ءسويتىپ «جۇلدىز» بەن «جالىن» بولىپ سوتتاستىق تا كەتتىك - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-51

مۇحاڭ ومىرىندە ايتىس-تارتىسقا تولى كەزەڭدەر از بولعان جوق. بۇل جەردە قوعامدىق بەلسەندىلىككە قاتىستى ءجايتتاردى قاۋزاماي-اق قويالىق. سوندا قالعان داۋ نەگىزىنەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى تۋىنداعان ەكەن.

ونىڭ باسىندا، ارينە، شىڭعىس حان تۇر. مۇحاڭ شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسىن شىعارماسىنا ارقاۋ ەتىپ ەدى... ءيا، ونىڭ سوڭى قانداي داۋعا ۇلاسقانىن جاقسى بىلەمىز. كەلەسى داۋ ەلتاي ەرنازاروۆقا قاتىستى ءوربىدى.

«پلان!، پلان!، پلان!» دەگەن ۇرانىمەن ەل ەسىندە قالعان ەلەكەڭ تۋرالى دا مۇحاڭ قالام تارتقان ەدى، تاعى ءبىر داۋ ءورشىپ شىعا كەلدى. سوڭى ساعىزشا سوزىلعان سوتقا ۇلاستى. ونىڭ اياعى ە. ەرنازاروۆ قىزىنىڭ مۇحاڭ الدىنا كەلىپ كەشىرىم سۇراۋىمەن تىنشىدى.

ءبىراق وعان دەيىن جۇيكەنى جۇقارتقان قانشاما وقيعالار ءوتتى ءدا.

كەيىن بەكدىلدا الدامجاروۆپەن سوتتاستىق. مۇنى ەندى ەكى مۇحاڭنىڭ سوتى دەسە دە بولادى. سوندىقتان تارقاتىڭقىراپ ايتا كەتەلىك.

شىڭعىس حان داۋىنىڭ شامالى سايابىرسىعان كەزى بولاتىن. ءبىراق كۇل استىندا سونبەگەن قولامتا بارىن ءبارىمىز دە بىلەتىنبىز. سول قولامتا 2004-جىلى قايتا ۇرلەندى. سەبەبى، سول جىلى م. شاحانوۆ  قىزىلوردا وبلىسىنان پارلامەنت ماجىلىسىنە دەپۋتاتتىققا ءتۇستى.

سوندىقتان ءبىر ەسەبىن تاۋىپ م. شاحانوۆ اياعىنا تۇساۋ سالۋ كەرەك بولدى. كەيبىرەۋلەر ول تۇساۋدى سوت ارقىلى سالۋعا بولادى دەپ ويلاعان ءتارىزدى. ول ءۇشىن م. شاحانوۆقا ءتىسىن قايراپ جۇرگەن ءبىر ادام تابۋ كەرەك.

«تابۋ» دەگەن ءسوز ارتىق. ول ادام بۇرىننان دايىن بولاتىن. ونىڭ اتى... ءيا، ب. الدامجاروۆ. ءوزى ومىردەن وزىپ كەتتى. ءارۋاعى بىزدەن ريزا بولسىن. دۇعا وقىپ قويارمىز. ايتىسساق ءتىرى كەزىندە ايتىستىق. ءوزى دە م. شاحانوۆ پەن ش. ايتماتوۆتىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇستى. «جۇلدىز» جۋرنالىندا ءنومىر سايىن ەكەۋىن ءتىلى جەتكەنشە عايباتتاعان ماقالالار جازدى. ءبىز «ەكى مۇحاڭنىڭ سوتى» دەگەندە وسى ب. الدامجاروۆتىڭ سىرتىندا مۇحتار ماعاۋين اعامىزدىڭ تۇرعانىن قاپەرگە العان ەدىك.

ول كەز ب. الدامجاروۆ تالانتىنىڭ شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلگەن كەزى ەدى. بەتكە ۇستاپ جۇرگەن بۇكىل قازاق قالامگەرلەرىن تۇككە العىسىز ەتىپ، سىني ماقالالاردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن توعىتىپ ەدى-اۋ، جارىقتىق. ءجا، سوتقا كەلەيىك.

ب. الدامجاروۆ «جالىن» جۋرنالىن، ونىڭ باس رەداكتورى م. شاحانوۆتى قيىننان قيىستىرىپ سوتقا بەردى. نەگىز: «جالىن» جۋرنالى ب. الدامجاروۆتىڭ ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرىپ، ءتىل تيگىزىپتى- ءمىس». ول نەگىزدى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. «جالىن» جۋرنالىندا ب. الدامجاروۆتىڭ ءبىر پوەماسىن سىناعان ماقالانىڭ جارىق كورگەنى راس.

ءبىراق ادەبي سىن ءۇشىن سوتقا جۇگىنۋ ءسال-ءپال تومپاقتاۋ ءدا. ءبىراق ءبىز تومپاق-مومپاعىڭا قارايتىن ادامدى بايقاي المادىق. ءسويتىپ «جۇلدىز» بەن «جالىن» بولىپ سوتتاستىق تا كەتتىك. ەكى جاق قازداي ءتىزىلىپ سوتقا بارامىز.

ايتىساتىندار ول جاقتان - ب. الدامجاروۆ، ءبىز جاقتان - مەن. قالعاندارىمىز ءبىر-بىرىمىزبەن دوسپىز. ەندى ءبارى دە سالەمى ءتۇزۋ جىگىتتەر عوي. ءبىراق كوكەلەرىمىزدىڭ اتتارى ءبىر بولعانىمەن كوزقاراستارى ءارقيلى ءدا. ونىڭ ۇستىنە ماعان شەگىنۋگە بولمايدى.

سۇراپ جاتقان اقشالارى ءجۇدا كوپ. ەگەر ولار جەڭىسكە جەتسە، «جالىن» جۋرنالى جابىلادى. سونىمەن قاتار، تاعى ءبىر زاڭ تارماعىنا وراي، م. شاحانوۆ دەپۋتاتتىق تىركەۋدەن شەتتەتىلەدى.

 ب. الدامجاروۆ سوتتا ءوزىن ءجۇدا ەركىن ۇستايدى ەكەن.

ونىڭ ۇستىنە وسىنداي داۋ-دامايعا ابدەن پىسكەنى كورىنىپ تۇر. الايدا ءبىز دە ساۋ سيىردىڭ جاپاسى ەمەس ەدىك. «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ قۇقىق بولىمىندە قىزمەت اتقارعانبىز. ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولعان ۆ. شۋموۆتىڭ قولىنان سىيلىققا ساعات تا العان ەدىك. التىن ەمەس ەندى، ءبىراق قۇقىق سالاسىندا اتقارعان قىزمەتىمىزگە وراي بەرىلگەن ول دا ءبىر باعا.

ونىڭ ۇستىنە كۇنىنە ەكى-ءۇش داۋعا تۇسپەسە كوڭىلى كونشىمەيتىن «نۋري مۇفتاحتىڭ شاكىرتى» دەگەن اتىمىز تاعى بار. وعان قوسىمشا... بويداعى جىنىمىزدىڭ ءالى وزىمىزگە تولىق باعىنا قويماي جۇرگەن كەزى ەدى ءدا. سوت ۇستىندە سول جىننىڭ ۇستاپ قالماسى بار ما... ەركىنسي باستاعان بەگدىلداەكەڭدى ۇستەل اينالدىرا قۋالاپ، سوت الدىندا جىعىپ سالىپ، ءبىراز جاۋكەمدەدىك...

بۇل سوت تۋرالى كەزىندە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ءبىر بەت ماقالا جاريالاعان ەدىك. سول ماقالانىڭ تولىق نۇسقاسى «التىن وردا» گازەتىنە دە شىققان. قوسىمشا ماعلۇمات رەتىندە ۇسىنۋعا بولار ەدى، قولىمىزدا قالماپتى.

بۇل كۇندە بەكدىلدا اعامىز ورتامىزدا جوق. ءبىراق ارتىندا وسىنداي «ءىز» قالدى. م. ماعاۋين اعامىز دا شەت ەل اسىپ كەتتى. ءبىر جاعى ول اعامىز مەنىڭ ۇستازىم. ءدارىسىن تىڭداعانبىز. قالامىن دا وزىمىزگە ۇلگى تۇتامىز. سول شاكىرتتىك ىزەتپەن ءوزىمىز وتىرارلىق بولساق تا شىڭعىس حان تۋرالى قولىمىزعا ەشقاشان قالام العان ەمەسپىز.

ءبىراق وسى سوت ءتارىزدى كەيبىر جاناما تىرلىكتەرگە قاتىستىق. ەكى مۇحاڭنىڭ تاتۋلاسۋىنا تىلەكشى دە بولىپ كوردىك. الايدا ول ماسەلە ءبىزدىڭ دەڭگەيىمىزدەن جوعارى تۇرعاندىقتان ءشىلي بەلسەندىلىك تانىتا قويعان جوقپىز ءدا. ءبىراق ەكى مۇحاڭنىڭ ءبىر تاباقتان اس ىشۋىنە پەيىل تانىتقان ادامدى ءوز باسىم كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. ەڭ ۇلكەن وكىنىش سول.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-52

م. شاحانوۆتىڭ جاستىق شاعى وتە اۋىر جاعدايدا وتكەن. قاسقاسۋدا كەپەدە كۇن كەشكەنىن وسىعان دەيىن تىلگە تيەك ەتكەنبىز. ال ول كەز مۇحاڭنىڭ باقىتتى شاقتارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. سەبەبى، كەپەدە تۇرسا دا ارقا سۇيەر اكەسى بار ەدى.

مۇحاڭ ول كەزدى: «اۋىلدان ءبىر شارۋامەن شىققان اكەمنىڭ سوڭىنان جاسىرىنىپ ەرىپ ءجۇرىپ، ءبىراز ۇزاعان سوڭ بارىپ كوزىنە كورىنەتىنمىن. ءبىراق بۇل ىسىمە اكەم ەشقاشان رەنجىگەن ەمەس» دەپ ەسكە الاتىن.

تاعى ءبىر اڭگىمەسىندە: «مولدا بولعان سوڭ با، جوق الدە ادالدىقتى تۋ ەتىپ ۇستاعاندىقتان با، ايتەۋىر اكەمنىڭ بەدەلى سول وڭىردە وتە جوعارى بولدى. بىردە ءبىر توپ بالا كورشى اۋىلعا باردىق. سول جاقتا بىرەۋدىڭ زاتى ۇرلانعان ەكەن، سونى بىزدەن كورىپ، ءبارىمىزدى قاماپ قويدى. سوسىن بىرەۋى شەتىمىزدەن اتى-ءجونىمىزدى سۇراي باستادى. مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلگەن سوڭ: «شاحاننىڭ بالاسىنان ونداي ادەپسىزدىك شىقپايدى» دەپ ءبىزدى بىردەن بوساتىپ جىبەردى» دەگەن ەدى.

كىسىلىك قالىبىمەن-اق قورعان بولعان سول اكە دۇنيەدەن وزعان سوڭ مۇحاڭ اناسى ەكەۋى ناعاشىسى اۋىلىنا قونىس اۋدارادى. ەندى تىرشىلىك قامى ءۇشىن ناعاشىسىن ساعالاپ بارادى عوي. اۋەلگى كەزدە ءبىر قۇلاعالى تۇرعان قوراعا جايعاسادى.

ول كەزدى مۇحاڭ: «الگى قورانىڭ ءىشى- سىرتىن سىلاپ، ءاپ-ادەمى ءۇي جاساپ الدىق» دەپ ەسكە الاتىن. سوسىن اڭگىمەسىن: «جالعىز تاۋىعىمىز بولدى» دەپ جالعاستىراتىن. ودان ءارى: «ومىرىمدە جالعىز تاۋىق باققاننان قيىن ەشنارسە كورمەدىم. الگى تاۋىعىمىز كورشى اۋلاعا قىدىرىپ كەتىپ قالا بەرەدى. ال ماعان ودان كوز جازىپ قالۋعا بولمايدى. كوز جازسام، كۇندەلىكتى تابىسىمىز - جالعىز جۇمىرتقادان ايىرىلامىن. مەن سول جۇمىرتقالاردى جيناپ، اپتاسىنا ءبىر رەت بازارعا بارامىن. ول جۇمىرتقالاردى ساتىپ، اپاما ءبىر شاقپاق قانت جانە وزىمە ءبىر ستاكان قىزىل سۋ الامىن. بازار ءيت ولگەن جەردە.

كەيدە تاس تاسىپ جۇرگەن كولىكتەرگە مىنەمىن. جول پۇلعا شامالى تيىن- تەبەن تولەۋىم كەرەك. ال ول تيىن مەندە بولا بەرمەيدى. سوندىقتان وزىمشە قۋلىق جاساپ، جۇرگىزۋشىگە: «ون سومدى ايىرا الاسىز با؟» دەپ قويامىن. ونداي اقشا ولاردان دا شىعا قويمايدى. سوسىن راحمەتىمدى ايتىپ جونىمە كەتەمىن. بىردە ول قۋلىعىم وتپەي قالدى.

ەڭگەزەردەي جۇرگىزۋشى: «اكەل اقشاڭدى» دەدى. ماشينەسىنەن تۇسە سالىپ قاشتىم. ول دا ءابجىل ەكەن. ءداۋ كەسەكپەن ارقامنان جىبەرىپ ۇردى. «ىڭق» ەتە قالدىم. سودان كەيىن كولىككە قول كوتەرۋدى قويدىم» دەگەن مۇحاڭ: «كۇنكورىس ءۇشىن ەڭبەككە ەرتە ارالاستىم. بۋىنىم قاتپاي اۋىر جۇكتى كوپ كوتەرگەندىكتەن بويىم دا وسپەي قالدى. ونىڭ ۇستىنە ناعاشى اتامنىڭ ايەلى جەردىڭ تۇبىندەگى بازارعا اپارىپ ساتۋ ءۇشىن ماعان ۇدايى قىمىز ارقالاتىپ قوياتىن. ءوزىمنىڭ بويىمداي ىدىستارعا قۇيىلعان قىمىزدىڭ ءبىرىن ارقالاپ، ەكىنشىسىن كوتەرەمىن دەپ-اق بويىم بۇرىنعىدان دا شوگىپ كەتتى. قىمىز ناۋقانى بىتكەن سوڭ ءبىر الىستان قوسىلاتىن اعايىنىمىزدىڭ ۇيىندە جاتىپ، كامپيت دايىنداۋمەن اينالىستىم. مەن ومىرىمدە ونداي كوپ كامپيت كورمەگەنمىن عوي.

سونى بىلەتىن الگى تۋىسىم: «تويعانىڭشا جەي بەر» دەپ ۇرىقساتىن بەرىپ قويدى. سودان كامپيتتى بۇرالاقتاپ سوقتىم دەيسىڭ. تويعانشا جەدىم. تويعاننان دا كوپ جەدىم-اۋ دەيمىن. جۇرەگىم كوتەرىلىپ كەتتى. كۇنى بويى جەگەن كامپيتىمدى قۇسا باستادىم. سودان كەيىن ول كامپيتتىڭ بەتىنە قارامايتىن بولدىم. سونى بىلگەن تۋىسىم مەنى ادەيىگە كامپيتكە تويدىرعان ەكەن. الگى كامپيتتى كورسەم، قازىر دە جۇرەگىم كوتەرىلىپ كەتەدى» دەپ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى.

ءيا، بالا كەزدە جەگەن كامپيتتىڭ ءدامى تاڭدايىڭنان كەتپەيدى. داستارقان ۇستىندەگى سونداي تانىس كامپيتكە مۇحاڭ ەكەۋمىز ءالى كۇنگە دەيىن قول سوزىپ قويامىز. ءوزى وتە ارزان. ءبىراق ءجۇدا ءتاتتى ءدا.

جالعاسى بار