارۋاعىنا سىيىنىپ، بىردەمە دەپ كۇبىرلەدى. سونان سوڭ ءسال ەڭكەيىڭكىرەپ الدى دا، اياعىنىڭ ۇشىمەن جۇگىرە جونەلدى.
كەزەڭگە شىعا كەلگەندە، وكپە تۇسىندا تۇرعان الا بالاعاندى انىق كوردى ول. ءدال سىزىقتىڭ ۇستىنە كەلدىم-اۋ دەگەن كەزدە، ءوز ەركىنەن تىس ءبىر مينۋتتاي تۇرىپ قالدى. بەينە جالعىز قىلدىڭ ۇستىندە تۇرعانداي، كوزى قاراۋىتىپ، قۇلاعى شىڭىلداپ كەتتى... جان دارمەن ەسىن جيناپ الىپ، سايعا قاراي بۇكەڭدەي جونەلدى.
قارت ەسكىشە ازداپ حات تانىعانىمەن، گەوگرافيادان حابارى جوق ەدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىن دا قولىنا الىپ كورگەن كىسى ەمەس. ايتەۋىر ەل مەن ەلدىڭ اراسىنا وسىنداي ءبىر سىزىق بارى كوڭىلىنە ايان. سول قاھارلى دا قاتال سىزىقتى وقىماعان نادان شارۋا تاعى دا تاپتاپ وتە شىقتى. مۇنىڭ اقىرى نەگە سوعارىن ويلاپ، باس قاتىرىپ جاتپادى.
ول سىزىقتان وتە سالىسىمەن بۇكەڭدەپ جۇگىرىپ وتىرىپ، ەكى- ءۇش شاقىرىمداي ۇزاپ كەتتى. توبىلعىلى قۇر سايعا جەتكەندە، «ۋھ» دەپ دەمىن ءبىر-اق الدى. تۇلا بويىن تەر باسىپ كەتكەن ەكەن، دەرەۋ ومىراۋىن اعىتىپ، تەرىستىكتەن اڭقىلداي سوققان سامالعا توستى. الدەكىمگە مۇڭىن شاققانداي، ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. ساقالىنان پارا-پارا جاس اقتى. جەر- انانى قۇشاقتاپ سۇيە بەردى. بىرەسە جىلاپ، بىرەسە كۇلەدى. «اينالايىن، تۋعان جەر، سەنى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن-اۋ» دەپ تۇنشىعا كۇبىرلەيدى. قالتىراعان قولىمەن كوڭىرسىگەن دىمقىل توپىراقتىڭ ءبىر ۋىسىن الىپ، بەتىنە باسادى، تاناۋىنا اپارىپ قايتا- قايتا يىسكەي بەرەدى...
ەنتىگىن باسىپ، تىنىعىپ العان سوڭ، تاعى دا ىلگەرى جىلجىدى. تەمىرقازىقتى بەتكە الىپ، سۋىت ءجۇرىپ كەلەدى. قانشا جۇرگەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر بىرنەشە قىرقانى اسىپ ءتۇستى.
جەر بەدەرى بىرتە-بىرتە جىلى ۇشىراپ، تانىس مەكەندەر كوزىنە وتتاي باسىلدى. قارسى الدىنان جانعا جايلى التىن كۇرەك سامال جەل ەسىپ قويا بەردى. بۇل كوپتەن سەزىنبەگەن جۇپارداي جاعىمدى ءبىر ءيىس كەلىپ، تاناۋىن جارىپ جىبەرگەندەي بولدى.
ەتەككە تامان جاقىنداپ، سارشوقىنىڭ مويناعىنا شىعا كەلگەندە، تابانىنىڭ استىندا جاپىرلاپ جانعان وتتى كوردى. وكپە تۇسىنان جىلقى كىسىنەدى. «جەتتىم-اۋ اقىرى، - دەدى ول كوكىرەگى قارس ايرىلىپ، - مىناۋ داۋدە بولسا، «كوكوزەك» كولحوزىنىڭ ورتالىعى بولار. شامدارى تۇندە دە سونبەيدى ەكەن-اۋ بۇلاردىڭ... جۇلدىزداي سامساپ تۇر».
شىعىس جاق قۇلان يەكتەنىپ، تاڭ اتۋعا اينالدى. قارت تۇلا بويىنىڭ قان قاقساپ اۋىرعانىنا قاراماي، تىستەنىپ، بار قايراتىن جيناپ، تاعى دا العا جىلجىدى.
سارشوقىنىڭ تۇبىندەگى اينابۇلاققا قاراي بەت تۇزەدى. ءدال وسى ارادا ونىڭ اتا مەكەن - قىستاۋى بار. سوندا بارىپ دەمىن ءبىر-اق الۋعا بەكىدى.
تاڭ اپپاق بولىپ اتتى. نەتكەن سۇلۋ، نەتكەن عاجاپ تاڭ ەدى بۇل؟! ءسۇت تەڭىزىندەي اق ساۋلە تاۋ باسىندا ءبىر ءسات تولقىپ تۇردى دا، لىقسىپ توگىلىپ كەتتى. تورعىن شىمىلدىقتاي تاڭعى مۇنار لەزدە ايىعىپ، اينالا اپ-ايقىن كورىندى. قارتتىڭ كوزى شاراسىنا كوكجيەكپەن استاسقان شەتسىز- شەكسىز كەڭ دالا ەركىن سىيىپ تۇردى.
اناۋ كولبەپ جاتقان - قوس ارعاناتى. مىناۋ - كوكشىلىك، نۇرا. سول جاعىندا كەمەر بەلبەۋدەي سوزىلىپ قارعىبا وزەنى اعىپ جاتىر. قارت قاتار جارىسقان قوس وزەنگە قاراپ تۇرىپ: «قارعىبا - بازارىم، قالىڭ ەل - نازارىم»، - دەدى كۇبىرلەپ. كوكىرەگىن قارس ايىرا، تەرەڭ دەم الدى.
جالعىز اياق جول ارقانداي شۇباتىلىپ كەلىپ، اينابۇلاققا قۇلادى.
ەتەككە ءتۇسىپ، جارقىراعان تاس باستاۋدى كورگەندە، قارتتىڭ جۇرەگى سىزداپ قويا بەردى. قىرىق جىل بويى كۇندىز ويىنان، تۇندە تۇسىنەن شىقپايتىن اينابۇلاق قوي بۇل. اناۋ توبەدەگى قۇلاعان زيراتتىڭ ىشىندە مۇنىڭ اتا-اناسىنىڭ سۇيەگى جاتىر. شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەندە، ارقاسى وسى توپىراققا تيگەن. كىندىك قانى وسىندا تامعان. وسى ارادا جالاڭ اياق شاڭ بۇرقاتىپ شاپقىلاعان. تۇڭعىش رەت تايعا مىنگەن. ات جاراتىپ، كوكپار تارتقان. قۇربى قىز-كەلىنشەكتەرمەن اق سۇيەك ويناپ، تالاي تاڭدى ۇيقىسىز اتىرعان. وسىنىڭ ءبارى ونىڭ ساناسىنان جارق-جۇرق ەتىپ وتە شىقتى.
وسىناۋ ولكەگە كەلىپ تۇرعانىم شىن با، وتىرىك پە دەگەندەي اينا-تاسىنا تاعى ءبىر رەت كوز جىبەردى دە، باستاۋدىڭ باسىنا كەلدى. قورجىنىن جەرگە قويىپ، قايىڭ بەزىنەن شاۋىپ جاساعان ساپتاياعىمەن تولتىرىپ ءىلىپ الدى دا، تىستەن وتە شىعاتىن تاستاي سۋىق سۋدى دەم الماستان ءبىر-اق ءسىمىردى. شىركىن، بۇل اينابۇلاقتىڭ سۋىنداي دۇنيەدە سۋ بار ما ەكەن؟! تاڭدايىنا ۋىز تاتىعان ءبىر تۇشى ءدام كەلگەندەي بولدى.
«الدىمەن زيرات جاققا بارىپ، ارۋاقتارعا قۇران باعىشتايىن» دەگەن وي كەلدى قارتقا. اياعىن ارەڭ باسىپ توبەنىڭ باسىنا قاراي اياڭدادى. ءبىراق ەسكى قىستاۋدىڭ تۇسىنا كەلگەندە، دىمى قۇرىپ، ءارى قاراي جۇرۋگە ءحالى كەلمەدى. ەكى اياعى وزىنە بويسۇنباي، ءالسىن-ءالسىن بۇگىلە بەردى.
«اياتتى وسى ارادان-اق باعىشتايىن» دەپ، جول ورتاعا وتىرا كەتتى دە، ءوزى بىلەتىن قىسقا ءبىر سۇرەنى ءۇش قايىرىپ وقىدى. وسى زيراتتا جاتقان بۇكىل ءۇرىم- بۇتاق، ءزاۋزاتتارىن تەگىس اتاپ، سولاردىڭ رۋحىنا باعىشتاپ بەتىن سيپادى.
سونان كەيىن تاياعىنا سۇيەنىپ ورنىنان تۇردى دا، سۇيرەتىلە باسىپ ەسكى قىستاۋعا كىردى. ۇيلەردىڭ قۇلاعان ورنى عانا تۇر. ءشوپ باسىپ، جەرمەن-جەكسەن بولعان. ول بالا كەزىندە ءوزى جاتاتىن بولمەنىڭ ورنىن كوڭىل كوزىمەن ارەڭ ىزدەپ تاپتى.
قارت شەكپەنىن اسىقپاي شەشىپ، ءبىر بۇرىشقا قويدى. ونان سوڭ كويلەگىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، جالاڭاش ەتىنە اسىپ قويعان بويتۇمارىن الدى. بارقىتتان تىگىلگەن كادىمگى ءۇش بۇرىش تۇمار. قارت تۇماردى ەرنىنە جاقىنداتىپ، تاۋبە ەتتى. سونان كەيىن قالتاسىنان باكىسىن الىپ، تۇماردى سوكتى دە، توڭكەرىپ سىلىكتى. تۇماردىڭ ىشىنەن تەرمەن بايلانىپ قالعان ءبىر ۋىس قيىرشىق توپىراق ءتۇستى جەرگە. بۇل - وسىدان قىرىق جىل بۇرىن، جات ولكەگە اتتاناردا، تۋعان جەردەن ءتۇيىپ العان توپىراق ەدى.
قارت ويىنا العان جۇمىسىن تۇگەل ورىنداپ تىندى دا، شەكپەنىنىڭ ۇستىنە «ۋھ» دەپ جانتايا كەتتى. بۇكىل تۇلا بويىنىڭ تالىپ شارشاعانى سونشالىق، ەشتەڭەنى ويلاۋعا دا زاۋقى سوقپادى. قىبىر ەتەرگە ءحالى جوق. نەشە كۇننەن بەرى وققا سۇيەنگەن اڭداي ەت قىزۋمەن تۇكتى دە بايقاماپ ەدى. الدەقانداي ءبىر سيقىرلى كۇش قولتىعىنان دەمەپ، قۇستاي ۇشىرىپ وتىرعان. ال، ەندى كوزدەگەن جەرىنە جەتىپ، ارقاسى كەڭىگەن سوڭ، سۇيەكتەرى سىرقىراپ قويا بەردى. بەينە بۇراۋى تاۋسىلعان ويىنشىقتاي بۋىن-بۋىنى بوساپ، ونە بويى سالدىراپ بوس قالدى. جانى مەن ءتانى قالاعان ءبىر عانا تىلەك بار. ول - تەك جاتۋ، دەمالۋ.
مامىق توسەگەندەي تۋعان توپىراق جامباسىنا ءبىرتۇرلى جايلى ءتيدى. قارتتىڭ اقىل-ويى بالعا قونعان شىبىنداي ءبىراز مالتىعىپ جاتتى دا، ۇيىقتاپ كەتتى.
ءتاتتى ۇيقىدا جاتىپ، ءتۇس كوردى ول. باياعى جاس كەزى ەكەن دەيدى. وسى اينابۇلاقتاعى اۋىلدان شىعىپ، بۇل ءبىر جاققا كەتىپ بارا جاتقانداي. استىندا اقجال جيرەن اتى بار. تاي كۇنىنەن تاقىمىنا باسقان ءوزىنىڭ اقجالى... كوڭىلى وسكەن جىگىت ويناقى ءبىر ءان ايتىپ كەلەدى. كەنەت قارسى الدىنان اتايى قىزىل تۇلكى بۇلاڭ ەتە ءتۇستى. جىگىت اقجالعا قامشى باستى. قىزىل تۇلكى كوشپەلى التىنداي اندا-ساندا قىلپىن ءبىر كورسەتىپ، زاۋلاپ بارادى. جىگىت تە تاقىلداپ قالار ەمەس. سول بەتىمەن قانشا قۋعانى بەلگىسىز، ءبىر زاماتتا تۇلكى قالىڭ جىنىسقا ەندى دە، كوز جازدىرىپ كەتتى. جىگىت «قاپ» دەپ سانىن سوعىپ قالدى...
ونان ءارى ءتۇس شاتاسىپ تۇمانعا اينالدى. كەنەت سول تۇمان اراسىنان مۇنىڭ كوز الدىنا «ەتىكشى» شىڭى كەلىپ تۇرا قالدى. ەندى بىردە الگى اق باس شىن ادام بەينەسىنە كوشىپ، اقساقالدى شالعا اينالدى. بىردەن تاني كەتتى.
كادىمگى ءوزىنىڭ اكەسى - تۇياقباي... مۇنى ىمداپ وزىنە شاقىرعانداي. بۇل كىنالى ادامداي قيپاقتاپ قاسىنا جاقىندادى. قۇلاعىنا اكەسىنىڭ كۇمبىرلەگەن داۋىسى كەلگەندەي بولدى: «بايتاس، بۇل سەنبىسىڭ؟ - دەدى اپ-انىق، - كوپتەن كورىنبەي كەتتىڭ عوي، قايدا بولدىڭ؟ اداسىپ كەتتىڭ-اۋ، جامان نەمە... مەيلى، قامىقپا، ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپساڭ بولعانى... ايتپاقشى، الگى اقجال قايدا؟ - دەدى تاعى دا الگى داۋىس. - سەن بۇل جاقتان سول ات ءۇشىن كەتپەپ پە ەدىڭ؟.. ءىشى - بوق، سىرتى - تۇك ءبىر تايدى قيماعانىڭ بەكەر بولعان. جالعا ءمىنىپ كەتىپ ەڭ، اق تاياققا سۇيەنىپ قايتا ورالعان ەكەنسىڭ... جارايدى، قامىقپا، كەلە عوي قاسىما - دەپ اكەسى بۇعان قولىن سوزدى.
قارت شوشىنا باسىن كوتەرىپ الدى. باسىندا ءوزىنىڭ قايدا جاتقانىن بىلمەي اڭىرىپ قالدى دا، ءبىرازدان سوڭ ەسىن جينادى. تاڭعى سالقىندا دەنەسى ىزعار تارتىپ، توڭازىپ قالىپتى. ايتسە دە، بويىنىڭ سەرگىپ، جەڭىلدەنگەنىن سەزىندى. كەنەت جاڭا كورگەن ءتۇسى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى دە: «و، تۋعان جەر! و، قاسيەتتى اتامەكەن! تورقاداي توپىراعىڭدى قيا گور اداسقان ۇلىڭا... ەل شەتىنە ءبىر جەتكىزسەڭ، ەكى دۇنيەدە ارمانىم جوق دەگەن سەرتىم بار ەدى. و، اللا، امانات جانىڭدى بۇگىن الساڭ دا رازىمىن!» - دەدى تاڭىرگە جالبارىنىپ.
كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەن. سوناۋ شىرقاۋ بيىكتە، اق شاربى بۇلتتاردىڭ اراسىندا، اسپاندى كۇڭگىر-كۇڭگىر ۇنگە تولتىرىپ، تۇيەلى كوشتەي تىزبەكتەلگەن تىرنالار قايتىپ بارادى.
ءدال وسى كەزدە تايىنشاداي وۆچاركانى الدارىنا سالىپ، ەكى شەكاراشى اينابۇلاققا قاراي ءتۇسىپ كەلە جاتتى. ءىزشىل يت شىنجىرىن جۇلقا ەنتەلەپ، ەسكى قىستاۋعا قاراي تارتادى.
