قازاقستان مەن امەريكانى نە بايلانىستىرادى؟

استانا. قازاقپارات - ا ق ش- تىڭ ساۋدا ءمينيسترى ۋيلبۋر روسسپەن كەزدەسكەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستان مەن امەريكا اراسىنداعى قارىم- قاتىناسقا سىزات تۇسپەگەنىن، كەرىسىنشە جاڭا ەكونوميكالىق بايلانىستارعا جول اشىلىپ جاتقانىن ايتتى.

مەملەكەت باسشىنىڭ بۇلاي دەۋى بەكەر ەمەس. 1992 -جىلى الماتىدا امەريكا ەلشىلىگى اشىلدى. سودان بەرى ەكى ەل اراسىنداعى الىس- بەرىس، بارىس- كەلىس ۇزىلگەن جوق. جىل باسىندا نازاربايەۆ اق ۇيگە ارنايى بارىپ ترامپپەن جۇزدەسىپ كەلدى.

بۇل ورايدا ەكى ەل اراسىنداعى ەلەۋلى، ايتۋلى دەگەن وقيعالارعا كوز جۇگىرتىپ وتكەندى ءجون كوردىك.

1993 -جىل

ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن قابىلدانعان العاشقى قۇجاتتىڭ ءبىرى - «شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار تۋرالى» زاڭ- تۇعىن.

1991 -جىلى قابىلداندى بۇل زاڭ. اۋاداي قاجەت ەدى بىزگە. قازاقستان العاش رەت ماسكەۋگە جالتاقتاماي امەريكانىڭ «شيەۆرون» كورپوراتسياسىمەن اتىراۋ وبلىسىنداعى تەڭىز كەن ورنىندا بىرىككەن كاسىپورىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزە باستادى سول تۇستا.

 

تەك تەڭىز ەمەس، باسقا دا كەن ورىندارى ينۆەستيتسياعا سۋساپ تۇرعان سول جىلدارى. قاراشىعاناق، وزەن، جاڭاجولدىڭ «جۇرەگى» توقتاپ قالۋدىڭ از الدىندا تۇردى.

سول كەزگى جاعدايدى سيپاتتاعان نازاربايەۆتىڭ كىتابى دا قولىمىزدا. سول تۇستاعى قازاقستان ەكونوميكاسىنا ەلباسى: «ەسى كىرەسىلى- شىعاسى كۇيدە» دەگەن باعا بەرىپتى.

ەكونوميكانىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا كەرەك ەدى ءبىزدىڭ ەلگە.

ەلدىڭ ينۆەستور نازارىن اۋداراتىن ءبىر بايلىعى - مۇناي. مەملەكەتتىڭ وسى سالاعا باسىمدىق بەرگەنى دە سودان.

1993 -جىل - ەلىمىزدىڭ مۇناي- گاز نارىعىنا وزگەرىس الىپ كەلدى.

 

وسى جىلدىڭ 6 - ساۋىرىندە الماتىداعى «دوستىق» ۇيىندە پرەزيدەنت نازاربايەۆ پەن «شيەۆرون» كورپوراتسياسىنىڭ جەتەكشىسى كەننەت دەرر الداعى 40 جىلدا قويىن- قولتىقتاسىپ يگەرەتىن «تەڭىزشيەۆرويل» كاسىپورنىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى.

ايتپاقشى، تەڭىزگە تەرىسكەيدەگى كورشىمىز قىزىققان. نازاربايەۆتىڭ ول ەستەلىگىن دە تاپتىق.

«ماسكەۋدە ەلتسين ماعان: «تەڭىزدى بىزگە بەرىڭدەر» دەدى. قارايمىن، قالجىڭداپ تۇرعان جوق. «ەندەشە رەسەي بىزگە ورىنبور وبلىسىن قايتارسىن. ورىنبور قازاقستاننىڭ استاناسى بولدى ەمەس پە؟» دەدىم. «ءسىز رەسەيدىڭ اۋماعىنا قاتىستى ارىز- شاعىمىڭىز بار ما؟» دەدى ول. «جوعا» دەدىم مەن. ەلتسين كۇلىپ جىبەردى، مەن دە كۇلدىم...».

25 جىل بۇرىن مۇناي- گاز سالاسىنىڭ ۇلەسى كۇللى قازاقستانداعى ءوندىرىستىڭ 2,5 پايىزىن عانا قۇراعان ەكەن. سوڭعى 25 جىلدا مۇناي ءوندىرۋ كولەمى 3 ەسەگە وسكەن.

1991 -جىلى قازاقستان 25 ميلليون توننا مۇناي وندىرسە، 2014-2015 -جىلدارى وندىرىلگەن «قارا التىننىڭ» كولەمى 80 ميلليون تونناعا جەتكەن.

قازاقستان مەن امەريكانىڭ اراسىنداعى بايلانىستاردى ءسوز ەتكەندە شيەۆروندى اينالىپ وتە المايسىز. ەلىمىزدەگى مۇناي ءوندىرىسىنىڭ دامۋىنا امەريكالىق الپاۋىت كومپانيا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى.

1994 - جىل

نازاربايەۆ ا ق ش- قا باردى. ءدال وسى ساپاردا ەكى ەل اراسىندا دەموكراتيالىق ارىپتەستىك تۋرالى حارتياعا قول قويىلدى. دەموكراتيانى تۋ ەتكەن ەلدىڭ قاعيدالارى مەن قۇندىلىقتارى قازاقستاندا دا قولداۋ تاۋىپ، ەل اراسىنا ەتەنە كىرىگە باستاعان كەز وسى تۇس.

سول جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاقستان «بەيبىتشىلىك جولىنداعى ارىپتەستىك» اتتى ا ق ش باستاماشى بولعان ناتو- نىڭ اسكەري ارىپتەستىك باعدارلاماسىنا قوسىلدى. وسى ارقىلى ءبىزدىڭ ەل ناتو- مەن اراداعى بايلانىسقا جول اشتى ءارى ب ۇ ۇ- ءنىڭ گۋمانيتارلىق- بىتىمگەرلىك وپەراتسيالارىنا اتسالىسۋعا مۇمكىندىك الدى.

سول جىلدىڭ سوڭىنا تامان يادرولىق قارۋدى تاراپتاۋ تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى ءبىزدىڭ ەل. ا ق ش قازاقستاننىڭ بۇل ارەكەتىن «بەيبىتشىلىككە جاسالعان قادام» دەپ باعالادى. 

1997 - جىل

نازاربايەۆ الىس قۇرلىققا ءۇشىنشى رەت ساپار شەكتى. بۇل جولعى ساپاردا كاسپي ماڭىنداعى مۇناي- گاز كەنىشتەرىن پايدالانۋ، ا ق ش پەن قازاقستاننىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق ارىپتەستىكتى ارتتىرۋ باعدارلاماسىنا قول قويىلدى.

بيلل كلينتوننىڭ «قازاقستاندى ورتا ازياداعى سەنىمدى سەرىكتەس» دەپ اتاعان كەزى وسى تۇس.

 بۇدان بولەك ىلگەرىدەگى دەموكراتيالىق ارىپتەستىك تۋرالى قۇجاتقا قوسىمشا رەتىندە بۇل جولى ەكونوميكالىق ارىپتەستىك تۋرالى حارتياعا جانە قول قويىلدى.

كلينتون ءوز كەزەگىندە ءبىزدىڭ ەلدى «ا ق ش- تىڭ ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالىق ساياساتىنداعى ماڭىزدى ارىپتەسى» دەپ اتادى.

1999 - جىل

 

1999 -جىل - نازاربايەۆ كەزەكتى رەت ۆاشينگتونعا باردى. بۇل جولى قازاقستان ۇكىمەتى مەن ا ق ش ۇكىمەتى اراسىندا كونسۋلدىق ماسەلەلەر بويىنشا ورتاق شەشىمگە كەلۋ تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلدى.

بۇدان بولەك اق ۇيدە نازاربايەۆقا حالىقارالىق سايلاۋ جۇيەسى قورى تاعايىنداعان «دەموكراتيانى دارىپتەۋدەگى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» ديپلومى تابىس ەتىلدى.

2003 -جىل

 بۇدان بۇرىن ناتو- نىڭ اسكەري ارىپتەستىك باعدارلاماسىنىڭ مۇشەلىگىنە ەنگەن قازاقستان يراكقا 27 اسكەري ينجەنەرىن اتتاندىردى. جالپى 2003-2008 -جىلداردىڭ ارالىعىندا 300-گە جۋىق قازاقستاندىق جاۋىنگەر يراكتا بولىپ قايتتى.

ەلىمىزدىڭ قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، وسى ارالىقتا ءبىزدىڭ اسكەريلەر 4 ميلليونعا تارتا مينانىڭ كوزىن جويعان، 3000-عا جۋىق جەرگىلىكتى تۇرعىنعا مەديتسينالىق كومەك كورسەتكەن.

2006 -جىلى

 نازاربايەۆ كەزەكتى رەت ۆاشينوگتانعا ۇشىپ، كىشى- دجوردج بۋشپەن جۇزدەستى. كەزدەسۋدە ەكى ەل اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى ودان ءارى دامىتۋ، ونىڭ ىشىندە ەنەرگەتيكا، اسكەري ارىپتەستىك، ساۋدا جانە ينۆەستيتسيا، دەموكراتيالاندىرۋ باعىتىنداعى بايلانىستاردى جاقسارتۋ ماسەلەسى ءسوز بولدى.

كەزدەسۋدە نازاربايەۆ ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاھاندىق لاڭكەستىككە قارسى كۇرەسكە بەلسەندى ۇلەس قوسۋعا ءازىر ەكەندىگىن، ءارى وسى ماقساتتا ب ۇ ۇ- نىڭ بىتىمگەرلىك وپەراتسيالارى مەن ناتو- نىڭ «بەيبىتشىلىك جولىنداعى ارىپتەستىك» باعدارلاماسىنا اتسالىسۋعا ساي وتىرعانىن ايتتى.

2010 -جىل

ءدال وسى جىلى قازاقستان مەن ناتو اراسىنداعى اسكەري ارىپتەستىكتىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە قول قويىلدى. اليانس مۇشەلەرى قازاقستاننىڭ ايماقتاعى تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ءرولى ەرەكشە ەكەنىن ايتىپ، قازاقستاننىڭ بۇل باعىتتاعى اتقارعان ىسىنە وڭ باعاسىن بەردى.

يارولىق قاۋىپسىزدىك بويىنشا وتكەن جاھاندىق ءسامميتتىڭ قارساڭىندا ا ق ش پرەزيدەنتى باراك وبامامەن جۇزدەسكەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وسى تاراپتاعى وزەكتى ماسەلەلەردى ورتاعا سالدى.

وباما قازاقستان پرەزيدەنتىنە يادرولىق قارۋسىزدانۋ ماسەلەسىندە قاجىرلىق تانىتقانى ءۇشىن ، ونىڭ ىشىندە اقتاۋداعى BN - 350 يادرولىق رەاكتورىن ساناتتان شىعارعانى ءۇشىن العىس ايتتى. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان اۋماعىندا حالىقارالىق يادرولىق وتىن بانكىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىنا قولداۋ ءبىلدىردى.

2012 -جىل

قازاقستاننىڭ قورعانىس مينيسترلىگى مەن ناتو اراسىنداعى اسكەري ارىپتەستىكتىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىنە قول قويىلدى.

2015 -جىل

ءدال وسى جىلى نازاربايەۆ نيۋ- يوركتە وتكەن ب ۇ ۇ- نىڭ 70- سەسسياسىندا ا ق ش پرەزيدەنتى باراك وبامامەن كەزدەستى.

 

وسى جىلدىڭ كۇزىندە ورتا ازيا مەن ا ق ش- تىڭ اراسىنداعى ارىپتەستىكتىڭ جاڭا فورماتى ازىرلەندى.

С5+1 (5 مەملەكەت جانە ا ق ش) اتتى فورماتتىڭ جاسالعانىن سول كەزگى مەم دەپارتامەنتتىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى دجون كيربي مالىمدەگەن بولاتىن.

- قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان جانە وزبەكستانمەن ارادا جاڭا فورماتتاعى ارىپتەستىك ورناتاتىن كەز كەلدى، - دەدى كيربي.

كەيىن 5 مەملەكەتتىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى مەن ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى دجون كەرري سامارقاندتا جۇزدەستى. كەزدەسۋ ناتيجەسىندە С5+1 فورماتى اياسىنداعى جاڭا دەكلاراتسياعا قول قويىلدى.

«ا ق ش ورتا ازيا ەلدەرىمەن ارادا بىرىككەن بيزنەس جوبالاردى باستاعىسى كەلەدى. ايماقتاعى احۋال قالىپتى بولسا، سىزدەرگە شەتەلدىك ينۆەستور دا كوپتەپ كەلەرى انىق. بۇل ءوز كەزەگىندە جەرگىلىكتى كاسىپكەرلىكتىڭ وركەندەۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇدان بىلاي ساۋدا، ترانسپورت جانە كوممۋنيكاتسيا، ەنەرگەتيكالىق بايلانىستار مەن ترانزيتتىك تاسىمالدار باعىتىنداعى بايلانىستار جاڭا قارقىنمەن داميتىن بولادى»، - دەدى كەرري سول جولى.

2018 - جىل

 

نازاربايەۆ ترامپپەن كەزدەسۋ ءۇشىن ۆاشينگتونعا باردى. ەكى ەل باسشىسى العاش رەت 2017 -جىلى «ا ق ش جانە يسلام الەمى» سامميتىندە جۇزدەسكەن.

نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ا ق ش پرەزيدەنتى دونالد ترامپپەن اق ۇيدەگى كەزدەسۋى كەزىندە ءبىرقاتار حالىقارالىق ماڭىزى بار ماسەلەلەردى تالقىلادى.

«مەن قازاقستاننىڭ اتىنان عانا ەمەس، بۇرىنعى كەڭەس رەسپۋبليكاسى جانە ورتالىق ازيانىڭ اتىنان دا سويلەپ تۇرمىن. ا ق ش- تىڭ С5+1  فورماتتا بولۋى وتە ماڭىزدى. قازاقستان ا ق ش ەلىنىڭ تەرروريزمگە قارسى كۇرەسىن جانە اۋعانستانداعى جۇمىسىن بەلسەندى تۇردە قولدايدى»، - دەدى ەلباسى.

قازاقستاننىڭ يادرولى بومبادان باس تارتقانىن اتاپ ءوتتى.

«يادرولى ەلدەردى بىزدەن ۇلگى الۋعا شاقىرۋعا ءمورالدى قۇقىمىز بار. ءبىز يرانمەن سويلەسكەندەي، سولتۇستىك كورەيامەن دە سويلەسىپ جاتىرمىز. سولتۇستىك كورەيانىڭ ماسەلەسىن ا ق ش پەن قىتاي، رەسەي ەلدەرىمەن بىرىگىپ شەشۋگە بولادى»، - دەدى نازاربايەۆ.

سونىمەن قاتار ەلباسى ا ق ش ەلىنە قازاقستاننىڭ ۆيزاسىز رەجيم بەرگەنىن اتاپ ءوتتى.

 «قازاقستان بىزدە ءجيى بولاتىن امەريكالىق ازاماتتارعا ۆيزاسىز رەجىم جاريالادى. ءبىز سىزدەردەن دە جاۋاپتى رەاكسيا بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. ءبىزدىڭ ەلدەر اراسىندا العاش رەت اۋە ارالىق حابارلاردىڭ الماسۋى اشىلۋدا»، -دەدى نازاربايەۆ.

 تاقىرىپقا تۇزدىق:

 نازاربايەۆتىڭ ا ق ش- قا رەسمي ساپار بارىسىندا جالپى قۇنى 7 ميلليارد ا ق ش دوللارى بولاتىن 27 كوممەرتسيالىق قۇجاتقا قول قويىلعان. ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا كولەمى 2 ميلليارد ا ق ش دوللارىنىڭ توڭىرەگىندە. بيىل بۇل كورسەتكىش 30 پايىزعا وسكەن.

https://dalanews.kz