گەنەتيكا تاريحى: تۇقىم قۋالاۋشىلىق قالاي انىقتالدى؟

 استانا. قازاقپارات - گەنەتيكا - ءتىرى اعزالاردىڭ ءوز بەلگىلەرىن كەلەسى ۇرپاعىنا بەرۋ مۇمكىندىكتەرىن زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى.

عىلىم رەتىندە گەنەتيكا تاريحى گرەگور مەندەلدىڭ (1822-1884) جۇمىسىنان باستاۋ الدى. ول 60-جىلدارى جۇيەلى تۇردە بىرنەشە تاجىريبە جۇمىسىن جۇرگىزىپ، تۇقىم قۋالاۋشىلىق زاڭدىلىعىن انىقتاپ، العاش رەت تۇقىم قۋالاۋ تۋرالى تۇسىنىكتى ورتاعا سالدى.

زەرتتەۋ نىسانىن دۇرىس تاڭداۋ، زەرتتەلگەن اقپاراتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، دۇرىس ساراپتاما جاساۋ وعان ءۇش زاڭدىلىقتى قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزدى:

1. ءبىرىنشى ۇرپاقتىڭ گيبريدىنىڭ بىرتەكتىلىگى؛

2. ەكىنشى ۇرپاقتا ىدىراۋ زاڭدىلىعى؛

3. ءار ءتۇرلى بەلگىلەردىڭ تاۋەلسىز تۇردە تۇقىم قۋالاۋى.

مەندەل زەرتتەۋ بارىسىندا تۇقىم قۋالايتىن اقپاراتتىڭ بەلگىلى ءبىر نىسانعا عانا جاۋاپتى ەكەنىن تۇسىنەدى. مەندەل جاساعان عىلىمي اشىلۋعا ەشكىم اسا كوڭىل اۋدارا قويمايدى. ونىڭ زاڭدارىن ⅩⅩ عاسىردا بىرنەشە عالىمدار وسىمدىكتەر مەن جانۋارلارعا زەرتتەۋ جۇرگىزە وتىرىپ اشقان بولاتىن.

XIX عاسىردىڭ 80-جىلدارى ميتوز جانە مەيوز ۇردىستەرى سيپاتتالىپ جازىلدى. XX عاسىردا تەودور بوۆەري جانە ۋيليام سەتتون بەلگىلى ءبىر اعزا بەلگىلەردىڭ تۇقىم قۋالاۋشىلىعى ولاردىڭ حروموسومالارى ارقىلى ىسكە اساتىنى تۋرالى تۇجىرىم جاسادى. ياعني، الەم بويىنشا تۇقىم قۋالاۋشىلىق ءۇردىسى قانداي قۇرىلىم بويىنشا جۇزەگە اساتىنىن ءتۇسىندى.

ۋيليام بەتسون گامەتالار تازالىعى زاڭدىلىعىن ۇسىندى، كەيىن وعان «گەنەتيكا» دەگەن اتاۋ بەرىلدى. ال، يوگانسەن عىلىمعا گەن، گەنوتيپ، فەنوتيپ ۇعىمدارىن ەنگىزدى. سول ۋاقىتتا حيميالىق تابيعاتى ءالى بەلگىسىز بولعانىنا قاراماستان، زەرتتەۋشىلەر گەننىڭ تۇقىم قۋالايتىن فاكتورعا يە ەكەنىن ءبىلدى.

1906-جىلى گەندەردىڭ جىنىسپەن بايلانىستى تىركەسۋ بەلگىسى بايقالدى. گەنوتيپ ۇعىمى ارقىلى گەننىڭ اعزاداعى تۇقىم قۋالاۋ اقپاراتىن تاسىمالدايتىن تاۋەلسىز بەلگىلەر عانا ەمەس، ولار بەلگىلى ءبىر جۇيە ەكەنى انىقتالدى.

تۇقىم قۋالاۋمەن قاتار، وزگەرىس زاڭدىلىقتارى دا اشىلا باستادى. 1901-جىلى دە فريز مۋتاتسيا ناتيجەسىندە وزگەرىس عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالادى. كەيىن مۋتاتسيا رادياتسيا مەن ءتۇرلى حيميالىق زاتتاردىڭ ەسەبىنەن ىسكە اساتىنى انىقتالدى.

وسىلايشا، حروموسوما تەك بارلىق بەلگىنى تاسىمالدامايتىنى، ونىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋعا قابىلەتتى ەكەنى بەلگىلى بولدى. 1910-جىلى مورگان باستاعان زەرتتەۋشىلەر توبى حروموسوما تەورياسىن جاسادى:

1. گەن حروموسومادا تىزبەكتەلىپ ورنالاسقان.

2. ءار حروموسومانىڭ وزىنە ۇقساس ەكىنشى بولىگى بار.

3. اتا-انانىڭ ءارقايسىسىنان ۇرپاعى ۇقساس حروموسومانىڭ ءبىرىن الادى.

3. ۇقساس حروموسومالاردا بىردەي گەندەر جيىنتىعى بار، دەگەنمەن، ولاردىڭ اللەلدى ورتاسى ءارتۇرلى.

4. ءبىر حروموسومادا ورنالاسقان گەندەر بىردەي دارەجەدە تۇقىم قۋالايدى.

5. حروموسوماداعى گەندەر ءبىر-بىرىنەن نەعۇرلىم الشاق ورنالاسقان سايىن، كروسسينگوۆەر ءۇردىسىنىڭ ءجۇرۋ مۇمكىندىگى جوعارى.

حروموسومالاردىڭ ساراپتاماسى ولاردىڭ امينقىشقىلدارى مەن ءنارۋىزداردان تۇراتىنىن كورسەتكەن.

XX عاسىردا عالىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءنارۋىزدار وزگەرىس پەن تۇقىم قۋالاۋدى تاسىمالدايتىن باستى حيميالىق زات دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى.

Massaget.kz