مۇحاڭ ىلعي تۋ سىرتىمنان: «زدراستە» دەدى ءيتباي» دەپ امانداسادى - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى
ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.
**
ءبىر جەردەن ءشايلانىپ كەلگەن سوڭ قىزدار ۇسىنعان تاعامعا قول سوزا قويعان جوقپىن.
سونى اڭعارعان مۇحاڭ: «سەن ەتجەمەس ەشىموۆكە ۇقساپ نەمەنەگە دامگە قاراماي وتىرسىڭ؟» دەدى. ەتجەمەس ەشىموۆتىڭ كىم ەكەنىن بىلسەم دە، ءشاي ۇستىندە اڭگىمە بولسىن دەگەن ويمەن: «ونىڭىز كىم ەدى تاعى؟» دەدىم. مۇحاڭ اڭگىمەسىن:
«قىرعىزستاندا جۇرگەن كەزىم. بىردە ش. ايتماتوۆ ەكەۋمىزدى قىرعىزدىڭ بەلدى كاسىپكەر جىگىتى قوناققا شاقىردى» دەپ باستادى. «ول جىگىتتىڭ اكەسى بۇكىل قىرعىز وڭىرىنە «ەتجەمەس ەشىموۆ» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان ەكەن.
ءوزى كەزىندە ءبىر اۋداندى باسقارىپتى. قوناققا بارعان جەردە دوستارى ازىلدەپ: «بۇل كىسى ەت جەمەيدى» دەسە، الگى بايعۇس شىنىندا دا ەت جەمەي قويادى ەكەن. سودان «ەتجەمەس ەشىموۆ» دەگەن اتى حالىق اراسىندا تاراپ كەتەدى. ءبىزدى قوناققا شاقىرىپ وتىرعان وسى ەتجەمەس ەشىموۆتىڭ ءبىر بالاسى.
شىكەڭ قوناققا كەلەتىن بولعان سوڭ الگى ۇيگە ەتجەمەسەكەڭنىڭ بۇكىل اۋلەتى جينالىپتى. ءۇيدى دە كەلىستىرىپ سالعان ەكەن. اۋلاسىنا بىرنەشە توننالىق تاستاردى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قالاپ، ونىڭ ۇستىنەن سۋ توگىلدىرىپ، تابيعاتتىڭ سۇلۋ ءبىر كورىنىسىن جاساپ تاستاعان. الگى جەردەن بەينە ءبىر الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە وتىرعانداي اسەر الاسىڭ. سوعان وراي اراكىدىك بيلىك تە جالعا الىپ وتىراتىن بۇل ۇيگە پرەزيدەنتتەرىنەن باستاپ قانشاما الەمدىك دەڭگەيدەگى تانىمال تۇلعالار باس سۇققان.
سودان نە كەرەك، داستارقاندا وتىرمىز. الدىمىزعا استاۋ- استاۋ ەت تارتىلدى. مەن سونىڭ الدىندا عانا ءبىر تاعامنان ۋلانىپ، دامنەن باس تارتىپ جۇرگەنمىن. دارىگەرلەر سولاي كەڭەس بەرگەن. سول كەزدە شىكەڭ قاي جەردە وتىرعانىن ەسىنەن تارس شىعارىپ: «بىزدە باياعىدا «بۇل ەت جەمەيدى» دەسە، جەمەي قوياتىن ەتجەمەس ەشىموۆ دەگەن جارىمەستەۋ ادام بولعان. سەن دە سول سياقتى بولىپ وتىرسىڭ عوي» دەپ قويىپ قالدى.
ءارى- بەرى تۇرتپەكتەسەم ەلەر ەمەس. ەتجەمەس ەشىموۆتىڭ اڭگىمەسىن ودان ءارى ىندەتىپ كەتىپ بارادى. ايتەۋىر ءبىر كەزدە شىكەڭە قايدا وتىرعانىمىزدى ۇعىندىردىم- اۋ. ش. ايتماتوۆ تا، وزگەلەر دە تىلدەن قالدى. داستارقان باسىندا سونداي ءبىر ىڭعايسىز جاعداي قالىپتاستى. سول كەزدە مەن: «شىكە، دەدىم، - دوستار اراسىندا ونداي ازىلدەردىڭ نە ءبىرى ايتىلا بەرەدى. شەكەر ايلاعىندا بولعان كەزىمدە ءسىز تۋرالى دا قۇرداستارىڭىز ايتقان قانشاما ازىلدەردى ەستىگەنمىن. ونى ورتاعا شىعارسام ءسىز دە ىڭعايسىز جاعدايدا قالار ەدىڭىز. ەگەر ەشىموۆ اعامىز دوستارى ازىلدەگەندەي ادام بولسا، كەزىندە ەل باسقارىپ، وسىنداي قۇرمەت بيىگىنە كوتەرىلگەن ۇل- قىزداردى تاربيەلەي الار ما ەدى؟! سوندىقتان سول اعامىز قۇرمەتى ءۇشىن ءبىر توستاعان قىمىزدى كوتەرىپ قويۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعان سياقتى» دەدىم. سول ءسوز داستارقان شىرايىن قايتا كىرگىزدى» دەگەن مۇحاڭا: «جالپى «ەت جەمەيدى» دەسە جەمەي قوياتىن ادامدار قاي اۋىلدا دا كەزدەسەدى ەكەن. ءبىراق ءبىز «اتامىز جاۋدان، انامىز ءشايدان قايتپاعان» قازاق بولعان سوڭ ەت جەمەسەك تە سورپا ءىشىپ وتىرامىز» دەپ قويدىم.
شىنىندا دا «بۇل وندايدى ىشپەيدى، بۇل مۇندايدى جەمەيدى» دەسە ىشپەي- جەمەي قوياتىن ادامدار ءار اۋىلدا دا بار، ءا؟!
ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-45
جۇمىسقا مۇحاڭنان بۇرىن كەلەمىن. قاعازعا شۇقشيىپ وتىرعان كەزىمدە مۇحاڭ ىلعي تۋ سىرتىمنان: «زدراستە» دەدى يتباي» دەپ امانداسادى. مەن ورنىمنان تۇرىپ، قولىن الامىن. مۇحاڭ قولىمدى قىسادى. كۇندە وسى.
م. شاحانوۆقا سالەم بەرۋشىلەر رەداكسياعا ۇدايى باس سۇعىپ تۇرادى. ءوز ارىپتەستەرىمىز دە كەلىپ كەتىپ جاتادى. كەيبىرەۋى بىزبەن ءبىر-ەكى رەت ءشاي ىشكەنىمەن مۇحاڭ ولاردى تۇستەپ تاني بەرمەيدى.
ال الگىلەر بولسا م. شاحانوۆقا وزىمسىنە اڭگىمە ايتادى. مەن ەكى جەلەۋ، ءبىر سىلتاۋمەن ولاردى قايتا تانىستىرامىن. مۇحاڭ وندايدا: «ءوزىم دە بىلەمىن عوي» دەپ قويادى. جاس كەزىمىزدە «ءسابيت مۇحانوۆ وزىنە سالەم بەرگەندەرمەن تانىماسا دا سىر بەرمەي سويلەسە بەرەدى ەكەن» دەگەندى ەستۋشى ەدىك، ەندى سول ءجايت ءوز باسىمىزدا دا قايتالانىپ جاتىر.
مۇحاڭ ايتادى: «سالەم بەرۋگە كەلگەن ءبىر جىگىت «مەنى تانىدىڭىز با؟» دەپ سۇرادى. وعان: «شىرامىتىپ تۇرمىن» دەپ قويدىم. ول: «پالەن جىلى سىزبەن كەزدەسۋ بولعاندا، مەن كەشىگىپ كەلگەندىكتەن جابۋلى ەسىكتى اشىپ قالعانىمدا، ءسىز ماعان جالت قاراپ ەدىڭىز عوي» دەدى. مەن: «باسە، قايدان كوردىم دەسەم، سول سەن بە ەدىڭ؟!» دەدىم دەپ، ىشەگى قاتا كۇلەدى. سوسىن: «ادام تابيعاتى قىزىق، ءا؟» دەپ قويادى.
تاڭەرتەڭگىسىن، نە ءشاي ۇستىندە اقپارات الماسامىز. وزىمىزدەگى جانە الەمدەگى كەي ماسەلەلەرگە مۇحاڭ نازارىن اۋدارامىن. پىكىرىن سۇرايمىن. دۇنيەدەن وزعان ارىپتەستەرىمىز، تانىستارىمىز تۋرالى قۇلاعدار ەتەمىن. كەيدە مۇحاڭ الگىلەر تۋىستارىنا سول جەردەن تەلەفون شالىپ، كوڭىل ايتادى. ءبىراق شىڭعىس ايتماتوۆ اعامىزدىڭ قازاسىن ءبىز توتەننەن ەستىدىك.
سول كەزدە مۇحاڭ «سوۆمين» اتالىپ كەتكەن اۋرۋحانادا ەم قابىلداپ جاتقان.
كوڭىلىن سۇراپ، پالاتاسىنا باس سۇقتىم. اماندىقتان سوڭ وتىرا بەرگەنىمىزدە، مۇحاڭ جاتىپ جۇرگەن كەرۋەت ساتىر-سۇتىر ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. ەگەر سالماقتى كوتەرە الماسا، قاي كەرۋەت تە مورت سىنادى عوي. مىناۋ ولاي ەمەس، بىردەن تالقاندالىپ كەتتى. قيراپ تۇسكەن توسەككە اڭتارىلا قاراپ قالدىق. كەيىن سۇراستىرساق، ش. ايتماتوۆ تاپ سول كەزدە دۇنيەدەن وزعان ەكەن.
ۇيگە كەلگەن سوڭ تەلەفونىم شىلدىرلادى. مۇحاڭ ەكەن. «الو» دەدىم. ار جاقتا ءۇن جوق. ءبىر كەزدە قىرىلداعان، سىرىلداعان تۇسىنىكسىز دىبىس ەستىلدى. «الو، الو...» دەيمىن. الگى قىرىل- سىرىل اراسىنان ىڭىرسىعان داۋىس ەستىلدى. مۇحاڭنىڭ داۋسى. الگىندە عانا كىرىپ شىققانمىن. «اياق استىنان نە بولىپ قالدى ەكەن» دەپ جانىم قالمادى.
سول كەزدە مۇحاڭ جاسىنا تۇنشىعا: «شىكەڭ قايتىس بولىپتى» دەدى. كوڭىل ايتتىم. اعاسىنىڭ جاس ەمەس ەكەنىن، سەكسەنگە كەلگەنىن قاپەرىنە سالدىم. ونىڭ ۇستىنە توتەننەن كەلگەن اجال ەمەس، قانشا كۇننەن بەرى كومادا جاتقانىن دا تىلگە تيەك ەتتىم. مەنىڭكى مۇحاڭ جۇرەگىنە سالماق ءتۇسىپ كەتپەسىن دەگەن وي عوي.
«قازىر بارا المايسىز. جەدەل حات سالىڭىز دەگەن سياقتى تىرشىلىك قامىن دا كولدەنەڭ تارتىپ، ىلدەبايلاپ ءجۇرىپ اعامنىڭ بەتىن بەرى قاراتىپ الدىم. سودان توسەك تارتىپ جاتقانىنا قاراماي، ەرتەسىنە بىشكەككە اتتانىپ كەتتى عوي.
مۇحاڭ مەن شىكەڭنىڭ اجىراماس دوستىقتارى تۋرالى تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلم بار. سول فيلمدە م. شاحانوۆتىڭ ش. ايتماتوۆقا ارناعان ءانى اۋەلەتە ورىندالىپ تۇرادى. مۇحاڭ بولسا شىكەڭ ەسكەرتكىشى تۇبىندە جالعىز ءوزى مۇڭعا شومىپ وتىرادى. كورگەن سايىن جۇرەگىم سىزدايدى... .
جالعاسى بار