ءيا، نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىن ىزدەيتىن كەز قايتا تۋاتىن سياقتى - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى
ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.
ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-34
مەن بۇرىن مۇنداي «جۇرەگى اشىلعان» ايەلدەردىڭ ارعى الەممەن بايلانىسىن تالاي رەت كورگەنمىن.
ءبىراق مىنا ايەلدىڭ «ءارۋاق شاقىرۋى» ءسال باسقاشالاۋ ەكەن.
ول ىڭىرسىعانداي دىبىس شىعاردى دا داۋسىن ءبىرتىن-ءبىرتىن كوتەرە بەردى. كومەيدەن شىققان شيقىل شىرقاۋ بيىككە جەتكەن كەزدە قۇيقانى شىمىرلاتارداي اشى ءبىر ءۇن ۇزاق ۋاقىت باسىلماي، بولمە ءىشىن جاڭعىرتىپ تۇرىپ الدى.
«مۇحاڭ كەلىپ قالماسا ەكەن» دەپ قىلپىلداي باستادىم. قىلپىلداعاندا، م. شاحانوۆتىڭ ءازىل ايتۋعا ورايى كەلىپ تۇرعان ءساتتى قالت جىبەرمەيتىنىن جاقسى بىلەمىن. ەگەر مۇحاڭ مىنا ايەل داۋسىن ەستىپ قالسا، اڭگىمەسىن: «ءبىزدىڭ يارقۇدي وزبەك ايەلدەردى كورسە، ەرەكشە شابىتتانىپ كەتەدى» دەپ باستاپ، الگى ايەل شىڭعىرىسىن سان-ساققا جۇگىرتىپ، قۇيقىلجىتارى كۇمانسىز.
ءجا، ءازىل - ازىلمەن. داۋسىن سىرناي ۇنىندەي شيقىلداتا سوزا كەلىپ ۇزگەن وزبەك ايەل: «قارابۋرا اتام كەلىپ تۇر» دەپ ەدى، كۇيەۋى: «بىزگە ەرىپ جۇرەتىن وسى اتامىز. قالعاندارىمەن تەك باسىنا بارعان كەزدە سويلەسەمىز» دەدى. ايەلى قازاق حالقى بولاشاعىنىڭ جارقىن ەكەندىگى تۋرالى ءبىراز اڭگىمە ايتتى.
دۇرىسى - الگى ايەل اۋزىمەن قارابۋرا اتاسى ايتتى. ءبىر كەزدە ماعان نازار اۋدارىپ: «ارقاڭدا ابىلايحان اتاڭ قولداپ تۇر» دەدى. كادىمگىدەي-اق قۋانىپ قالدىم. بۇرىنعىلار ماعان ىلعي: «قاسىڭدا ياسساۋي اتاڭ ءجۇر» دەيتىن. ىشتەي: «حانىمىز باس كوتەرسە، قازاق تىرلىگى شىنىمەن-اق وڭعارىلىپ كەتەر» دەپ ويلاپ قويدىم.
وسىلاي كەلىپ تۇرعان «ارۋاقتارمەن» سويلەسۋ ءتاسىلىن ءبىرشاما بىلەمىن. ءبىراق مۇحاڭ كەلىپ قالار دەگەن ويمەن اڭگىمەنى ودان ءارى سوزۋعا ونشا قۇلىقتى بولمادىم. سونى سەزگەندەي قارابۋرا اتامىز دا ءبىزدى جايىنا قالدىردى. وسىلايشا ەكى جاق ءبىر-بىرىمىزبەن شامالى ءتۇسىنىسىپ العاننان كەيىن، كەلگەن قوناقتار نەگىزگى شارۋاسىنا كوشتى. وزبەك ايەل اڭگىمەسىن:
«ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز، مەن وزبەكتىڭ قىزىمىن» دەپ باستادى دا ودان ءارى: «اكە- شەشەم دە، ارالاساتىن ورتام دا وزبەكتەر. مەكتەپتى وزبەك تىلىندە وقىدىم. قازاق تاريحىن مۇلدە بىلمەيمىن. ءبىراق ءون بويىمدا تىلسىممەن بايلانىساتىن قابىلەت ويانعالى جان دۇنيەم قازاققا اينالىپ شىعا كەلدى. قازىر مەن قازاقتىڭ دۇنيەدەن وتكەن ايتۋلى تۇلعالارىنىڭ ءبارىن بىلەمىن. سونىمەن قاتار مىنا قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان ادام بالاسىن تەك قازاقتىڭ عانا قۇتقارىپ قالاتىنىنا سەنەمىن» دەگەن وعان باسىمدى يزەپ، ءىلتيپات ءبىلدىرىپ قويدىم.
تۋعان ۇلتىڭدى اسپانعا كوتەرىپ ارداقتاپ وتىرعان ادامدى كىم جەك كورسىن. ونىڭ ۇستىنە مىنا وزبەك قىزى بىرەۋگە جاعىنايىن دەپ جۇرگەن ادام ەمەس. ءوزى دە، كۇيەۋى دە توتەننەن جابىسقان اۋرۋ سالدارىنان تاعدىرلارىنىڭ باسقا باعىتقا بۇرىلىپ بارا جاتقاندىعىنا الاڭداپ، سونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قولدارىنان كەلگەنىن ىستەپ باققان.
بارماعان جەرى، قارالماعان دارىگەرلەرى جوق. ءبىراق ايەل «اۋرۋىنىڭ» بەتى قايتپاعان. سوسىن امال جوق ءارۋاقتى اتالار جەتەگىمەن وسىلايشا قازاقتىڭ جوعىن جوقتاپ ءجۇر. جوقتاعاندا، ەكەۋى قوسارلانا قازىرگى كەزدە قازىعۇرتتا جۇرگىزىلىپ جاتقان قازبا جۇمىستارىنا الاڭدايتىندىقتارىن جەتكىزدى.
ايتقاندارىنان ۇققانىم، ەگەر قازىعۇرتتاعى قازبا جۇمىستارى توقتاتىلماسا، الەمدى اپات كۇتىپ تۇر ەكەن. وندا جۇرگىزىلىپ جاتقان قازبا جۇمىسى جەردىڭ تومەنگى پليتاسىنا جەتىپ قالىپتى ال ونىڭ استىندا تەڭىزگە، جوق مۇحيتقا بارا بار مول سۋ اعىپ جاتقان كورىنەدى. سول سۋ جەر بەتىنە شىقسا، وندا، ءيا، نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىن ىزدەيتىن كەز قايتا تۋاتىن سياقتى.
«ءبىز وسى ماسەلەلەردى ايتىپ، قانشا مەكەمە ەسىگىن قاقساق تا ەشكىمدى يلاندىرا الماي كەلەمىز» دەدى ەكەۋى. «ءيا، الاڭدايتىنداي-اق شارۋا ەكەن» دەدىم مەن.
مەنىڭ وزدەرىنە سەنىم بىلدىرگەنىمە ريزاشىلىق تانىتقان قايرات: «ءبىز سىزگە بۇل تۇرعىدا اتالاردىڭ نە دەگەندىگى تۋرالى اۋديوجازبالارىمىزدى جىبەرەمىز» دەدى دە، ودان ءارى: «وسىلايشا ەش ناتيجەگە قول جەتكىزە الماي جۇرگەنىمىزدە اتالارىمىزدىڭ ءبىرى: «مۇحتار شاحانوۆقا بارىڭدار» دەپ ءجون سىلتەدى.
ءبىز بولساق ونداي ادامدى تانىمايمىز. سوسىن ينتەرنەتكە كىرىپ، مۇحاڭ تۋرالى ماعلۇمات الدىق. سودان سۇراي-سۇراي الدارىڭىزعا كەلىپ وتىرمىز» دەدى. ءدال سول كەزدە سىرتتا جۇرگەن بالا مۇحاڭنىڭ ءوز كابينەتىنە قاراي وتكەنىن جەتكىزدى.
مۇحاڭ الدىندا اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز. ەكى اۋىز سوزبەن بارلىق جاعدايدى ءتۇسىندىردىم. جالپى بىزگە وسى تاقىلەتتەس قوناقتار كوپ كەلەدى. سوندىقتان مۇحاڭ دا اڭگىمە نوبايى تۇسىنىكتى بولعان سوڭ كوپ ەجىكتەي بەرمەيدى.
مەن مۇحاڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرايىن دەپ: «ءسويتىپ ءارۋاق الەمىندەگى اتالارىمىز وسى ىسكە ءسىزدىڭ كومەگىڭىز قاجەت دەپ جاتقان كورىنەدى» دەپ قويدىم. مۇحاڭ ارعى الەم جۇرتشىلىعى الدىنداعى تانىمالدىلىعىنا ونشا ءمان بەرە قويعان جوق. كەلگەن قوناقتارعا بۇل ماسەلەنى عىلىمي تۇرعىدا ساراپتاۋ قاجەتتىگىن ايتتى.
سونىمەن قاتار: «قازىر قالتالارىن قامپايتۋدى عانا ويلاعاندار جولى وڭىنان تۋىپ تۇر. الايدا بۇعان ۋاقىتى كەلگەندە بيلىكتىڭ نازارىن اۋداراتىن بولامىز» دەدى. ولار شىمكەنتتىك جۋرناليست ىلەسبەك بايجانوۆتىڭ وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، ارنايى ماقالا جازعاندىعىن تىلگە تيەك ەتتى. مەن: «سول ماقالانى بىزگە جەتكىزىڭدەر» دەدىم.
قالعان اڭگىمە ءشاي ۇستىندە جالعاستى. مۇحاڭ: «ءبىزدىڭ، مىنا يارقۇدي ەكەۋمىزدىڭ دە بويىمىزدا كەرەمەت قاسيەت بار. ءبىز ەكەۋلەپ اۋا رايىن بولجايمىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىردە-ءبىر رەت قاتەلەسكەن ەمەسپىز. ماسەلەن، مەن: «ەرتەڭ جاڭبىر جاۋادى» دەسەم، يارقۇدي: «جاۋمايدى» دەيدى. ەرتەڭىنە نە ونىڭ، نە مەنىڭ ايتقانىم كەلەدى دە تۇرادى» دەپ ساۋەگەيلىك تۋرالى اڭگىمەنىڭ ءبىراز كورىگىن قىزدىردى.
ايتپاقشى، الگى بالا... بار گاپ سول بالادا ەكەن. ءبىراق اكە-شەشەسى ول بالا قاسيەتى تۋرالى «ەشتەڭە دەمەي-اق قويىڭىز» دەدى ءدا. ال ءبىز بولساق ۋادە بەرىپ قويدىق. ءشۇنداحا گاپلار.
ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-35
شىڭعىسحان تەلەفون شالدى (بۇل كىسى تۋرالى وسىعان دەيىن جازعانبىز). قال-جاعدايدى، مۇحاڭنىڭ اماندىعىن سۇرادى. بىرەۋلەرمەن سوتتاسىپ جاتقان كورىنەدى.
«مىنالار وسىلاي ادىلدىكتەن تايا بەرەتىن بولسا، جەردىڭ استىن ۇستىنە كەلتىرەمىن» دەدى. «مەنىڭ ولاي جاساي الاتىنىمدى سەن جاقسى بىلەسىڭ عوي» دەپ مەنى دە ماقۇلداتىپ الدى. ول ءبىر تىنىس العاندا سۋىرتپاقتاپ الگى «كومبەنىڭ» جايىن سۇراپ ۇلگەردىم. ءالى تاپپاعان ەكەن. قۋانىپ قالدىم. ءوزىم سونى سىرتتاي يەمدەنىپ جۇرگەنىمدە، بىرەۋلەر قاعىپ كەتسە بالە عوي. ەكەۋمىز قيماي قوشتاستىق.
رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ جازا كەتەيىن. ماعان بار قۇپياسىن ىشىنە بۇككەن تاعى ءبىر جىگىت كەلىپ تۇرادى. م. شاحانوۆقا كەلەتىندەر ءتىپتى كوپ. مۇحاڭ ولارمەن شامالى تىلدەسكەن سوڭ، دەرەۋ مەنى شاقىرىپ الادى دا: «مىنا كىسى سەنىڭ ادامىڭ سياقتى. ءوزىڭ سويلەس» دەپ الدىنداعى ادامىن ماعان جەتەكتەتىپ جىبەرەدى.
مەنىڭ دە ىزدەگەنىم سونداي ءسال-ءپال «بىرتۇرلىلەۋ» ادامدار. ولار ءوزى تىڭدايتىن قۇلاق ىزدەپ جۇرەدى. وزدەرى نەگىزىنەن قيالي اڭگىمە ايتادى. ال مەن تۋرا سولار ىزدەگەن جانمىن. قيالي اڭگىمەنى دە ودان ءارى ىندەتىپ وتىرامىن. ونداي اڭگىمەلەردە جاسىرىن جاتقان قۇپيا ءبىر سىرلار بولادى.
باسقا الەمدە جۇرەتىن ادامدار سىرت كوزگە جىندى سياقتى كورىنگەنىمەن سەنىڭ نەنى بىلگىڭ كەلىپ وتىرعانىن سەزىپ قويادى دا سول جەردى اينالىپ ءوتىپ كەتە بەرەدى. سوسىن ساۋالدى توتەسىنەن قوياسىڭ. سوندا دا ۇستاتپايدى. «بۇل ساۋال جاۋابىن ءوزىڭىز ءبىلىپ وتىرسىز عوي» دەپ قويادى.
بىردە م. شاحانوۆ شاقىرعان سوڭ كابينەتىنە باس سۇقتىم. بىرەۋمەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. مۇحاڭ سۇحباتتاسىن: «مىنا كىسى شىقاڭنىڭ تۋىسى ەكەن» دەپ تانىستىردى. مەن: «شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ با؟» دەدىم. مۇحاڭ: «سەن دە بالا ەكەنسىڭ عوي، شىقاڭنىڭ، شىڭعىس حاننىڭ تۋىسى» دەدى. مۇحاڭ رۋ-پرۋدى ونشا اجىراتا بەرمەيدى.
مەن الگى ادامعا جەتە ءمان بەرمەگەندىكتەن: «ە، وندا تورە بولدى عوي» دەپ ەدىم، مۇحاڭ: «سەن اۋەلى اڭگىمەگە قۇلاق سال» دەدى. قۇلاق سالدىم. «قوش» دەگەنىڭىزدەن ءبىلدىم سارت ەكەنىڭىزدى» دەمەكشى، ونىڭ: «سودان شىڭعىس تاۋىنىڭ توبەسىنەن ءارى قاراي ۇشتىم» دەگەنىنەن-اق كىم ەكەنىن بىلە قويدىم. مۇحاڭ ءبىزدى قول ۇستاستىرعان قالپى كابينەتىنەن شىعارىپ سالدى.
ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز مەنىڭ كابينەتىمدە جالعاستى. شىنىندا دا ءوزى شىڭعىس حانعا قۇلاي بەرىلگەن ادام ەكەن. بالالارىنا دا ۇلى قاعان ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ ەسىمدەرىن بەرىپتى. مەن: «نەگە ءبىر بالاڭىزدىڭ اتىن شىڭعىسحان دەپ قويمادىڭىز؟» دەپ سۇرادىم. ول: «ءوزىم دە سونى ايتپاق ەدىم» دەدى دە: «الگىندە شىڭعىس تاۋىنىڭ ۇستىمەن ۇشتىم» دەدىم عوي. سولداتتار كۇزەتكەن شەكارالى ايماقتان ءارى ءوتتىم. مەنى ەشكىم كورگەن جوق. سودان ءبىر سايعا تۇسكەن كەزىمدە بارىپ ءوز-ءوزىمدى تاپتىم» دەپ اڭگىمەسىن تۇيىندەگەندەي بولدى.
مەن: «ءيا، سونىمەن ءسىز كىم ەكەنسىز؟» دەپ، ونى ءارى قاراي سويلەتۋگە تىرىستىم. ول: «مەن ءوزىم شىڭعىس حان ەكەنمىن. الگى سايدا ءوز رۋحىممەن قايتا قاۋىشتىم. بالالارىما دا شىڭعىسحان ەسىمىن بەرمەي ءجۇرۋىمنىڭ سىرى سول ەكەن» دەدى.
مەن: «ءسىزدىڭ شىڭعىس حان ەكەنىڭىزدى وسى ۋاقىتقا دەيىن وزىڭىزدەن باسقا بىلگەن ءبىر ادام بار ما؟» دەپ سۇرادىم. ول: «جوق، ءوزىمىنىڭ شىڭعىس حان ەكەنىمدى ءالى جاريالاعان جوقپىن. سونى مۇحاڭمەن اقىلداسايىن دەپ كەلىپ ەدىم» دەدى. مەن: «ءوزىڭىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى م. شاحانوۆقا ايتپاعانىڭىز دۇرىس بولدى. مۇحاڭ ءسىزدى ونشا ۇناتا بەرمەيدى عوي» دەپ ەدىم، ول كىسى دە مۇحاڭنىڭ وزىنە دەگەن كوزقاراسىن جاقسى بىلەدى ەكەن.
سوندىقتان بۇل قۇپيانى ازىرگە م. شاحانوۆتىڭ بىلمەي-اق قويعانىن ءجون كوردىك. مەن ىشتەي: «وسىنى ءوزىمنىڭ شىڭعىسحانىممەن جولىقتىرىپ، ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن ءبىر تىڭداۋ كەرەك ەدى» دەپ ويلاپ قويدىم. سول وي جەتەگىمەن بۇل شىڭعىس حاننىڭ دا تەلەفونىن جازىپ الدىم.
ايتپاقشى، ءسوز باسىندا تىلگە تيەك ەتكەن «وزىمە كەلىپ تۇراتىن» جىگىتتى ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن. ول دا كوپكە دەيىن ءوزىن جاسىرىپ ءجۇردى. مەن دە ىندەتىپ قويمادىم. سودان ول ءبىر كۇنى ءوزىنىڭ كوكتەن تۇسكەن يسا پايعامبار ەكەنىن مويىندادى.
مەن ولار نە دەسە دە: «ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ ايتپايمىن. قايتا: «ءوزىم دە تەگىن ادام ەمەس ەكەنىڭىزدى ءبىلىپ ەدىم» دەپ قويامىن. سوندىقتان دا ولار مەنىمەن بۇكپەسىز سويلەسەدى.
ال مۇحاڭنىڭ اڭگىمەلەسەتىن ادامدارى مەنىڭكىنەن ءسال بولەكتەۋ. ولاردىڭ دەنى ومىرگە، قوعامعا، بيلىككە قاپا ادامدار. كۇنى كەشە سونداي جاننىڭ ءبىرى رەداكسياعا باس سۇقتى. ونى مۇحاڭ دا، مەن دە اڭگىمەلەسە بەرەتىن ادامدار ساناتىنا جاتقىزۋعا بولادى ەكەن.
ءوزى جاركەنتتەن كەلىپتى. ايەلىمەن اجىراسقانىنا 28 جىل بولىپتى. قايتادان ۇيلەنۋدىڭ ەش رەتى كەلمەپتى. سودان «قالاۋلىمعا» قاتىسىپ، باعىن سىناپ كورمەك نيەتى بار ەكەن. ول ءشاي ۇستىندە مۇحاڭنان: «مەنى «قالاۋلىمعا» قاتىسۋعا كومەكتەسىڭىزشى» دەپ ءوتىندى.
مۇحاڭ بىزدەن «قالاۋلىم» دەگەننىڭ نە نارسە ەكەنىن سۇرادى. ءمان-جايعا قانىققان سوڭ وعان: «سەن ول جاققا بارىپ اۋرە بولعانشا، انا ءبىر ءوزىن جارنامالاپ جۇرگەن ايەلدى الا سالمايسىڭ با؟» دەدى. «ونىڭ كۇيەۋى بار ەمەس پە؟» دەدى كوزىندە ۇشقىن ويناعان جاركەنتتىك جىگىت. مۇحاڭ: «جوق، ول بەز كۇيەۋ» دەپ اڭگىمەنى جانداندىرا ءتۇستى. ءشاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان قىزمەتكەر ايەل: «ونداي جۇلدىزدار بۇعان كونبەيدى عوي» دەدى.
مەن: «نەگە كونبەسىن، ول تۇگىلى «28 جىل بولىپتى» دەپ سەنىڭ دە داۋسىڭ دىرىلدەپ وتىر» دەپ قويدىم. نە كەرەك، الگى جىگىت ءبىراز كوڭىلىمىزدى كوتەردى. ءشاي دا ءسىڭىمدى بولدى.
جالعاسى بار