سەن تانانى وگىزدىڭ ايەلى دەپ قاتەلەسىپ تۇرسىڭ... - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-55

بۇگىن تۇسىمە ءابىش كەكىلبايەۆ اعام كىردى. ءجۇزى سونداي نۇرلى، ءارى جارقىن ەكەن. بيلىك توڭىرەگىندە شامالى اڭگىمە ءوربىدى. ءابىش اعامنىڭ وزىمە نازار اۋدارعانىنا ءماز بولىپ وياندىم. تۇسىمە كىرەتىندەي ول كىسى ماڭىنا جاقىن بارا قويعان ادام ەمەسپىن.

راس، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جۇرگەنىمىزدە باس رەداكتورىمىز بولعان. ول كەزدە دە اعامىزعا الىستان كوز سالىپ جۇردىك. الايدا، ءبىر ارىپتەسىمىزدەن: «ساعان ءا. كەكىلبايەۆ وڭ پەيىل تانىتىپ جۇرەدى ەكەن» دەگەن اڭگىمەنى دە قۇلاعىمىز شالعان.

ءجا، ول بولەك اڭگىمە. قالاي بولعاندا دا ءابىش اعامىزدى تۇسىمىزدە كورسەك تە قۋانىپ قالدىق. كەۋدەمدى كەرنەگەن ءبىر ساعىنىش ءالى باسىلار ەمەس. 70 جىلدىق مەرەيتويىندا ءبىر سۋرەتشى قولىنان شىققان بەينەسىن «جالىن» جۋرنالىنىڭ مۇقاباسىنا جاريالاعانبىز. بالكىم بۇل سونىڭ مي قاتپارىنداعى ءبىر كورىنىسى مە ەكەن؟!

 مۇحابا دەمەكشى، بىردە مۇحاڭ اتى بەلگىسىزدەۋ ءبىر جۋرنالدى ءارى- بەرى اۋدارىپ وتىردى دا: «يارقۇدي، مىناعان قاراشى. قازىر كىم كورىنگەن جۋرنال شىعارا بەرەتىن بولدى. تالعام دەگەن اتىمەن جوق. مۇقاباسىنا دا سۇمىرايداي بىرەۋدى بەرە سالىپتى» دەدى.

«ءسىزدىڭ تالعامىڭىزعا ساي كەلمەگەنىمەن ءبىرىنشى بەتتەگى سۋرەت جالپى جامان ەمەس» دەپ قويدىم مەن. مۇحاڭ: «سەن دە ايتادى ەكەنسىڭ. مۇحابانىڭ ءبىرىنشى بەتىندەگى سۋرەت كوزتارتاتىنداي ادەمى، سۇلۋ بولۋ كەرەك قوي» دەپ ءوز ايتقانىنان قايتا قويمادى.

ءازىل ايتۋعا ورايلى ءسات. تەك پايدالانىپ قالۋ كەرەك. بىردەن مۇحاڭنىڭ ىعىنا جىعىلا كەتتىم دە: «ءيا، ونىڭىز راس. كەي جۋرنالداردىڭ ءسىزدىڭ سۋرەتىڭىزدى دە ءبىرىنشى بەتكە شىعارىپ قوياتىنى بار» دەدىم. مۇحاڭ كۇلدى.

«ەندى مەنىڭ سۇلۋلىق جاعىنان تومەننەن ساناعاندا ءبىرىنشى ورىن الاتىنىم راس. ءبىراق مەنى ءبىرىنشى بەتكە شىعارسا، بەت-الپەتتەن دە باسقا ماسەلەلەرگە نازار اۋداراتىن بولۋ كەرەك» دەدى. سول كەزدە بوتاكوز اتتى باس ەسەپشىمىز ءبىر قاعازداردى قول قويۋعا ۇسىندى.

مۇحاڭ وعان: «ءا، بۋرانىڭ ايەلىنىڭ قىزىنىڭ كوزى، بۇل ءوزى شۇعىل قۇجات پا ەدى» دەپ الگى قاعازدارعا قول قويىپ بەردى. سول كەزدە مەن مۇحاڭنىڭ «تاناكوز» اتتى پوەماسىن قاپەرگە الىپ: ءسىزدىڭ وگىزدىڭ ايەلىنىڭ كوزى تۋرالى جازعان داستانىڭىز اۋەلى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاريالانىپ پا ەدى؟» دەپ سۇرادىم. مۇحاڭ: «ءيا، سول گازەتتە جاريالانعان. ءبىراق سەن تانانى وگىزدىڭ ايەلى دەپ قاتەلەسىپ تۇرسىڭ. ول بۇزاۋدىڭ ءالى كۇيەۋگە شىقپاعان اپكەسى» دەدى. «ءبىراق ەندى بۇقا كورسە كوزىن سۇزەتىنى راس قوي. سوندىقتان كۇيەۋگە شىقپاعانىنا كەپىلدىك بەرە قويۋ قيىن» دەپ قويدىم مەن دە. سودان مۇحاڭ كەزىندە «تاناكوزدى» جاريالاعان شەرحان مۇرتازا اعاسىنا ريزاشىلىعىن بىلدىرە وتىرىپ، شەراعاڭ مىنەزىنىڭ اۋىرلىعىنا ءبىرشاما توقتالدى. كەزىندە وزدەرىنىڭ كورشى بولعانىن دا تىلگە تيەك ەتتى. شەراعاڭا: «وسىنداي ءۇي دايىن بولدى. قازىر ءبىر پاتەر بوس تۇر. ءسىز سۇراساڭىز بەرەدى» دەپ، سول ۇيگە كوشىپ كەلۋىنە ءوزىم سەبەپكەر بولىپ ەدىم. سودان كەيىن- اق بىزدەن تومەنگى قاباتتاعى پاتەرگە يەلىك ەتتى. قۇدايى كورشى بولدىق. ول كىسى تۇستە ۇيگە كەلىپ، كوز شىرىمىن الادى ەكەن. ال ءبىزدىڭ بالا ول كەزدە كىشكەنتاي. ءسىرا، ارى- بەرى جۇگىرىپ، شەراعاڭنىڭ ۇيقىسىن بولە بەرەتىن بولسا كەرەك. تومەنگى جاقتان باتارەيانى ۇرعىلاپ ەسكەرتۋ جاسالاتىن بولدى. ءبىرتىن- ءبىرتىن شەراعاڭنىڭ ءوزى ەسىك قاعا باستادى. ءبىز جاقتان ايەل شىعادى. ءوزىنىڭ قارىنداسى عوي. ونىڭ دا مىنەزى جەتىسىپ تۇرعان جوق. ەكەۋى ءبىراز جەرگە دەيىن بارادى. شەراعاڭدى وعان دەيىن ونداي شىكامشىل دەپ ويلاماپپىن» دەپ مۇحاڭ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى.

ءيا، شەراعاڭنىڭ ول ۇيىنە مەن دە تالاي رەت باس سۇققانمىن. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە العاش باس رەداكتور بولىپ كەلگەن كۇنى دە داستارقانىنان ءدام تاتىپ ەدىم. قىزمەت بارىسىندا. سەكرەتاريات قىزمەتكەلەرى ەرتەڭگى كۇنى جارىققا شىعاتىن گازەتتىڭ اۋەلگى نۇسقاسىن باس رەداكتورعا كورسەتىپ، باسۋعا ۇرىقساتىن الامىز. سول جۇمىس ىڭعايىمەن شەراعاڭ ءۇيى بوساعاسىن العاشقى كۇنى- اق اتتاعانمىن. شەراعاڭدى قۇتتىقتاپ كەلگەن ءۇش-ءتورت ادام داستارقان باسىندا وتىر ەكەن. تۇمانباي اعام ەسىمدە قالىپتى.

سول كەزدە: «ءسىز ابىروي جاعىنان بۇل گازەتتەن دە بيىك تۇرسىز» دەگەن سىڭايدا لەبىزدەر ايتىلعان بولاتىن. ول دا ءبىر داۋرەن ەدى. جاس ەدىك. شەراعاڭنىڭ 60 جىلدىعىندا جەر تەۋىپ بيلەگەنىمىز دە كەشە عانا سياقتى ەدى...

ايتپاقشى، تانانىڭ جالت-جۇلت جانعان جانارى سيىر بولعاننان كەيىن بار سۇلۋلىعىنان ايىرىلىپ قالاتىنى نەسى ەكەن-ەي؟!

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-56

 جىل سايىن وسى كۇز كەزىندە رەداكسياعا ءبىر ايەل باس سۇعادى. ءوزى قالاعا ىرگەلەس جاتقان ءبىر اۋىلدان كەلەدى. تىرشىلىك تاۋحىمەتىن كوپ كورگەندىگىن جۇزىنەن دە، سوزىنەن دە، ءجۇرىس- تۇرىسىنان دا اڭعارۋ قيىن ەمەس. ءوزىنىڭ مىنا ومىرگە، قوعامعا، بيلىككە وكپەسى قارا قازانداي. م. شاحانوۆقا دا ايتار ارىزى جەتىپ ارتىلادى. سەبەبى، م. شاحانوۆ وعان ءالى كۇنگە دەيىن ءۇي الىپ بەرمەي ءجۇر ەكەن ءدا.

 العاشقى كەلگەنىندە: «م. شاحانوۆ سىزگە نە سەبەپتى ءۇي الىپ بەرۋى كەرەك؟» دەپ سۇراعانمىن. سوندا: «سەبەبى مەن 1986-جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانمىن» دەگەن. «اناۋ- مىناۋ» دەپ شىعارىپ سالۋعا اياعاندىقتان ونى مۇحاڭا: «جەلتوقسانشى ەكەن. وزىنە بيلىك نازار اۋدارا قويماپتى» دەپ باستاپ، ابىرويىن ءبىراز اسقاقتاتا تانىستىرعام. مۇحاڭ وعان: «قالقام- اۋ، مەنىڭ قولىمدا جۇرتتىڭ بارىنە ءۇي الىپ بەرەتىندەي بيلىك جوق قوي. وزىڭە نازار اۋدارۋىن ءوتىنىپ، اكىمدەرىڭە حات جازىپ بەرەيىن» دەگەندە ول: «ماعان ءۇيدى الماتىدان اپەرىڭىز» دەپ قيعىلىقتى سالعان. ءبىز ونى سىلاپ- سيپاپ شىعارىپ سالۋعا تىرىسقانبىز. ول بولسا كونە قويمادى. سودان ۋ- شۋ، جىلاپ- سىقتاۋ باستالعان.

وسىلاي جىل سايىن شۋ شىعارىپ كەتەتىن تاعى ەكى- ءۇش جەلتوقسانشىمىز بار. ءارقايسىسىندا دا وزدەرىنە لايىق شەشىمىن تاپپاي جاتقان ماسەلەلەر جەتەرلىك. سوعان م. شاحانوۆتىڭ ارالاسۋىن قالايدى. مۇحاڭ بيلىكتەن ءوزىنىڭ دە تەپەرىش كورىپ جۇرگەنىن ايتسا: «ءسىز بىزگە وڭ پەيىل تانىتپادىڭىز» دەپ وكپە ارتىپ كەتەدى.

ەڭ كوپ شۋ جاسايتىن الگى ايەل. «ءسىز پالەنشە- تۇگەنشەلەرگە ءۇي اپەردىڭىز عوي، سول كەزدە مەنى نەگە قالدىرىپ كەتەسىز» دەپ جىلايدى بايعۇس. مۇحاڭ بولسا: «ءيا، مەن تالاي جەلتوقسانشىعا ءۇي دە، تالايىنا جەر دە الىپ بەردىم. ول ءۇشىن كەزىندە بيلىكتە بولعان اكەجان قاجىگەلدين مەن زامانبەك نۇرقادىلوۆكە ايتار العىسىم شەكسىز. قولىمدى بوس قايتارمادى. ال ءۇي مەن جەر العان جەلتوقسانشىلاردى ءتىپتى تانىمايمىن دا. بارلىقتارى سول كەزدە دايىندالعان ءتىزىم بويىنشا الدى» دەپ شىر-پىرى شىعادى.

سوسىن بىزگە قاراپ: «شىنىندا دا ءا. قاجىگەلدين ماعان: «سوندا سىزگە قانشا ءۇي كەرەك؟» دەگەندە: «پالەن ءۇي» دەپ اۋزىما كەلگەن سيفردى ايتا سالىپ ەدىم، تۋرا سونشا ءۇيدى بەرە قويعانى. سول كەزدە پاتەرگە قول جەتكىزگەن جەلتوقسانشىلارىمنىڭ تەك بىرەۋى عانا راحمەت ايتىپ، ۇيىنە قوناققا شاقىردى.

قالعاندارى: «بيلىك بىزگە ءۇي بەرۋگە مىندەتتى. ءسىز الدەعانداي بولماي-اق قويىڭىز» دەگەندەي، قاسىمنان شىكىرەيگەن قالىپتارىندا ءوتىپ كەتتى. شاقىرماعاندارىنا مەن دە قۋانىپ قالدىم. قۇتتى بولسىنعا بارىنە بىردەي اپارا بەرەتىن كىلەمىم قايدا؟» دەگەن مۇحاڭ: «ال ز. ءنۇرقادىلوۆ بەرگەن جەردى ءبارى دە ەكى ءجۇز دوللاردىڭ اينالاسىنداعى قارجىعا ساتىپ جىبەردى» دەپ وكىنىش ءبىلدىرىپ ەدى.

ءيا، 1986-جىلدىڭ جەلتوقسانىندا الاڭعا قانشا ادامنىڭ شىققانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. ءبارى دە سول كەزدەگى بيلىكتەن قۋعىن- سۇرگىن كوردى. سوتتالعاندار دا از بولعان جوق. جەلتوقسان ىزعارى تالاي جاس ومىرىنە وشپەستەي ءىز قالدىرىپ كەتتى. ايتىلماي قالعان اشى شىندىق تا از ەمەس. الگى ايەلدەي جىلاپ-سىقتاپ جۇرگەندەر دە بارشىلىق. ءوز كلاستاسىم جۇماباي وماروۆتىڭ ءوزىن ساعات اشىمبايەۆ اعامىزدىڭ ارقاسىندا ءتۇسىرىلىپ قالعان جالعىز دەرەكتى فيلمنەن كورىپ، قايران قالعانمىن. سول جۇماباي سىندى قان-جوسا بولعان، ءبىراق ەكراننان تىس قالعان جاستار قانشاما دەسەڭشى. بۇل تۇعىدا مۇحاڭ: «ءبىرىنشىباي جامانقۇلوۆ تا جەلتوقساندا تاياق جەگەن» دەپ قويادى.

«ءيا، تۇڭعىشبايدىڭ سىزگە دەگەن ىقىلاسى جاقسى عوي» دەيمىن مەن دە. مۇحاڭ: «سول ءبىرىنشىبايدىڭ باستىعى، الگى كىم بار عوي، كەيىن باتىر بولدى... ءا، ەسىمە ءتۇستى، ءازىربايجان مامبەتوۆ، ول دا الاڭدا بولعان. ونى ءتىپتى ولگەندەردىڭ ساناتىنا قوسىپ، قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ تاستاعاندا، بىرەۋلەر تانىپ قالىپ، سودان امان قالعان. ءبىراق شىندىقتان جالتارىپ، ول دا ءتىس جارماي كەتتى» دەدى.

مۇنداي تالاي وقيعالار مۇحاڭنىڭ «جەلتوقسان ەپوپەياسى» اتتى ءۇش تومدىق كىتابىندا جان- جاقتى جازىلعان. كىتاپتان الگى ايەل سياقتى تىس قالعاندارى بولسا، ءبىز دە الداعى ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمەنىڭ بىرىندە ايتا جاتارمىز.
جالعااسى بار