انام: «اسقاباق پىسكەن كەزدە تۋعانسىڭ» دەيتىن - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى

 استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-46

م. شاحانوۆ 1942-جىلى 2-شىلدەدە قازىرگى تۇركىستان وبلىسىنىڭ وتىرار اۋدانىنا قاراستى شىلىك اۋىلىندا تۋعان.

ءبىر جاسقا تولعان كەزىندە اكە-شەشەسى قاسقاسۋعا قونىس اۋدارعان. «قۇجات بويىنشا تۋعان كۇنىم 2-شىلدە بولعانىمەن، شىن مانىندە مەن ومىرگە قازان نە قاراشا ايىندا كەلگەن بولۋىم كەرەك» دەيدى مۇحاڭنىڭ ءوزى.

«انام: «اسقاباق پىسكەن كەزدە تۋعانسىڭ» دەيتىن. ال اسقاباق بولسا ەڭ كەش پىسەتىن داقىل عوي» دەپ، كۇز ايىن قوش كورىپ وتىرادى. ءبىراق ماۋسىمدىق وزگەرىستەرگە پالەندەي ءمان بەرە بەرمەيدى. اي الماسۋلارىنىڭ شىعارماشىلىعىنا دا اسەرى شامالى.

جالپى مۇحاڭ قولىنا قالام العاندا كۇي تالعامايدى. قاي شىعارماسىن دا ءبىر دەممەن جازعان ەمەس. ءتىپتى ءبىر ولەڭنىڭ ءوزىن بىرنەشە كۇن جازادى. جىل مەزگىلدەرىنىڭ ىشىندە كوكتەمگە ءسال-ءپال بۇيرەگى بۇراتىن ءتارىزدى. ءسىرا، «?=3-12» پوەماسى جاۋابىنىڭ كوكتەمنىڭ ءۇش ايى بولۋى دا تەگىن بولماسا كەرەك.

بىردە ومىردەن ەرتە وزعان تالانتتى جازۋشى بەكقال ءابىش ۇشەۋمىز كولىكپەن ءىسساپارعا شىقتىق. كۇز ايى بولاتىن. كادىمگى ايتا بەرەتىن التىن كۇزدىڭ ءوزى. تابيعاتتىڭ كۇزگى بوياۋىنا سۇيسىنە قاراعان بەكقال: «تۋ، نە دەگەن كەرەمەت! مۇحتار اعا، اينالاڭىزداعى مىناۋ اسەم كورىنىسكە نە ايتاسىز؟! ولەڭ جازعىڭىز كەلىپ، شابىتىڭىز ويانعان جوق پا؟» دەدى. سوندا مۇحاڭ: «سۇيسىنەتىن تۇگى دە جوق. اعاش جاپىراقتارىنىڭ ءبارى «و دۇنيەگە قاشان كەتەر ەكەنبىز» دەپ قالتىراپ تۇر» دەگەندە، بەكقال ەكەۋمىز ءبىر- بىرىمىزگە قاراپ كۇلگەنبىز. ب. ابىشكە قالاي اسەر ەتكەنىن قايدام، ماعان ايتەۋىر اينالامداعى كۇزگى باقتار كورىنىسى مۇحاڭ اڭگىمەسىنەن كەيىن باسقاشا اسەر ەتكەن.

دەگەنمەن بەكقال ەكەۋمىز سىبىرلاسا وتىرىپ، م. شاحانوۆتىڭ كۇز ايىنا دەگەن كوزقاراسىن ءبىراز تالداعانبىز. مۇحاڭنىڭ تابيعاتتىڭ مىنانداي سۇلۋلىعىن «كورە الماعانىنا» ءبىراز تاڭدانىس تا بىلدىرگەنبىز.

سوسىن: «جارايدى ول سۇلۋلىقتى ەكەۋمىز كوردىك. تابيعاتتىڭ بۇل عاجايىپ كورىنىسىنە وزگەلەر دە تامسانۋدا. سۋرەتشىلەردىڭ ءتىپتى ەسى شىعىپ كەتەدى. ءبىراق ءبىز بۇل اسەمدىكتى قۇرساپ تۇرعان اجالدى كورە المادىق قوي. مۇحاڭ تەك سونى كوردى» دەپ، م. شاحانوۆتىڭ تابيعي تۇيسىكتىك تانىمىن وزىمىزدەن ءبارىبىر جوعارى قويدىق.

بىردە كۇز سۇلۋلىعىنا تامسانعان اقىن اعام امانحان الىمگە وسى اڭگىمەنى ايتىپ بەرگەنىمدە، امانحان اعام دا بىردەن مۇحاڭدى قولداپ شىعا كەلدى. بۇل تۇرعىدا ءبىراز عىلىمي تۇجىرىمدار، كىتابي تامسىلدەر كەلتىردى.

جالپى تالانتتى ادامدار بويىندا كەي «وعاشتىقتاردىڭ» كەزدەسىپ قالاتىنىن ءبارىمىز دە جاقسى بىلەمىز. سول «كەمشىلىكتەردىڭ» وزىمىزدە بولماۋىن ءوز ارتىقشىلىعىمىز سياقتى كورەتىنىمىز دە بار. سەبەبى ول نارسە ءبىزدىڭ بويىمىزدا بولسا، باتتيىپ ءجۇدا جامان كورىنەدى ءدا. ال تالانت يەلەرىندە ءبىز كەمشىلىك دەپ تانيتىن نارسەلەر ولاردى ايشىقتاپ تۇرادى. بۇل ماسەلەنى دە جۇرە كەلە تۇسىنەسىڭ. تۇسىنبەي كەتۋىڭ دە مۇمكىن.

ءجاي، تاقىرىپ كۇز بولعان سوڭ شامالى شالىقتاپ جاتىرمىز. ونىڭ ۇستىنە مۇحاڭنىڭ شىن تۋعان ايى كۇز ەكەنىن ايتىپ قويايىق دەپ ەدىك ءتا.

ايتپاقشى، ءشاي ۇستىندە مۇحاڭنان: «بوكستى كوردىڭىز بە؟» دەپ سۇراپ قالدىم. ول كىسى: «قانداي بوكس؟» دەپ وزىمنەن قايىرا سۇرادى. مەن: «گەنانىڭ بوكسى شە؟!» دەدىم. مۇحاڭ: «ول كىم؟» دەدى. سودان ءبارىمىز جابىلىپ گەنانىڭ كىم ەكەنىن تۇسىندىردىك.

ءشاي قۇيىپ وتىرعان قىزمەتكەر ايەل: «گەنانىڭ جەڭىلگەنىنە بۇكىل قازاقتار قايعىرىپ جاتىر» دەپ ەدى، مۇحاڭ: «سوندا گەنا دەگەن دە قازاق پا؟» دەدى. ءبىز: «اكەسى ورىس، شەشەسى كارىس، ءوزى قازاق» دەپ جاۋاپ بەردىك. مۇحاڭ بىزگە جىندى ادامدى كورگەندەي وقشىرايا قارادى.

سوسىن: «مەن چەمپيون رەتىندە تەك قاجىمۇقاندى عانا مويىندايمىن. قازىر شىناشاقتاي چەمپيوندار قاپتاپ كەتتى. وزىنەن سالماعى شامالى اۋىرلاۋ بىرەۋ ءبىر ۇرسا، ولەدى دە قالادى. سول ما چەمپيوندىعى؟!» دەدى. ءبىز ءۇنسىز قالدىق.

تاعى بىردەڭكە دەسەك، وسى تۇرعىدا جازعان ولەڭىن كولدەنەڭ تارتاتىنىن ءبىلىپ وتىرمىز. ءبىر جاعى مۇحاڭدىكى دە ءجون. ەندى بودەنە تالانتتار مەن قاجىمۇقاندى قاتار قويۋعا بولمايتىندىعى راس قوي. ءبىراق... ءجا، وسىمەن ءتامام.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-47

1942-جىلى قازاقتىڭ ءبىراز بەلدى قالامگەرلەرى دۇنيەگە كەلگەن. 1992-جىلى سول قالامگەرلەردىڭ 50 جاسقا تولعان مەرەيتويلارىنا بايلانىستى وتكەن ءبىر ءىس- شارا تەلەديداردان كورسەتىلدى. سول شاراعا مەرەيتوي يەلەرىنىڭ دەنى قاتىستى.

ول تۋرالى مۇحاڭنىڭ ءوزى:

«ك س ر و كۇيرەگەن. تاۋەلسىزدىك العانىمىز ەندى عانا. الەۋمەتتىك جاعداي بولسا دا جەتىسىپ تۇرعان جوق. سوندىقتان دا بيلىك ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى قوسىپ، مەرەيتويىمىزدى توپىرلاتىپ اتاپ وتە سالدى. سول كەزدە ۇيىمداستىرۋدان قاتە كەتتى مە، جوق الدە سوعان جەتە ءمان بەرىلە قويمادى ما ەكەن، ايتەۋىر مەرەيتوي يەلەرىنە ءبىر-ءبىر شوق گۇل ۇسىنىلعاندا ماعان جەتپەي قالىپتى. ونى ءوز باسىم اڭعارا دا قويعان جوقپىن. ءبىراق سونى تەلەديداردان كورگەن ءبىزدىڭ وتىرارلىق اقساقالدار جينالىپ اۋدان اكىمىنە بارىپ: «ءبىزدىڭ بالاعا گۇل جەتپەي، كوڭىلى ءپاس بولىپ قالدى. سوندىقتان وعان ارتىندا قولداۋ بىلدىرەتىن تۋعان ەلى بار ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ، مەرەيتويىن ءوز اۋدانىمىزدا كەڭ كولەمدە اتاپ وتەيىك. م. شاحانوۆتاي ەل ابىرويىن اسقاقتاتىپ جۇرگەن تۇلعالار كوپ ەمەس» دەپتى.

اقساقالدار پىكىرىن سول كەزدەگى اۋدان اكىمى قانجىگىت سىزدىقوۆ تا قولداپتى. ءسويتىپ 50 جىلدىق العاشقى مەرەيتويىم ءوزىمنىڭ تۋعان اۋدانىمدا اتالىپ ءوتتى» دەدى.

مەن دە سول وتىراردىڭ تۇلەگى بولعاندىقتان ول مەرەيتويدىڭ قالاي اتالىپ وتكەنىن ءبىرشاما بىلەمىن. «وسىنداي توي وتىراردا بۇرىن-سوڭدى بولماعان» دەپ ش. قالداياقوۆ انىندە شىرقالعانىنداي، م. شاحانوۆتىڭ تويى شىنىندا دا كەيىن وسى ىڭعايدا اتالىپ وتكەن مەرەيتويلاردىڭ باسى بولدى.

مىڭداعان وتىرارلىقتار مۇحاڭدى قوناقتارىمەن بىرگە اۋدانعا قادام باسار شەكارالىق ايماقتان كۇتىپ الدى. تويعا وزگە اۋدانداردان شاقىرىلعان قوناقتاردىڭ ءوزى مىڭ ادامعا جەتتى. مەرەكەلىك شارالار اشىق اسپان استىندا ارنايى دايىندالعان ساحنادا ءوتتى. مەرەيتوي يەسىنە ات ورنىنا تۇڭعىش رەت اۆتوكولىك مىنگىزىلدى. م. شاحانوۆ تۋعان شىلىك اۋىلىنداعى ن. كرۋپسكايا اتىنداعى ورتا مەكتەپكە مۇحاڭنىڭ اتى بەرىلدى.

سونىمەن قاتار، ارنايى شىعارىلعان قاۋلىمەن بولاشاقتا م. شاحانوۆ اتىن يەلەنەتىن باققا 10 گەكتار جەر ءبولىندى. وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا سول كەزدەگى اۋدان اكىمى قانجىگىت سىزدىقوۆ ءجۇردى. كەيىن الگى مەكتەپ الدىنا م. شاحانوۆتىڭ ءمۇسىنى قويىلدى. ونداي ءمۇسىن مۇحاڭنىڭ ەسىمىن يەلەنگەن شارداراداعى مەكتەپ الدىنا دا قويىلعان. ول ءمۇسىن بەلگىلى ساۋلەتشى تىلەۋبەردى بيناشەۆتىڭ قولىنان شىققان.

ت. بيناشەۆ تا مۇحاڭا جاقىن جۇرەتىن جىگىتتەردىڭ ءبىرى. تالاي رەت بىرگە ءشايلانعانبىز. مۇحاڭ ەكەۋمىز ۇيىندە دە قوناقتا بولدىق. «ءبىر كۇن ءدام تاتقانعا، قىرىق كۇن سالەم جولدا» دەمەكشى، بۇل جىگىتتىڭ دە مۇحاڭا قاتىستى ءبىر وقيعاسىن ورتاعا شىعارا كەتەلىك.

مۇحاڭ ءمۇسىنى دايىن بولعان سوڭ، ونى ءبىر جۇك كولىگىنىڭ ۇستىنە ارتادى دا، قاسىنا جولداسىن ەرتىپ، الماتىدان شاردارا قايداسىڭ دەپ تارتىپ كەتەدى عوي.

كۇزدىڭ كۇنى بولسا كەرەك. كولىك ۇستىنەن توڭعان سوڭ ەكەۋى دە جۇرگىزۋشىنىڭ قاسىنا جايعاسىپ الادى.

تاراز قالاسىنىڭ ماڭىندا ماي قىزمەتكەرىنىڭ الا تاياعى شوشاڭ ەتە قالادى. جۇرگىزۋشى كۋالىگىن قالتاسىنا باسقان الا تاياقتىلى: «ۇشەۋىڭ بىردەي كوۆيناعا قونجيىپ الىپسىڭدار...» دەپ اڭگىمەنى باستاپ كەلە جاتقاندا، بۇلار: «ءبىز ۇشەۋ ەمەس، تورتەۋمىز. ماشينەنىڭ بورتىندا مۇحتار شاحانوۆ وتىر» دەيدى. اڭتارىلىپ قالعان ماي قىزمەتكەرى كولىكتىڭ ۇستىنە كوتەرىلىپ، مۇحاڭنىڭ ءمۇسىنىن كورەدى دە، جاعدايدى تۇسىنگەن سوڭ ۇشەۋىن ءشايلاندىرىپ، قۇرمەتتەپ شىعارىپ سالادى.

مۇحاڭ ەكەۋمىز ت. بيناشەۆتىڭ شەبەرحاناسىندا دا بولدىق. بايقاعانىم، ءوزى ءار كۇردەلى ءىستى قولعا الار كەزدە مۇحاڭ اقىلىنا جۇگىنەدى ەكەن. ءوزى شەبەرلىك كورەگەندىلىكتەن دە كەندە ەمەس. بىردە ءبىزدىڭ وتىرار اۋدانىنىڭ پارتيا كوميتەتى وسى تىلەۋبەردىنىڭ قىزمەتىنە جۇگىنەدى.

اۋدان باسشىلىعى كۇن كوسەمنىڭ تۋعانىنىڭ پالەنباي جىلدىعىنا وراي ۆ. لەنيننىڭ ەسكەرتكىشىنە تاپسىرىس بەرگەن عوي. بۇل ەسكەرتكىش دەگەننىڭ اياق-قولى، دەنەسى بولەك-سالاق بولىپ ءار جەردە دايىندالاتىن كورىنەدى. سودان تاپسىرىس العاندا قاتە كەتكەن بە، جوق الدە وزگە ەسكەرتكىشپەن اۋىسىپ كەتكەن بە، ايتەۋىر بۇلارعا جەتكەن لەنين جارىقتىق باسىنا شاپكى كيگەنى ازداي، تاعى ءبىر شاپكىنى قولىنا ۇستاپ العان دەيدى. ت. بيناشەۆقا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى: «پالەن اقشاعا تەز ارادا مىنا ەسكەرتكىشتى رەتكە كەلتىرىپ بەر» دەيدى. تىلەۋبەردىەكەڭ الگى اقشانىڭ ءبىر بولىگىن قالتاسىنا باسادى دا، ءىزىم- عايىم جوق بولىپ كەتەدى. سودان بۇكىل اۋدان قىزىل جاعالىلارى ۋلاپ-شۋلاپ ءجۇرىپ، توي- تومالاقتان بەت-اۋزى گۇمپ بولىپ ءىسىپ كەتكەن ت. بيناشەۆتى حاتشىنىڭ الدىنا الىپ كەلەدى عوي.

حاتشى بولسا: «مىنا ەسكەرتكىشتى قازىر ءبىر جاقتى قىلماساڭ، كوزىڭدى قۇرتامىن» دەپ زىركىلدەيدى. باسى سىنىپ تۇرعان تىلەۋبەردىەكەڭ لەنين اتاسىنا قاراپ تۇرىپ، قاسىنداعى جىگىتتەردىڭ بىرىنە: «ماعان بالعا مەن قاشاۋدى جەتكىز» دەيدى. سۇراعانى قولىنا تيگەن سوڭ، لەنين جارىقتىق قولىنا ۇستاپ تۇرعان شاپكىنىڭ كۇنقاعارىن ءبىر ۇرىپ قاعىپ تاستايدى دا: «شارۋا ءبىتتى. كۇن كوسەم قولىنا پراۆدا گازەتىن ۇستاپ تۇر» دەپ حاتشىعا ماڭعازدانا قارايدى. حاتشى دا، وزگەلەر دە ريزا بولادى. ءبىراق تىلەۋبەردىنىڭ كىرجيىسىنە قاراعاندا اۋدان باسشىلارى كەلىسىلگەن اقشانى تولىقتاي بەرمەي قويعان ءتارىزدى. ءسىرا ولارعا دا بالعاسىن ءبىر سىلتەگەن ادامعا ەكى مىڭ سومدى ساناپ بەرە سالۋ تومپاقتاۋ كورىنسە كەرەك. تاپ وسىعان ۇقساس وقيعا ءبىر پارتيالىق گازەتتە دە قايتالانادى.

رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ ونى دا كەلتىرە كەتەيىك.

ك س ر و كەزىندە باس حاتشى ساپارعا اتتانار كەزدە ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەلەرى ۇشاق باسىندا قازداي ءتىزىلىپ شىعارىپ سالاتىن. سول سۋرەت بارلىق پارتيالىق گازەتتەردە جاريالاناتىن. بىردە ل. برەجنەۆ جارىقتىق ءبىر جەرگە ساپارعا شىعاتىن بولادى دا شىعارىپ سالۋشىلار سۋرەتى جاريالانۋ ءۇشىن رەداكسياعا كەلىپ تۇسەدى. ءبىراق باس حاتشىنى شىعارىپ سالۋعا بارعان ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ءبارى باستارىنا شلياپا كيىپتى دە قاس قىلعانداي تەك ا. كوسىگين عانا سۋرەتكە جالاڭباس ءتۇسىپتى. گازەت باسشىلارى اقىلداسا كەلە: «ءبىر ادامنىڭ جالاڭباس تۇرعانى جاراسپاس» دەپ ا. كوسىگينگە دە قولدان سۋرەت سالىپ، شلياپا كيگىزىپ قويادى. ەرتەسىنە ورتالىق پارتيا كوميتەتىنەن رەداكسياعا تەلەفون شالىنادى.

ونداعىلار: «سەندەر جىندانعانسىڭدار ما؟ ا. كوسىگيننىڭ باسىنا ءبىر شلياپا كيگىزىپ، قولىنا تاعى بىرەۋىن ۇستاتىپ قويعاندارىڭ قالاي؟» دەيتىن كورىنەدى. سويتسە، رەداكسيا قىزمەتكەرلەرى اسىعىپ-ۇسىگىپ ءجۇرىپ، ا. كوسىگيننىڭ ءوز شلياپاسىن قولىنا ۇستاپ تۇرعانىن بايقاماي قالىپتى ءدا.

ءجا، وسىمەن ءتامام. ەرتەڭگى ءشايعا دا اڭگىمە قالسىن.

 جالعاسى بار