ول كەزدە م. شاحانوۆ ولەڭدەرىن جاتقا وقىمايتىن ادام كەمدە-كەم بولاتىن... - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-36

بىردە م. شاحانوۆتىڭ اتىنا نيۋ-يورك قالاسىندا وتەتىن ءبىر شەرۋگە «قۇرمەتتى قوناق رەتىندە قاتىسىڭىز» دەگەن شاقىرتۋ كەلدى.

مۇحاڭ: «سول شارا مەنسىز دە وتەر» دەپ بارعىسى كەلمەپ ەدى، ءبىز قولقالاپ قويمادىق. ءوز ويىمىزدى ورتاعا شىعارىپ: «ەل كورەسىز، جەر كورەسىز» دەپ قويامىز عوي باياعى. مۇحاڭ بولسا: «امەريكا بارماي جۇرگەن جەرىم بە ەدى؟ جەردىڭ ءتۇبى...» دەدى دە: «باياعىدا سول جاقتاعى ءبىر قالاعا بارامىن دەپ ءولىپ قالا جازداعانمىن. انا ءبىر ءداۋ ەسكەرتكىشى بار قالا بار عوي... قۇدايلارى قولىن جايىپ تۇرعان. قانداي قالا ەدى سول؟» دەپ بىزگە سۇراۋلى جۇزبەن قاراعان مۇحاڭا، ءشاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان قىزمەتكەر ايەل: «ريو-دە-جانەيرو» دەپ سارت ەتكىزدى. مۇحاڭ: «ءيا، سول قالاعا بۇرىن تەك پرەزيدەنتتەرگە عانا بەرىلىپ كەلگەن ءبىر سىيلىقتى الۋعا بارعانمىن. ماعان سىيلىقتى ب ۇ ۇ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى م. تولبا مەن تايلاند كورولىنىڭ قىزى تاپسىردى. مەن ءوزى بيگە شورقاقپىن. سوندا عوي تايلاندتىڭ حانشايىمىمەن بيلەيمىن دەپ اياعىن باسىپ كەتكەنىم.

قاس قىلعانداي سول كەزدە جاڭا توپىلاي الىپ كيە سالعان ەم، ول دا اياعىمدى قىسىپ، نە كەرەك، الگى بيكەشتىڭ اياعىن وڭدىرماي باستىم. ول بايعۇس سىر بىلدىرگەن جوق. قانشا دەگەنمەن تاققا وتىرعالى تۇرعان قىز عوي» دەگەن مۇحاڭا: «تايلاند كورولى قىزىنىڭ اياعىن باسقاننان جامان بولعان جوقسىز. بالكىم بۇل جولى دا سونداي ءبىر بيكەشتىڭ» دەدىم دە قىرعىزشالاپ: «بۇتىن باسىپ قايتارسىز...» دەپ قويدىم.

مۇحاڭ: «ءبىرىنشى سىيلىق دەگەن انشەيىن اتى. بار بولعانى ءبىر جاپىراق قاعاز بەن قولاقپانداي تەمىر بەردى. قازىر سونىڭ قايدا جاتقانىن دا بىلمەيمىن. ودان ەكىنشى سىيلىعى جاقسى ەكەن. ەكىنشى دارەجەلى سىيلىق العانعا 80 مىڭ دوللاردى قوسا بەردى. ەندى ءبىرىنشىنى ىلعي پوەزيدەنتتەر العان. ولارعا اقشا كەرەگى جوق قوي. ءسويتىپ ول جاقتان ەكىنشى سىيلىق الماعانىما وكىنىپ قايتقانمىن» دەگەن مۇحاڭ ماعان قاراپ: «يارقۇدي، سەن جاقسى بىلەسىڭ. ماعان ىلعي تەلەفون سوعىپ تۇراتىن ءبىر كورىپكەل ايەل بار دەپ ەدىم عوي. ول ايەلدى ءوزىم ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن. ءبىراق اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر كورىنىس بەرە باستاعان كەزدە تەلەفون شالادى.

سول ايەل: «الگى الىپ ەسكەتكىشكە بارىپ، مەن ايتقان ىرىم- جىرىمداردى جاساڭىز» دەپ تەلەفون شالدى. ول ەسكەرتكىشتىڭ قايدا ەكەنىن سۇراسام، ءيت ولگەن جەردە ەكەن. ءبىر جاعى: «وزگەلەر تابىناتىن قۇدايدا نەم بار» دەپ بارعىم دا كەلمەدى.

بارمايتىن ەدىم، الگى حانشايىمنىڭ اياعىن باسىپ كەتكەن سياقتى تاعى ءبىر قولايسىز جاعدايعا تاپ بولدىم. سول كەزدە كورىپكەل ايەل تاعى دا زۆاندادى.

سوسىن «قوي، بولماس» دەپ كولىك شاقىرىپ، حريستوستىڭ ەسكەرتكىشىنە باردىم.

«بۇل دا ءبىر پايعامبار عوي» دەپ باسىندا بىلگەن قۇرانىمدى وقىدىم» دەگەن مۇحاڭدى تاعى دا قولقالاپ، نيۋ-يورككە ۇشىردىق تا جبەردىك. ءبىر جاعى ءوزىمىز دە ءبىراز دەمالىپ الايىق دەپ ويلادىق-اۋ دەيمىن ءدا.

سىرعىپ بارا جاتقان ۋاقىت. انە-مىنە دەگەنشە مۇحاڭ دا كەلىپ قالدى. ءشاي ۇستىندە وتىرمىز. مۇحاڭا: «ال، گاپىرىڭىز» دەپ قويدىق. م. شاحانوۆ بولسا: «يارقۇديدىڭ جازۋى قۇساپ ايتسام: «باردىم. كوردىم. قايتتىم» دەدى دە: «ايتپاقشى، ءبىر قىزىق بولدى» دەپ اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىردى.

«كوشەدە كەلە جاتسام، ءبىر ايەل باس سالىپ قۇشاقتاي الدى. سوناۋ ءيت ارقاسى قيانداعى نيۋ-يوركتە، ارى-بەرى اعىلعان ىعى-جىعى حالىقتىڭ ورتاسىندا تانىس بىرەۋ كەزدەسە قالادى دەپ كىم ويلاعان. الگى ايەل باس سالعاندا سەلك ەتە قالدىم. سويتسەم كىم... كىم شە... سول جاقتا جۇرگەن ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ادامى. سونى دا بىلمەيسىڭ بە، بۇرىن مينيستر بولىپ ەدى عوي» دەگەندە بارىپ: «ءبىرعانىم» دەپ داۋىستاپ جىبەردىم.

«ءيا، سول. پەرۆىيعانىم ءايتىموۆا» دەدى مۇحاڭ.

«ءسويتىپ، نيۋ-يوركتىڭ ورتاسىندا كەزدەسكەن ەكى قازاق ءبىر- ءبىرىمىزدى كورىپ، مارە-سارە بولىپ قالدىق. قانشا دەگەنمەن بوتەن جەردە ادامنىڭ تۋىستىق ماحابباتى ويانادى ەكەن» دەگەن مۇحاڭا تاعى ءبىر ءازىلدى جىبەرىپ قالايىن دەپ تۇردىم دا، «كەلەسى ءشايعا دا اڭگىمە قالسىن» دەگەن ويمەن قويا سالدىم. ەگەر ايتقاندا بار عوي... ءجا، ەرتەڭ دە شاينەك قاينار.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-37

م. شاحانوۆقا ءبىر كورىپكەل ايەل تەلەفون شالىپ تۇرادى. ءبىراق وتە سيرەك حابارلاسادى. جوعالىپ، ءتىپتى ەستەن شىعىپ كەتكەن كەزدە مۇحتار اعامىزدىڭ تەلەفونى شىلدىر ەتە قالادى. مۇحاڭ ونى رەسەيدە تۇرادى-اۋ دەپ توپشىلايدى. ول ايەل م. شاحانوۆتىڭ وزىنە حابارلاسسا حابارلاسىپ تا جۇرگەن شىعار، ال مەن بىلگەلى ونىڭ تەلەفون شالماعانىنا ون جىلدان استى.

ول سول كەزدە مۇحاڭا: «ءسىز الداعى كۇندەرى جەلتوقسان وقيعاسىنان دا كۇردەلى ءبىر ۇلتتىق ماسەلەگە ارالاساسىز» دەپتى.

سونداي-اق: «ءومىر جولىڭىزداعى ءبىر كەزەڭنەن امان وتسەڭىز، ۇزاق جاسايسىز» دەپ تە بولجام جاساپتى. ول كەز ارتتا قالدى. دەمەك...

مۇحاڭنىڭ جالعىز اپكەسى جۇزگە جەتە دۇنيەدەن وزدى. الگى ايەل مۇحاڭا دا سول جاس مولشەرىن ايتقان ءتارىزدى. مەن: «سول جاسقا ءبىز جەتىپ، ءسىز سول تويدى باسقارساڭىز دۇرىس بولار ەدى» دەپ قويامىن. وندايدا مۇحاڭ: «ءوز تويىڭدى ءوزىڭ اتقارا بەر. مەنى قيناما» دەيدى.

مەن: «ارعى الەمگە اسىقپاڭىز. 2050 -باعدارلاماسىنىڭ ناتيجەسىن كورىپ كەتپەيسىز بە؟» دەيمىن. سودان سول كەزدە كىمنىڭ قانشاعا كەلەتىنى تۋرالى ءبىراز ەسەپ-قيساپ جاسايمىز. بۇگىنگى زاماناۋي جەتىستىكتەر مۇمكىندىگىن سارالايمىز.

«يسكۋسستۆەننىي ينتەللەكت» تۋرالى دا اڭگىمە ءوربيدى. سونىڭ ءبارىن قاۋزاي كەلە ءبىز ادام بالاسىنىڭ ماڭگىلىك ومىرگە قول جەتكىزۋىنە ساناۋلى-اق جىلداردىڭ قالعاندىعىن دالەلدەپ شىعامىز.

مۇحاڭ: «ءيا، «ماڭگىلىك ەلدە» تۇرىپ جاتقاننان كەيىن، ماڭگىلىك ءومىر سۇرمەسە دە بولمايدى عوي» دەيدى. ال جالپى ءوزى مىنا جالعان ءومىر قىزىقتارىن ارداق تۇتۋدى ونشا قوش كورە بەرمەيدى. سوندىقتان دا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىگى بولا تۇرا قانشاما بايلىقتاردان سانالى تۇردە باس تارتقان.

«جابايى جەكەشەلەندىرۋ» كەزىندە وزىنە ارنايى ۇسىنىلعان زاۋىتتان، وزگە دە تيىن-تەبەنگە يەلەنۋگە بولاتىن «باتپان قۇيرىقتارعا» كوزىن سۇزۋدەن بويىن اۋلاق ۇستاپ، ءوزىن تازا قالپىندا ساقتاپ قالعان.

بىردە م. شاحانوۆ ەكەۋمىز مەدەۋ شاتقالىنا قاراي كولىكپەن كوتەرىلىپ بارا جاتقان بولاتىنبىز. جول بويىندا كوزگە ۇرىپ تۇرعان ءزاۋلىم ەكى عيماراتتى كورسەتكەن مۇحاڭ: «وسى ەكى عيماراتتى ولجاس ەكەۋمىزگە بەرگەن بولاتىن. مەن الۋدان باس تارتتىم» دەدى دە: «وسى عيمارات جانە «نەۆادا-سەمەي» قورىنا قۇيىلعان قانشاما قارجى ولجاستىڭ جولىن بايلادى.

ال مەن قۇداي ابىروي بەرىپ، قولىم بىلعانباعاندىقتان قانشاما تەكەتىرەستەردەن امان ءوتتىم» دەگەن مۇحاڭنان كەزىندە ءوزى قۇرعان «ارال» قورى تۋرالى دا ءبىراز ءجايتتى سۇراپ الدىم.

ونى دا رەتىنە قاراي ءبىر ءشايلىق اڭگىمە قىلارمىز.

سونداي-اق، كورىپكەل ايەل ايتقان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە پارا-پار وقيعانى دا كەلەسى ءشاي ەنشىسىنە قالدىرىپ وتىرمىز.

بۇگىنگى ءشايداعى اڭگىمە شامالى ءومىردىڭ مانىنە قاراي ويىستى. بۇل تۇرعىدا مۇحاڭ ۇدايى: «مەن از ءومىر سۇرگەن جوقپىن. مەن كوتەرىلگەن بيىككە شىعۋعا مۇمكىندىكتەرى بولا تۇرا قانشاما ارىپتەستەرىم جەتە المادى. اعا دوسىم تولەگەن ايبەرگەنوۆ نە ءبارى وتىز جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. مۇقاعالي دا قىرىق بەس-اق جىل ءومىر كەشتى. جۇمەكەن دە، ءشامشى دە ەرتە كەتتى. ولاردان باسقا قانشاما قالامداس باۋىرلارىم ارعى الەمگە مەزگىلسىز ەرتە اتتاندى. ماعان قازىر ەشنارسەنىڭ كەرەگى جوق. قوعامدىق جۇمىستاردا بەلسەندىلىك تانىتسام، مەنىڭكى كەيىنگى جاستارعا داڭعىل جول اشىپ كەتسەم دەگەن وي. بولماسا مەن ءومىر جولدارى ەرتە تۇيىقتالعان سول باۋىرلارىمنان اۋليە ەمەسپىن» دەپ وتىرادى.

ءسوز سوڭىندا مىنا ءبىر ءجايتتى دا قاۋزاي كەتەلىك. ءبىر كاسىپكەر جىگىت م. شاحانوۆ پەن ش. ايتماتوۆقا ماسكەۋدەن ەكى پاتەردى سىيعا تارتادى. شىكەڭە - ءۇش، مۇحاڭا - ەكى بولمە. الايدا وسى ەكى ءۇي دە وزگە ءبىر الاياقتىڭ قولىندا كەتەدى. ونى دا ءبىر ءشاي ۇستىندە ايتا جاتارمىز.

سونىمەن الگى كاسىپكەردىڭ مىرزالىعىنا ريزا بولعان ش. ايتماتوۆ وعان قىرعىزدىڭ ايىر قالپاعىن سىيعا تارتىپتى. جانە دە ول قالپاقتى ءجاي ۇسىنا سالماي، ءبىراز دارىپتەپ، سالماعىن كوتەرىپ، ۇلتتىق مانىنە دە توقتالىپ، بارىنشا اسپەتتەپ بەرىپتى.

«قالپاققا ريزا بولعان كاسىپكەر جىگىت ءبىزدى ۇيىنە قوناققا شاقىردى» دەدى مۇحاڭ. «باردىق. كوپ قاباتتى ۇيدە تۇرادى ەكەن. ونداي ءۇيدى ءبىرىنشى رەت كورۋىم. كادىمگى ەكى قاباتتى جەر ءۇي ءتارىزدى. مونشاسى دا بار ەكەن. «اۋەلى جۋىنىپ- شايىنىپ الىڭىزدار» دەگەن سوڭ جوعارعى قاباتقا كوتەرىلدىك.

مونشاعا باس سۇقساق، الگى شىكەڭ الدەقانداي قىلىپ سىيعا تارتقان قالپاقتىڭ نەشە ءتۇرى قاپتاپ تۇر. ءتىپتى شىكەڭدىكىنەن الدەقايدا جاقسى. ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە قارادىق تا قويدىق. ءبىر جاعى قالپاقتى قۇرمەتتى سىي رەتىندە قابىل العان وعان ريزا بولدىق» دەپ مۇحاڭ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى.

ءبىز: «وزگە مىڭ قالپاقتان ش. ايتماتوۆتىڭ قولىنان العان ءبىر قالپاقتىڭ ابىرويى ءبارى ءبىر جوعارى» دەستىك. شىنىندا دا سولاي ەمەس پە؟

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-38

 1978-جىل. ستۋدەنتپىز. جاتاقحانادا م. شاحانوۆپەن كەزدەسۋ وتكىزدىك. مۇحاڭ ەسىمى ول كەزدە اسپانداپ تۇردى.

پوەزياعا دەگەن حالىق قۇرمەتى وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە ءدال سول كەزدەگىدەي دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ەمەس. م. شاحانوۆ ەسىمىن داڭق تۇعىرىنا كوتەرگەن 1977-جىلى جارىققا شىققان «سەنىم پاتشالىعى» اتتى ولەڭدەر جيناعى بولدى.

سول جيناق بۇكىل جاستاردىڭ جىر الەمىنە دەگەن ماحابباتىن وياتتى. «جاستاردىڭ» دەپ سىپايىلاپ ايتىپ وتىرمىز. بولماسا ول كەزدە م. شاحانوۆ ولەڭدەرىن جاتقا وقىمايتىن ادام كەمدە-كەم بولاتىن. سونى بىلگەن ءبىزدىڭ اقساقالدارىمىز مۇحاڭدى «جاستاردىڭ اقىنى» دەگەن پىكىر قالىپتاستىردى.

وكىنىشكە قاراي، سول اتاۋ مۇحاڭ ەسىمىمەن كوپكە دەيىن قوسارلانىپ ايتىلىپ ءجۇردى. ءبىراق ەشقانداي ايلا-شارعى، اعالىق وكتەمدىك، كوكەلىك كەساپات مۇحاڭا بوگەت بولا المادى. م. شاحانوۆ ولەڭدەرى ساراي ساحنالارىندا، ءتىپتى سىراحانالاردا دا جاتقا وقىلدى. ول ازداي اندەرى تەلەديدار مەن راديودان ۇدايى بەرىلىپ تۇردى. م. شاحانوۆ اندەرى ويىن-تويلاردا، ستۋدەنتتەر جاتاقحانالارىندا شىرقالدى، ءتىپتى كوشەدەگى قولتىقتاسقان جاستار دا ىڭىلداپ مۇحاڭنىڭ ءبىر ءانىن ايتىپ بارا جاتتى.

العاشقى ارىزدار مۇحاڭ ۇستىنەن سول كەزدە جازىلدى. ارىز ءماتىنى: «ول كەزدەسۋلەرگە م. شاحانوۆ ءوز تانىستارىن شاقىرادى»، «ءوزى ولەڭ وقىعان كەزدە قول سوعاتىن ادامداردى الدىن- الا دايىنداپ قويادى» دەگەنگە سايادى.

وكىنىشكە قاراي، وسى ىڭعايداعى وسەك-اياڭدار م. شاحانوۆ اتىنا ءالى كۇنگە دەيىن تەلىنىپ كەلەدى. مۇحاڭ ۇستىنەن كەڭەستىك داۋىردە جازىلعان الگىندەي ارىزداردىڭ ءبارى تەكسەرىلگەن. ءبىز كەي ارىز اۆتورلارىنىڭ كىمدەر ەكەنىن دە جاقسى بىلەمىز.

بالكىم ولار ەسىمدەرىن الداعى ءبىر ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمەدە ايتىپ تا قالارمىز. الايدا ونداي اياقتان شالۋشىلارعا مۇحاڭ پىسقىرىپ تا قاراعان جوق. ونىڭ ۇستىنە م. شاحانوۆتىڭ وپپونەنتتەرى قانشا تىراشتانعانىمەن مۇحاڭ اياعىنا تۇساۋ سالا المادى. قايتا م. شاحانوۆ تاسى ودان سايىن ورلەپ، ونىڭ جىرلارى تەاتر ساحىنالارىنا قويىلا باستادى. ءتىپتى بيلەتكە قول جەتكىزە الماعاندار ىشكە تەاتر ەسىگىن قيراتىپ كىرگەن كەزدەر دە بولدى. وزەگىن وكىنىش ورتەگەن مۇحاڭ «دوستارى» م. شاحانوۆ ەسىمىنىڭ داڭققا بولەنەر كەزى ءالى الدا ەكەنىن ول كەزدە بىلگەن جوق.

1978-جىلعا قايتا كەلەيىك. كەزدەسۋ باستالدى. كۋراتورىمىز سەرىك ماقپىروۆ م. شاحانوۆقا ءسوز بەردى. مۇحاڭ قويىلعان ساۋالعا وراي ءوز ولەڭدەرى قۇرلىسىنا توقتالدى. شىعارمالارىنىڭ ادەبيەت تەورياسى تالاپتارىنا ساي كەلە بەرمەيتىنىن تىلگە تيەك ەتتى.

«مەنىڭ ەكى جولى عانا ۇيقاساتىن ولەڭدەرىم دە بار» دەدى. سول كەزدە ءبىرشاما «ادەبي ساۋاتتانىپ قالعان» مەن: «ەگىز شۋماق» دەمەگەنى قالاي» دەپ ويلاپ قويعانىم بار. مۇحاڭا م. ماقاتايەۆقا قاتىستى دا ساۋال قويىلدى. قانداي ماعىنادا قويىلعانى ەسىمدە قالماپتى.

ءبىراق مۇحاڭنىڭ: «م. ماقاتايەۆ ماعان: «ەكەۋمىز جۋرنالدىڭ ءبىر نومىرىندە جاريالانباي-اق قويالىق» دەدى» دەپ مۇقاعالي اعامىزدىڭ ءوزىن جوعارى باعالاعانىنا ءبىرشاما توقتالدى.

الايدا م. ماقاتايەۆتىڭ ءبىز كەلتىرگەن ءسوزىن م. شاحانوۆتىڭ ءوزى «كەيىن ويدان شىعارىپ الدى» دەپ ويلايتىنداردىڭ دا بار ەكەنىن ءبىز بىلەمىز. الايدا ءبىزدىڭ سوزدە جاڭساقتىق جوق. م. شاحانوۆتىڭ ول ءسوزدى 1978-جىلى قاپەرگە العانىن مەنىڭ كۋرستاسىم، سول كەشتى ۇيىمداستىرعان، قازىرگى بەلگىلى جۋرناليس عالىم ەسەنساريەۆ تا راستاي الادى.

ءجا، وسىمەن ءتامام. مۇحاڭنىڭ ءوز ەسىمىن داڭققا بولەگەن «سەنىم پاتشالىعى» جيناعىنىڭ «پىشاققا ىلىنبەي» قالاي جارىققا شىققانىن كەلەسى ءشاي ۇستىندە اڭگىمە قىلامىز.

 جالعاسى بار