موڭعول دەگەن حالىق تا قازاق سياقتى ءشوپتىڭ باسىن سىندىرمايتىن جالقاۋ بولادى ەكەن - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-23

 مۇحاڭ كەيىنگى كەزدەرى تاماقتى تارتىنا جەپ ءجۇر. تاڭەرتەڭگىسىن «حامەر جاعالاۋىندا» (حاميت ەرعاليەۆ دەگەندى سولاي اتايدى) ءبىر مەزگىل قىدىرىستايدى.

ءوزى: «جۇگىرەمىن» دەپ قويادى. جۇگىرسە، جۇگىرەتىن دە شىعار. كوز الدىمىزدا سالماق تاستاي باستادى. كۇنى كەشە عانا: «22 كەلى تاستادىم» دەپ قارنىن ماقتانا سيپادى. مەن: «ءسىز اۋىزەكى اڭگىمەدە دە، ءتىپتى اندەرىڭىزدە دە قارىندى كوپ تىلگە تيەك ەتەسىز» دەدىم. مۇحاڭ: «بۇرىن قارنىم جوق كەزدە: «قارىن العا كەتسە، دارىن ارتقا كەتەدى» دەۋشى ەدىم، كەيىن ءوزىم دە قارىندى بولعالى: «قارىنسىز ادام - دارىنسىز دەپ قوياتىن بولدىم» دەدى.

مەن: «جالپى ءسىز قارىننىڭ ابىرويىن شىرقاۋ بيىككە كوتەرگەن اقىنسىز» دەدىم.

مۇحاڭ: «بۇل نە ايتقالى وتىر» دەگەندەي ماعان قيعاشتاي قارادى.

«بالكىم ول ءسىزدىڭ دارا تالانتىڭىزدىڭ ارقاسى شىعار. ماسەلەن ءان - كوڭىلدىڭ اجارى. سوندىقتان قاي انگە دە سۇلۋ تابيعات، قىلىقتى قىز، سول قىزدىڭ بۇرىمى، جانارى، قاسى، قاباعى ارقاۋ بولادى. ال ءسىز ادامنىڭ قارنىن انگە قوساسىز.

ول ءوزى انگە قوساتىنداي ادامنىڭ سۇلۋلىعىن سيپاتتايتىن مۇشەسى دە ەمەس. سولاي بولا تۇرا ءسىز سول قارىن ماسەلەسىن ءوز اندەرىڭىزگە ۇدايى كيلىكتىرىپ وتىراسىز» دەدىم. ءشاي ۇستىندەگى قىزدار دا مەنى قوستاعانداي: «ءتىلىڭدى جوعالتساڭ، ءدىلىڭدى جوعالتساڭ» دەي كەلە: «رۋحىڭدى باسىپ كەتتى قارىن» دەپ شىرقاي جونەلدى.

مەن ودان ءارى: «ءبىر انىڭىزدە: «ءتىلىڭ كەتسە، ۇلتىڭ ءولىپ، قارنىڭ عانا قالادى» دەسەڭىز، تاعى ءبىر انىڭىزدە: «قارنىڭنىڭ قامى ءۇشىن، سونسە ۇلتتىق نامىسىڭ، جىگىتتىگىڭ ءبىر تيىن» دەپ قوياسىز. ءتىپتى شىڭعىس ايتماتوۆقا ارناعان ءانىڭىزدى دە: «قاناتتىنى قارىندى جەڭگەن زاماندا» دەپ باستايسىز» دەدىم.

قىزدار: «سەندەي جانى دارىندى، سەرىك تابام با؟» دەپ بۇل ءاندى دە شىرقاي جونەلدى. ءان اياقتالعان سوڭ مۇحاڭ: «مەنىڭ اندەرىمدەگى قارىننىڭ ادام اعزاسىنان گورى ساياسي ءمانى باسىم» دەدى.

سوسىن: «قارىن دەمەكشى، مەن بالا كەزىمدە قاجىمۇقاننىڭ قارنىنا سىرعاناق تەپكەنمىن» دەپ جاڭا ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. «بىردە اكەم قاجىمۇقاندى ۇيگە ەرتىپ كەلدى» دەپ باستادى مۇحاڭ اڭگىمەسىن. «ءۇي بولعاندا، كادىمگى كەپە عوي. ايتپاقشى، يارقۇدي، سەن سول كەپەنى كورۋ باقىتىنا يە بولدىڭ-اۋ دەيمىن» دەپ مۇحاڭ مەن جاققا نازار سالدى.

«ءيا، قاجەكەڭنىڭ جاتقان جەرىنە ءبىز دە قيسايىپ ءشاي ىشكەنبىز» دەدىم.

سول كەزدە: «قاجەكەڭ مىنا كەپەگە قالاي سىيدى ەكەن-ەي» دەگەن وي كەلگەن. (الگى كەپە مۇحاڭنىڭ 70 جىلدىعىندا مۇراعات رەتىندە قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن بولاتىن). مۇحاڭ ودان ءارى: «اكەم جالعىز ەشكىسىن سويىپ تاستاپ، قاجىمۇحاندى قوناق ەتتى. ويىن بالاسىمىن. قاجەكەڭنىڭ يعىنا شىعىپ الامىن دا اقتارىلىپ-توڭكەرىلىپ جاتقان قارنىنا سىرعانايمىن. شەشەم مەنى قاقپاقىلداسا، قاجەكەڭ: «بالانىڭ تالابىنا قولبايلاۋ بولما» دەپ مەنىڭ جىندىلىعىمدى توقتاتپاق بولعان شەشەمدى قايىرىپ تاستادى.

قوشتاساردا: «مەن سياقتى پالۋان بول!» دەپ اۋزىما تۇكىرىپ، باتاسىن بەردى. ءسىرا، قاجەكەڭ مەنى «رۋحاني پالۋان بولسىن» دەگەن شىعار، بولماسا...» دەگەن مۇحاڭ ءوزىنىڭ سپورتتىڭ قاي تۇرىنەن دە تومەننەن ساناعاندا ءبىرىنشى ورىن الاتىنىن تاعى دا تىلگە تيەك ەتتى. ءشاي ءىشىلىپ بىتكەن سوڭ مۇحاڭ: «يارقۇدي، مۇندا ءوزىڭ باس-كوز بولارسىڭ. ءبىز قارنىمىز ەكەۋمىز تابانىمىزدى جالتىراتقالى تۇرمىز» دەدى.

ءيا، مۇحاڭ ايتپاقشى، قازىر قارىن مۇددەسى العا شىقتى...

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-24

ءشاي ۇستىنە مۇحاڭنىڭ قول سومكەسىن كوتەرىسە كەلگەن جىگىت: «ەندى مەن دە «م. شاحانوۆتىڭ سومكەسىن كوتەرگەنمىن» دەپ ماقتانىشپەن ايتىپ جۇرەتىن بولدىم» دەدى.

مۇحاڭ سومكە تاقىرىبىن ودان ءارى ءوربىتىپ: «قاي ءبىر جىلى اۋەجايدا يرتيشبايەۆ كەزدەسە كەتتى» دەدى. الگى جىگىت: «اقپارات ءمينيسترى بولعان ەرمۇحاممەت ەرتىسبايەۆ پا؟» دەپ سۇرادى.

مۇحاڭ: «ءيا، سول. مەن ونى يرتيشبايەۆ دەپ اتايمىن» دەدى دە: «سول يرتيشبايەۆ مەنىڭ قول سومكەمدى ۇشاققا دەيىن كوتەرىسىپ باردى. جۇرەگىمە وپەراتسيا جاساعاندىقتان ماعان ءۇش كيلادان ارتىق جۇك كوتەرۋگە بولمايدى. سوندىقتان ونىڭ بۇل قىزمەتىنە قارسى بولا قويعانىم جوق. ايتسە دە ونىڭ قاسىنداعى جىگىت: «مۇحا، ءسىز باقىتتى ادامسىز. قول سومكەڭىزدى ءمينيستردىڭ ءوزى كوتەرىپ كەلە جاتىر. بالكىم بۇدان كەيىن جولىڭىز وڭعارىلىپ كەتەر» دەدى.

مەن وعان: «كىمنىڭ جولى وڭعارىلۋ مۇمكىندىگى جوعارى ەكەندىگىن ءوزىڭ باعامدارسىڭ. مەنىڭ قول سومكەمدى كەزىندە ب. ەلتسين كوتەرگەن. ول سودان كەيىن-اق رەسەي پرەزيدەنتى بولىپ شىعا كەلدى. بىردە يرانعا بارعانىمدا، اۋەجايدان كۇتىپ العان سول ەل ءمينيسترى دە قول سومكەمدى كوتەرىسىپ باردى. ونىڭ دا باعى جانىپ، پرەزيدەنت ورىنتاعىنا جايعاستى. ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ جۇرگەن كەزىمدە اسقار اقايەۆ تا قول سومكەمدى تالاي كوتەرگەن. ونىڭ دا قىرعىزستانعا پرەزيدەنت بولعانىن جاقسى بىلەسىڭ. سوندىقتان سەنىڭ دوسىڭنىڭ دا باعى جانىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس» دەدىم.

ءيا، مۇحاڭنىڭ بۇل ايتىپ وتىرعاندارى ءجاي قول سومكەسىن كوتەرىسكەن پرەزيدەنتتەر عانا. ال رەسمي، رەسمي ەمەس كەزدەسكەن پرەزيدەنتتەردى سانامالاۋعا ساۋساعىڭ جەتپەيدى. ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە بارىسىندا: «پالەنشە كەزدەسىپ قالىپ ەدى، وعان بىلاي دەدىم، تۇگەنشەنى كەزدەستىرىپ قالىپ، وعان سولاي دەدىم» دەپ، بىرەۋىنىڭ اتىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ەكىنشىسىن: «اناۋ كىم شە، وي اناۋ، بۇرىن وبلىستىڭ اكىمى بولعان، كەيىن مينيستر بولدى عوي» دەپ ەسىنە تۇسىرە الماي جاتاتىندارىنىڭ ءوزى قاسىنا قاراپايىم ادامدار ماڭايلاي الاتىن ادامدار ەمەس. ال شەكارا اسقاندا جولىعاتىن ادامدارى... كوبىسى تاريحتا اتى قالعان تۇلعالار. م. شاحانوۆقا ءتىل تيگىزىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى جازاتايىم سولاردىڭ كەز-كەلگەن بىرەۋىمەن سۋرەتكە ءتۇسۋ باقىتىنا يە بولسا، سول سۋرەتىن ۇلكەيتىپ، تورىنە ءىلىپ قويار ەدى.

مۇحاڭ بولسا ولار ەسىمىن ءشاي ۇستىندە ەلەۋسىز عانا ايتا سالادى. ماسەلەن مۇحاڭ ونداي اڭگىمەلەردى: «بىردە شىكەڭ ەكەۋمىز سۇلەيمەن دەميرەلمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ...» دەپ ايتا بەرەدى. سول كەزدەسۋدە ايتىلعان ازىلدەردىڭ ءوزى بولەك ءبىر اڭگىمەگە ارقاۋ بولادى. سوندىقتان مۇحاڭ سياقتى تۇلعالاردى ءوز ورە دەڭگەيىمەن ولشەگىسى كەلەتىندەرگە قارنىم اشادى ءدا...

ايتپاقشى، مۇحاڭ سومكەسىن 20-30 مەتر بولسا دا كوتەرۋ باقىتىنا مەن دە يە بولعانمىن. ءبىراق اراقاشىقتىق قىسقا بولعان سوڭ ونشا اسەرى بولمايدى-اۋ دەيمىن ءدا...

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-25

 ءشاي ۇستىندە مۇحاڭنان: «وسى ءسىزدىڭ گۋرراكچا دەگەن موڭعوليالىق كوسموناۆت دوسىڭىزدىڭ تەگى قالاي ەدى؟» دەپ سۇرادىم. مۇحاڭ: «ونىڭ تەگىن ايتىپ بولعانشا ادامنىڭ ءتىلى سىنادى. قالاي ەدى...» دەگەنشە قىزداردىڭ ءبىرى: «جۋگدەردەميديين» دەپ سارت ەتكىزدى. مۇحاڭ وعان ريزا بولىپ: «مەنىڭ سوعان ءتىلىم كەلمەي-اق قويدى» دەدى.

مەن ىشتەي: «شىڭعىس حاننىڭ وسى اتتاس ساربازى بولدى ما ەكەن-ەي...» دەپ ويلاپ قويدىم. مۇحاڭ ويىمدى ءبولىپ: «يارقۇدي، ەسىڭدە مە، قايبىر جىلى تاۋ بوكتەرىندەگى ءبىر جاسىل كولگە بارىپ ەدىك قوي. جاعاسىندا بيىك مۇنارا بولاتىن» دەدى. «ءيا، ەسىمدە» دەدىم مەن. ول كەزدە قالا ماڭايىنداعى تابيعاتى اسەم جەرلەرگە ءجيى ساياحات جاسايتىنبىز.

مۇحاڭ: «بىردە سول كولگە گۋرراكچانى دا ەرتىپ باردىم» دەپ اڭگىمەسىن ساباقتادى. «ءبىراز قىدىرىستاعان سوڭ: «ەندى مۇنارانىڭ باسىنا شىعايىق» دەسەم، گۋرراكچام: «شىقپايمىن» دەپ بىردەن باس تارتتى. ويناپ ايتىپ تۇرعان شىعار دەپ قولىنان تارتىپ كورىپ ەدىم، رەڭى قۇپ-قۋ بولىپ، مۇنارانىڭ ەرنەۋىنەن ۇستاپ ايىرىلماي قويدى.

مەنىڭكى: «قازاقتىڭ اسەم تابيعاتىنا بيىكتەن كوز سالسىن» دەگەن وي عوي. الايدا ول: «مۇحتار، مەن بيىكتىكتەن قورقامىن» دەدى. «وي، سەن دە، وندا قالاي عارىشقا ۇشىپ ءجۇرسىڭ» دەسەم: «ەندى، ادام تۇگىلى ءيت تە ۇشىپ جاتىر عوي» دەپ قاراپ تۇر» دەگەن مۇحاڭا: «ول مۇنارا شىنىندا دا بيىك بولاتىن» دەدىم.

ءبارى دە كۇنى كەشەگىدەي كوز الدىمدا. مۇنارانىڭ شىرقاۋ باسىنا مۇحاڭمەن بىرگە كوتەرىلگەنىممەن اياعىمنىڭ دىرىلدەگەنىن بايقاتپاۋعا تىرىسقانمىن. ءبىراق جوعارىعا كوتەرىلگەن سوڭ مۇحاڭنىڭ مۇنارانى ءارى-بەرى تەڭسەلتكەنى ەسىمە تۇسكەندە جۋگدەردەميدييننىڭ مۇناراعا نەلىكتەن شىققىسى كەلمەگەنىن تۇيسىنگەندەي بولدىم.

ول مۇنارانىڭ باسىنا مۇحاڭمەن بىرگە تاعى دا شىعۋعا مەن دە تاۋەكەل ەتە الماس ەدىم. سول كەزدە مۇنارانى ءارى-بەرى تەڭسەلتىپ تۇرعان مۇحاڭدى: «قاسىمىزداعى قىزمەتكەر ايەلدىڭ اياعى اۋىر ەكەن» دەپ زورعا توقتاتقانمىن. قۇداي ءساتىن سالعاندا مۇحاڭ مەنىڭ قيىننان قيىستىرعان وتىرىگىمە يلانا سالدى.

بولماسا ول بالادان قالعان ەگدە ايەل بولاتىن. الايدا وعان كەيىن: «مەنىڭ وتىرىگىمدى شىعارماي، ءبىر ارەكەت جاسا» دەپ ازىلدەپ قوياتىنمىن.

سول گۋرراكچا م. شاحانوۆتىڭ ۇيىندە ءبىر ايداي قوناق بولعان كورىنەدى. بۇل تۇرعىدا مۇحاڭنىڭ ءوزى: «ايەل سول كەزدە ءبىر جاققا كەتكەن ەدى. گۋرراكچاعا: «مەن جۇمىستان كەلگەنشە تاماق ىستەپ قوي» دەيمىن. ول: «مۇحتار، مەن ءبىر ەلدىڭ الاقانىندا جۇرگەن قۇرمەتتى ادامىمىن. سەن بولساڭ مەنى اسپاز جاسادىڭ» دەپ ءازىل-شىنى ارالاس وكپە ارتادى. مەن وعان: «تاماعىڭ ءدامدى ەمەس» دەپ ۇرسىپ تا قويامىن.

جولداس بولعان سوڭ ءبارىن دە كوتەرەدى. ءالى كۇنگە دەيىن ارالاسىپ تۇرامىز. وتكەندە استانادا وتكەن كەشىمە دە كەلىپ كەتتى. ءوزىم دە ونىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدىم. ساياجايىندا كۇتتى. بۇل موڭعول دەگەن حالىق تا قازاق سياقتى ءشوپتىڭ باسىن سىندىرمايتىن جالقاۋ بولادى ەكەن. ساياجايى القام-سالقام. ەڭ بولماسا ءتىس شۇقيتىن ءبىر اعاش جوق.

ءبىراق تاماقتى ءوز داستۇرلەرىنە ساي دايىندادى. تەرىنىڭ ىشىنە تىعىلعان ەتتىڭ اراسىنا وتقا قىزدىرىلعان بىرنەشە جۇمىر تاستى سالدى دا جەرگە كومىپ تاستادى. قىزدىرىلعان تاسقا پىسكەن استى العاش سولاردان كوردىم. كەرەمەت ءدامدى بولادى ەكەن» دەپ مۇحاڭ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى.

مەنىڭ ەسىمە «ميمينو» كينوسىنداعى فرۋنزيك مكرتچياننىڭ ۆاحتانگ كيكابيدزەگە قاراتا: «ەگەر ادام كۇندە اكادەميكتى كورسە، كوسموناۆتى كورسە، يشتوياندى كورسە...» دەپ ايتاتىن ءسوزى ەسىمە ءتۇستى. ءيا، اركىم كورگەنىن ايتادى. ونى قازاق اتام: «تەڭ - تەڭىمەن، تەزەك - قابىمەن» دەپ باياعىدا ايتىپ قويعان. ايتپاقشى، وسى يشتويان دەگەن كىم ەكەن-ەي...

جالعاسى بار