مۇحاڭنان: «ءسىزدى اراقتان توسقان نە نارسە؟» دەپ سۇرادىم. م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-28

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە ناۋرىز مەرەكەسىنە قاراي ويىستى. مۇحاڭ: «وسى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ 62 جىلدان كەيىن ەلىمىزگە قايتا ورالۋىنا مەن سەبەپكەر بولسام دا كەيبىرەۋلەر سونى وزبەكالى جانىبەكوۆكە تەلىپ جىبەرگىسى كەلىپ تۇرادى» دەدى.

مەن: «ناۋرىز الماتىدا العاش 1988 -جىلى م. گوركي اتىنداعى پاركتە تويلانىپ ەدى. سوندا ءسىز تويباسى رەتىندە ات ۇستىندە جۇرگەنسىز» دەدىم. مۇحاڭ: «وتكەندە مىنا يارقۇدي ەكەۋمىزدىڭ تۋعان جەرىمىز - وتىرار اۋدانىندا ءبىر ءىسشارا ءوتىپ، سوعان قاتىسىپ ەدىم، ءسوز سويلەگەن اۋباس (مۇحاڭ اۋدان باسشىسىن - اۋباس، قالا باسشىسىن - قالباس دەپ اتايدى) تا، قوناق بولىپ بارعان ءومىرزاق ايتبايەۆ تا «ناۋرىز مەرەكەسىن ەلىمىزگە قايتا ورالتقان ءو. جانىبەكوۆ بولاتىن» دەي كەلە: «مىنا مۇحتار دا سول كەزدە ءو. جانىبەكوۆتىڭ سومكەسىن كوتەرىسىپ جۇرگەن» دەگەن سىڭايدا اڭگىمە ايتتى.

مەن ءسوز كەزەگى وزىمە كەلگەندە اۋباسقا: «ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ەلىمىزگە قالاي ورالعاندىعى تۋرالى مەنىڭ «جەلتوقسان ەپوپەياسى» اتتى كىتابىمدا جان-جاقتى جازىلعان. سوندىقتان قيسىنسىز وتىرىكتى العا شىعارىپ، شىندىققا قيانات جاساۋعا بولمايدى» دەپ ەسكەرتۋ جاسادىم» دەدى.

مەن: «الايدا، «ناۋرىزدى تىرىلتكەن ءوزىمىزدىڭ وزبەكالى كوكەمىز عوي» دەگەن اڭگىمەنى مەن دە اۋىلدىڭ ءبىراز جىگىتتەرىنەن ەستىدىم. «ماسەلە بىلاي بولعان» دەيىن دەسەم، ءتىپتى سوزگە قۇلاق اسپايدى» دەدىم.

مۇحاڭ: «كىتاپتا ءبارىن اشىق جازدىم عوي. مەن بۇل ماسەلەگە وراي گ. كولبيننىڭ اتىنا ارنايى حات جازعانمىن. قابىلداۋىندا دا بولدىم. سول حاتتىڭ نەگىزىندە ماسەلە بيۋرودا تالقىلانعاندا، مەنىڭ ۇسىنىسىمدى قولداپ ەكى-اق ادام داۋىس بەرگەن. ولار ن. نازاربايەۆ پەن ءو. جانىبەكوۆ بولاتىن. بيۋرو شەشىمىنەن كەيىن گ. كولبيننىڭ الدىنا قايتا كىرىپ وعان: «ءوزىڭىز بىلەسىز، كەشەگى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندەگى تۇسىنىسپەۋشىلىك حالىقتار اراسىنداعى دوستىققا سىزات ءتۇسىردى. ال مىنا ناۋرىز ەلىمىزدەگى بارشا ۇلتتار باۋىرلاستىعىن قايتا وياتادى» دەپ مەرەكە ءمانىن ۇعىندىرعانىمدا ونىڭ كوزى جايناپ كەتتى.

سودان م. گورباچەۆقا تەلەفون شالىپ، ناۋرىزدى تويلاۋعا ۇرىقسات الدى. الايدا ول ماعان: «ناۋرىزدى بيىل تويلاۋعا قارجىلاي مۇمكىندىك جوق ەكەن. سوندىقتان كەلەسى جىلدان باستايىق» دەدى. مەن سوندا دا شەگىنبەدىم. ماسەلە ن. نازاربايەۆتىڭ الدىندا شەشىلدى. ول كىسى: «قارجىنى تابامىز» دەدى. سودان گ. كولبيننىڭ الدىنا قايتا كىرىپ، ناۋرىزدى م. گوركي پاركىندە اتاپ وتۋگە كەلىسىمىن الىپ شىقتىم. ال ەندى وسىنىڭ ءبارىن ءو. جانىبەكوۆتىڭ اتىنا تەلىپ جىبەرۋ ادىلەتتىككە جاتا ما، قالاي ويلايسىڭدار» دەگەن مۇحاڭا: «مەن ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋ قاجەتتىلىگىن كوتەرگەن ءتىپتى باسقا ادام دەپ ەستىگەن ەدىم...» دەپ تاعى ءبىر ءجايتتى مۇحاڭنىڭ قاپەرىنە سالدىم.

«دۇرىس ەستىگەنسىڭ» دەدى مۇحاڭ. «ول ماسەلە بىلاي» دەپ اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىردى. «ناۋرىز مەرەكەسى كەلەسى جىلدان باستاپ وبلىستاردا دا تويلانا باستادى. الماتى وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگى قالاعا ىرگەلەس اۋداندا وتكەن ناۋرىز تويىنا مەنى ارنايى شاقىردى. باردىم. ىعى-جىعى حالىق. شارا وتەتىن جاققا ارنايى شاقىرىلعان ادامداردى عانا تىزىممەن وتكىزىپ جاتىر ەكەن. ءوتىپ بارا جاتىپ كوپشىلىك اراسىندا تۇرعان ساكەن ءجۇنىسوۆ اعامىزدى بايقاپ قالدىم.

سوسىن اكىمدىك جىگىتتەرىنە: «مىنا كىسى سىيلى اعامىز ەدى» دەپ ساكەڭدى وزىممەن بىرگە اكىم قارالار وتىرعان جەرگە الىپ باردىم. قىزمەتتە جۇرگەن جىگىتتەر ماعان: «ناۋرىزدى ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا تويلاۋدامىز» دەگەن سىڭايدا اڭگىمەلەر ايتىپ، قۇرمەت كورسەتىپ جاتىر. ماعان دەگەن الگىندەي ءىلتيپات تاعى ءبىر قايتالانعاندا ساكەن اعام ورنىنان اتىپ تۇرىپ: «سەندەر نەمەنەگە قايتا-قايتا مۇحتاردىڭ اتىن ايتىپ، وعان بايەك بولىپ جاتىرسىڭدار. ءبىلىپ جۇرىڭدەر، «ناۋرىزدى تويلاۋ كەرەك» دەپ ەڭ ءبىرىنشى باستاما كوتەرگەن مەنمىن» دەدى. قىزمەتتەگى جىگىتتەر: «بۇل كىم» دەگەندەي ماعان تاڭىرقاي قارادى.

مەن: «اعامىزدىڭ ايتقانى دۇرىس. وسى كىسىگە قۇرمەت كورسەتىڭىزدەر» دەدىم. الايدا وڭاشا شىققاندا: «ءسىز ناۋرىزدى تويلاۋ ماسەلەسىن قاشان جانە قاي جەردە كوتەرىپ ەدىڭىز؟» دەپ سۇرادىم. سوندا ساكەن اعامىز: «مەن ونى پالەنشەنىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىرعاندا ايتقانمىن» دەدى» دەپ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى.

ءيا، بۇل كۇندە ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ەلىمىزگە 62 جىلدان كەيىن قالاي ورالعاندىعى ەشكىمدى قىزىقتىرا بەرمەيدى. ءبىراق سولاي ەكەن دەپ قاتتالعان تاريح پاراقتارىن قايتا جازۋعا ەشكىمنىڭ دە قاقىسى جوق. ماسەلەن ءوز باسىم وزبەكالى اعاممەن ءبىر اۋىلدانمىن. اعامىز ەسىمىن بالا كەزدەن ماقتانىش ەتىپ وستىك. الايدا، ءو. جانىبەكوۆكە قاتىستى مۇحاڭ اۋزىنان ەستىگەن كەي اڭگىمەلەردى جاسىرىپ قالا المايمىز. ول اڭگىمەنى تاعى ءبىر ءشاي ۇستىندە ايتارمىز.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-29

زامان دا، قوعام دا الماستى. ال ادام... ءجا، ءپالساپانى قويا تۇرالىق. كورگەنىمىزدى ايتايىق. ءبىزدىڭ جاس كەزىمىزدە اراق قويىلمايتىن داستارقان بولمايتىن. كىم دە بولسىن ۇيىنە باس سۇققان قوناعى الدىنا ءبىر جارتى تارتاتىن. ەگەر ونداي قۇرمەت كورسەتىلمەسە...

ۇلت بويىنا دەندەپ ەنگەن بۇل الاي-دۇلەيدى ءبىزدىڭ الدىمىزداعى اعالارىمىز ءتىپتى قاتتى ۇستادى. ءبىز سولارعا قاراپ بوي تۇزەدىك. سول ءجايدىڭ ءبارىن كورىپ وسكەندىكتەن مەن مۇحاڭنان: «ءسىزدى اراقتان توسقان نە نارسە؟» دەپ سۇرادىم.

مۇحاڭ: «مەن ىسقاق ناعاشىمنىڭ تاربيەسىن كوپ كوردىم. جارىقتىق وتە پاراساتتى، ەرەكشە تازا ادام ەدى. ومىرلىك ۇستانىمى - ادامدارعا جاقسىلىق جاساۋ بولاتىن. ناعاشى اتامنىڭ سول قاسيەتىن مەن دە شاما-شارقىمشا بويىما سىڭىرۋگە تىرىستىم. ەندى جىگىت بولىپ بوي تۇزەي باستاعان شاعىمدا اتام: «مۇحتار، ساعان ايتار ءبىر ءوتىنىشىم بار. ورىندايسىڭ با؟» دەدى.

«ايتا بەرىڭىز، ورىندايمىن» دەدىم. اتام: «وندا ماعان ەشقاشان ىشكىلىكتى اۋزىما المايمىن دەپ ءسوز بەر» دەدى. مەن سول جەردە اتاما ۋادە بەردىم. سودان بەرى ىشكىلىك قۇيىلعان ىدىستى قولىما ۇستاعان ەمەسپىن. ونىڭ ۇستىنە ءوز اكەم دە مولدا بولدى. ومىردە قانشا قۇرمەت كوردىك. قولپاشتاعاندار دا از بولعان جوق.

«ءبىر رەت كوتەرشى» دەپ ولەردەگى ءسوزىن ايتقاندار دا كەزدەستى. ءبىراق ءسال بوساڭسىسام بولدى ناعاشى اتامنىڭ بەينەسى كوز الدىما كەلە قالادى. سوسىن بىردەن بارىنەن باس تارتامىن. بىردە نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدىق. شاراپ بۋىنا ەلىتكەن قوناقتىڭ ءبىرى: «ءبارىمىز جاپپاي شالبارىمىزدى شەشىپ وتىرايىق» دەگەن ۇران تاستادى. سول-اق ەكەن قوناقتاردىڭ ءبارى تۇرسيشەڭ ويناقتاپ شىعا كەلدى. ايەلدەر ۋ-شۋ بولىپ جاتىر. قىزىپ العان بىرەۋ مەنىڭ دە شالبارىما جابىستى. دالاعا قاشىپ شىقتىم. كەتپەك بولعان ەدىم، نۇرعيسا اعامىز: «بۇل مۇحتار ايتقانىنان قايتپايدى. سوندىقتان بۇعان كەڭشىلىك جاسايىق» دەدى. سول كەزدە بىرەۋ: «ايەلدەردى دە شەشىندىرەيىك» دەپ ەدى، ايتەۋىر قۇداي جارىلقاپ وعان جەتپەدى» دەدى.

تاپ وسى مۇحاڭا قويعان ساۋالىمدى قادىر مىرزاليەۆ اعاما دا قويعانمىن. ول كىسى: «ءبارى ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى» دەگەن. مەن: «اينالاڭىزدىڭ ءبارى ىشكىلىككە شومىپ جۇرگەندە، ءسىز قالايشا ودان سىرت قالدىڭىز؟» دەپ تاعى دا سىر تارتىپ كورىپ ەدىم، اعام: «بايقايمىن، ءوزىڭ دە ىشكىلىككە جوقسىڭ عوي» دەگەندە مەن: «قازىرگى زامان باسقا عوي» دەگەن ءۋاج ايتتىم. ءبىراق قادىر اعام مەنىمەن كەلىسكەن جوق. ءوز باسىم ق. مىرزاليەۆ اعامىزبەن ءبىر-اق رەت ساپارلاس بولدىم. ءبىراق سول ساپاردىڭ وزىنەن بىرنەشە ءشايلىق اڭگىمە ايتا الامىن. ءجاي، قادىرتانۋشىلار قۇلاعىنا التىن سىرعا رەتىندە ايتىپ جاتىرمىز.

مۇحاڭ اڭگىمەسىن ودان ءارى: «قىرعىزستاندا وسەل بولىپ جۇرگەن كەزىم» دەپ جالعاستىردى. «سول كەزدە ءبىر مەملەكەتتىك ماڭىزى بار شارانىڭ وتۋىنە مۇرىندىق بولدىم. وزگە ەلدەردەن قوناقتار شاقىرىلدى. بىزدىكىلەر مادەنيەت ءمينيسترىن جىبەرىپتى. زالدا حالىق لىق تولى. مەن بايانداما جاسادىم. شاقىرىلعان قوناقتاردىڭ ءبارىن تورگە جايعاستىرعانبىز. باياندامامدى باستاعاننان- اق زالدا وتىرعاندار شيق-شيق كۇلە باستادى. كۇلەتىن ەشتەڭە ايتپاعان سياقتىمىن. تاعى دا كۇلكى. سوسىن ارت جاعىما قارادىم. سويتسەم الگى ءبىزدىڭ مينيستر ورنىنان تۇرىپ الىپ، ءارتۇرلى قيمىلدار جاساپ، سايقىمازاقتانىپ تۇر ەكەن.

باياندامامنىڭ بىج-تىجى شىقتى. بارىنەن بۇرىن وزگە ەل الدىندا ۇياتقا قالدىق. وعان باسىن قاتىرىپ جاتقان مينيستر جوق. قىپ-قىزىل ماس. سودان قوناقتارعا تۇسكى ءشاي بەردىك. ءشاي ۇستىندە ول ورنىنان تۇردى دا كەتتى دە قالدى. امان-ەسەن كەتسە جاقسى عوي، ەسىك ەكەن دەدى مە، جوق الدە كوزى تۇماندانىپ كەتتى مە، ايتەۋىر شىنى قابىرعانىڭ بىرىنە ۇرىنىپ، شالقاسىنان ءتۇستى. بۇكىل قوناقتار الدىندا تاعى دا ماسقارامىز شىقتى. سودان الماتىعا تەلەفون شالىپ: «مادەنيەتتى مينيسترلەرىڭدى جيناپ الىڭدار» دەپ قاتتى-قاتتى اڭگىمە ايتتىم. سودان كوپ ۇزاماي ءوزى دە تابانىن جالتىراتتى عوي. ءسويتىپ ونىڭ كەتۋىنە مەن دە شامالى كومەك كورسەتكەم» دەدى.

ءبىز دە ءوز ورتامىزدا ونداي قىزىقتاردىڭ تالايىن كوردىك. ىشكىلىككە جاقىن جۇرگەندەردىڭ دەنى ومىردەن ەرتە وزدى. سولاردىڭ قاي-قايسىسى دا «اراقتى تاستادىق» دەپ سان رەت ءسوز بەرگەندەرى كۇمانسىز. ءبىراق مۇحاڭ سياقتى بەرگەن ۋادەسىندە قاتىپ قالاتىندار از ءدا.

 جالعاسى بار