قىتايعا سامارقاننان جەتكەن قۇران

 استانا. قازاقپارات -  قىتايدا ءدىنى مۇسىلمان، ءتۇبى تۇركى سالار دەيتىن ۇلت بار. نەگىزگى مەكەنى -  ق ح ر چيڭحاي پروۆينتسياسى شۋنحۋا سالار اۆتونوميالى اۋدانى. بۇدان بولەك سالارلار قىتايدىڭ چيڭحاي پروۆينسياسى حۋالوڭ اۋدانى، گانسۋ پروۆينسياسى مايجيشان جەرلەرىنە دە قونىستانعان.

  قىتايداعى سالار حالقىنىڭ جالپى سانى 130607 [1]، كوپشىلىگى ەگىنشىلىك جانە ساۋدا ىستەرىمەن اينالىسادى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، سالارلار ەجەلگى تۇركىلەردىڭ وعىز تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى سالۇرلاردىڭ ءۇرىم بۇتاعى [2] دەپ ەسەپتەيدى، ولار قىتاي جەرىنە شامامەن ⅩⅢ عاسىردا وتكەن.

سالار ۇلتىنىڭ مادەنيەتى مەن ورتا ازياداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى اراسىندا ۇقساستىقتار كوپتەپ كەزدەسەدى. سالار ۇلتى يسلام ءدىنىن وتە ەرتە كەزدەردەن باستاپ ۇستانعان، اسىرەسە ولاردىڭ شىعىسقا كوشكەندە الا كەلگەن «قۇران» كىتابى سالار ۇلتىنىڭ شۇنحۋاعا كەلۋدەن بۇرىن دا يسلام دىنىنە سەنەتىندىگىن ايعاقتايدى. بۇدان تىس سالار ۇلتىنىڭ تۇرمىس- سالتارىنان وزگەشە مادەنيەت ەرەكشەلىكتەرى دە كەزدەسەدى.

مىسالى، سالارلار اسپاندى جەتى قابات نەمەسە توعىز قابات دەيدى؛ اياعىڭمەن جەردى قاتتى تەپپە، ۇيتكەنى جەردىڭ دە جانى بار؛ وتقا دارەت سىندىرما، وتتان اتتاما، قولمەن نۇسقاپ ايدى، كۇندى كورسەتپە؛ قارتايعان اعاشتى كەسپە، ۇيتكەنى قارتايعان اعاش قاسيەتتى بولۋى مۇمكىن؛ قويدىڭ جاۋىرىنى ورتاسىنداعى سۇيەكتىڭ ءبىر جاعىنا قاراي اۋۋى اقىرزامان احۋالىن كورسەتەدى، وسى سۇيەك ءبىر جاعىنا قاراي اۋىپ ەڭ شەتىنە بارعاندا اقىر زامان بولادى؛ ادامنىڭ ەسى اۋىسسا، ونىڭ بويىنا جىن جابىسقان دەپ قاراپ، ەسكى ماتامەن، ەسكى اياق كيىممەن ۇشىقتايدى، وسىلاي ىستەگەندە جىندى الاستاۋعا بولادى دەيدى؛ بالالار قاتتى شوشىنعاندا نەمەسە ناۋقاسقا شالدىققاندا اناسى ارۋاق شاقىرادى. مىنە بۇل بۇرىنعى شامان مادەنيەتىنىڭ سالار مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەستەرى، بۇنداي يسىلامعا قارسى كەلەتىن شاماندىق مادەنيەتتىڭ ساقتالۋى كەزدەيسوق جاعداي ەمەس. ەجەلگى زامانداردا قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى جالپاق دالاداعى كوشپەندىلەردىڭ بارلىعى شامان دىنىنە سەنگەن. كوپتەگەن تۇرىكى حالىقتارىنىڭ سالت- داستۇرلەرىندە ەجەلگى زامانعى شاماننىڭ ءىز جولاقتارى قازىرگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى.

 سالاردىڭ شىعىسقا كوشۋى تۋرالى ايتىلاتىن اڭىزدىڭ ءوزى دە كەرەمەت حيكايا. تالاي عاسىرلاردان بەرى، وسى تاماشا اڭىز سالاردىڭ جادىنا جاتتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ قازىرگى زامانعا جەتىپ وتىر. ەجەلدەن كەلە جاتقان ول اڭىز بىلايشا وربىتىلەدى :

 «ەرتە ەرتە زاماندا، سوناۋ سامارقان جەرىندە اعالى- ءىنىلى ەكى جىگىت بولىپتى، اعاسىنىڭ اتى قارامان، ءىنىسىنىڭ اتى اعىمان ەكەن. اعايىندى ەكى جىگىت ءوز جۇرتىنا قادىرلى دا سيلى بولعان دەسەدى. سول سامارقاندا تاعى ءبىر زالىم پاتشا بار ەكەن، پاتشا الگى ەكى جىگىتكە قاراداي وشىگىپ، ولارعا قاستاندىق جاساۋدى ۇنەمى كوزدەپ ءجۇرىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە سول زۇلىم پاتشانىڭ نوكەرلەرى قارامان مەن اعىماننىڭ ۇيلەرىندە جوق كەزىن پايدالانىپ ۇرلاپ سويعان سيىردىڭ باسىن پاتشا ءامىرى بويىنشا سولاردىڭ ءۇيىنىڭ توبەسىنە اپارىپ جاسىرىپ قويىپتى. ارتىنشا زۇلىم پاتشانىڭ نوكەرلەرى شارلاۋعا شىعىپ، ءۇي قويماي ءتىنتۋ جۇرگىزىپ، قارامانداردىڭ ۇيىنەن سيىردىڭ باسىن تاۋىپ العان بولادى دا ولاردى قازىعا شاقىرىپ جازاعا تارتپاقشى بولىپتى. ءبىراق، سيىر جوعالعان كەزدە ول وڭىردە قارامانداردىڭ بولماعىندىعىنا كۋا بولاتىن كىسى شىعىپ، اعايىندى قارامانداردىڭ باسقا جاقتاردا شاريعات ۋاعىزدارىن ايتىپ كەتكەندىگى راستالادى، ءسويتىپ پاتشا شاراسىز كۇيدە قالىپتى. سول وقيعادان كەيىن اعايىندى قاراماندار پاتشا تارابىنان قاستاندىققا ۇشىرايمىز با دەپ الاڭداپ، ءبىر جاققا قونىس اۋدارۋدى ويلاستىرىپتى. كوپ وتپەي، كۇننىڭ ءبىر ءساتى بولعاندا اعايىندى ەكى جىگىت اق تۇيەگە اۋىلىنىڭ سۋى مەن توپىراعىن تەڭدەپ، «قۇران» كىتابىن ارتىپ، قاتارلارىنا 18 كىسىنى ىلەستىرىپ الىپ سامارقاننان شىعىسقا قاراي، جاڭا قونىس ىزدەپ كوشكەن ەكەن.

 ولار اۋىر جول ازابىنا توزە ءجۇرىپ، تيان- شان تاۋىنان اسىپ شىعىس جاقتى بەتكە الىپ، قىتاي جەرىندەگى جيايۋگۋان[3]عا بارادى، ودان ارى گانسۋدىڭ سۋجۋ، گانجۋ، تيانشۇي، گانگۋ[4]ىنان ءوتىپ، نيڭشانىڭ لابىلىڭداعى گانجياتانعا جەتىپتى. قارامان شىعىسقا كەتكەننەن كەيىن تاعى دا ونشاقتى كىسى سامارقاننان قارامان جۇرگەن جولمەن ءجۇرىپ تيان- شاننىڭ وڭتۇستىگىنەن شىعىسقا قاراي بەت الىپ، قارلى تاۋ مۇزدى شىڭداردان اسىپ چيڭحاي ولكەسىنە كىرەدى، ودان چيڭحاي كولىنىڭ وڭتۇستىگىن جاعالاپ قازىرگى بيدى اۋدانىنا جەتىپتى. ون ەكى ادام سول ارادا قالىپ قويىپتى، قالعاندارى شىعىسقا قاراي جالعاستى جول تارتىپ، گانجياتانداعى اعايىندى قاراماندارمەن كەزدەيسوق جولىعىسىپ قالىپتى. از ۋاقىت ايالداعاننان كەيىن ولار جانە دە العا ءجۇرىپ شۇنحۋانىڭ شيچاڭ سايىنا جەتىپ ودان مىڭدا تاۋىنان اسىپ جيەزى[5]نىڭ اۋتۋسى تاۋىنا بارادى. وسى كەزدە كۇن باتىپ، كىسىلەر شارشاپ- شالدىققاندىقتان جەتكەن جەرلەرىندە تۇنەپ قالادى.

ءتۇن ورتاسى بولعاندا اق تۇيە اياق استىنان عايىپ بولىپتى، ابدىراپ قالعان جولاۋشىلار جان- جاقتان تۇيە ىزدەيدى، وت جاعىپ ماڭايىن جارىق قىلىپ تاۋ بەتكەيىنەن جازىققا ءتۇسىپ (سالار ۇلتى قازىرگە دەيىن وسى جەردى وتمويناق دەيدى) شازىپوعا كەلگەندە تاڭ اتادى (سالارلار وسى كەزگە دەيىن سول جەردى تاڭات دەپ اتايدى). ولار ءبىر جەرگە ايالداپ، جان- جاققا كوز سالسا ول جەر كەڭ جازىق، نۋ ورماندى، جايلىمى ۇشىقيىرسىز جاقسى جەر ەكەن. جولدا شارشاپ ءشول قىسقان جولاۋشىلار سول ماڭنان سۋ ىزدەيدى، ءسويتىپ جۇرگەندەرىندە ءبىر بۇلاقتى كوزدەرى شالادى، بۇلاققا بارسا الدىدا جوعالىپ كەتكەن تۇيەلەرى سول سۋدىڭ ورتاسىنداعى اق تاسقا اينالىپ كەتىپتى، جيىلعان جۇرت تاڭ- تاماشا بولىسىپ سامارقاننان اكەلگەن سۋ مەن توپىراقتى سول جەردىڭ سۋ- توپىراعىمەن سالىستىرىپ قاراسا، الگى جەردىڭ سۋ توپىراعى دا ولاردىڭ اتا مەكەندەرىنىڭ سۋ- توپىراعىمەن ۇقساس بولىپ شىعىپتى، سونىمەن الىستان كەلگەن قارامان مەن اعىمان سول ارانى وزدەرىنە قونىس ەتۋگە بەكىنىپتى دە سول جەردى تۇراقتى مەكەن ەتىپتى. قارامان مەن اعىماننىڭ سول جولى باستاپ بارعان جاماعاتى بۇگىنگى سالارلار ەكەن».

 ارينە اڭىزدىڭ ءتۇبى -  شىندىق. تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋلارىنان ورىن الىپ، اڭىزعا اينالعان وقيعالاردىڭ وتىرىك- شىنىن تەكسەرىپ جاتۋدىڭ ءوزى اقىلعا سىيمايتىن نارسە. ايتكەنمەن، سالاردىڭ سول ءبىر اڭىزىنا كۋا بولاتىن قۇندى ايعاق، نانىمدى دەرەك تە جوق ەمەس. جوعارىداعى ايتىلعان اڭىزدا «قارامان مەن اعىمان اق تۇيەگە تۋعان جەرىنىڭ توپىراعى مەن سۋىن تەڭدەپ، اراسىنا «قۇران» كىتابىن ارتىپ شىعىستى بەتكە الىپ جولعا شىعىپتى» دەلىنەدى. سامارقاننان جەتكەن ول «قۇران» كىتابى قازىرگە دەيىن سالارلاردىڭ قولىندا، شۋنحۋا اۋدانى جيەزى مەشىتىندەگى قۇران مۋزەيىندە اسا قۇندى جادىگەر رەتىندە ءباز باياعىسىنداي ساقتاۋلى تۇر. قۇران كىتابىنىڭ مۇقاباسى قىرىممەن قاپتالعان، بەتىنە اسەم ورنەكتەر بەدەرلەنگەن، جازۋلارى اراب گرافيكاسىنداعى مۇقاعايىق ۇلگىسىمەن جازىلعان، كىتاپ جالپى 867 بەتتەن تۇرادى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە كىتاپ  Ⅺعاسىردا حاتتالعان، سوندىقتان اسا سيرەك كەزدەسەتىن قۇندى قولجازبا دەپ تانىلىپ، ق ح ر ۇكىمەتى تارابى جاعىنان 1 - دارەجەدە قورعالاتىن مادەني مۇرالار قاتارىنا ەنگىزىلگەن.

اۋىزشا اڭىز بەن تاريحي دەرەكتەردىڭ ءبىر- بىرىنە سايكەستىگى سالار ۇلتىنىڭ سامارقان وڭىرىنەن كەلگەندىگىن دالەلدەپ وتىر. قورىتا ايتقاندا، سالار - ەجەلگى وعىزداردىڭ تىكە ۇرپاعى.

 سىر داريا - وعىزداردىڭ اناسى. سىر بويى تاماشا اڭىز- داستانداردى تۋعىزدى. كۇللى تۇركى حالقى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول اڭىز- داستاندارمەن سۋسىنداپ كەلەدى. ءبىز ەجەلگى وعىزداردىڭ اڭىز- داستاندارىنان تاريحىمىزدى ىزدەيمىز، شىققان تەگىمىزدى بىلەمىز. اڭىزداردا ايتىلۋىنشا وعىز كوسەم ەكەن، ونىڭ التى ۇلى بولىپتى، ول التى ۇلدىڭ اتتارى كۇن، اي، جۇلدىز، اسپان، تاۋ، تەڭىز ەكەن، ولاردىڭ ءار قايسىسىنان تورتتەن ۇل تۋىپ، وعىز 24 بولىپتى، سولاردان وعىزدىڭ 24 تايپاسى تاراپتى. تاۋ حانىنىڭ ۇلكەن ۇلىنىڭ اتى سالۇر ەكەن، «ءۇش وقتىڭ» ءبىرى وسىلار ەكەن، سوندىقتان ولاردىڭ اتا باباسىنىڭ اتى ولاردىڭ رۋ اتاۋى بولىپتى. بۇگىنگى قىتايداعى سالار ۇلتى ەجەلگى وعىزداردىڭ سالۇر تايپاسىنىڭ ۇرپاعى. سالاردىڭ قايدان شىققانى تۋرالى ەڭ ماڭىزدى تاريحي دەرەك وسى.

 ەجەلگى سالۇر رۋىنان شىققان سالۇر كازان «قورقىت اتا كىتابىنداعى» ايگىلى تاريحي كەيىپكەر. ونىڭ اتاق داڭقى وعىز تايپالارىنا كەڭ تارالىپ، بيلىگى ىشكى وعىز بەن سىرتقى وعىزعا بىردەي ءجۇرىپتى. وعىزدار قيىن جاعدايلارعا تاپ بولسا، سالۇر قازان وعىزدىڭ رۋ باسىلارىن جيناپ، جيىن اشىپ، اقىلداسىپ، قيىنشىلىقتاردى جۇمىلا كوتەرىپ، وعىزداردى جەڭىسكە جەتەلەپ وتىرادى ەكەن. ول ءار ەكى جىلدا ءبىر رەت سالتاناتتى جيىنىن وتكىزىپ، ولجانى بولىسكە سالىپ، وعىزدىڭ رۋ باسىلارىن ماراپاتتاپ وتىرىپتى. سالۇر كازان وعىز ەرلەرى مەن باتىرلارىنىڭ تيپتىك وبىرازى، ونى جۇرتتىڭ ءبارى «تۇركستاننىڭ دىڭگەگى، كەدەيلەردىڭ ءۇمىتى، ساربازداردىڭ قيىن كۇندەردە شابىت الاتىن قۋاتى» دەپ اتاعان.

 سىر داريالىق وعىزدار تۇسىندا، سالۇر رۋىنىڭ ورىنى ەرەكشە جوعارى بولدى. كوپتەگەن رۋلار وسى سالۇر رۋىنان ءبولىنىپ شىقتى دەيتىن كوز قاراستار دا كەزدەسىپ جاتادى. كەيىنگى زاماندارعا كەلگەندە ىشكى الاۋىزدىققا بايلانىستى وعىزدار تۇس- تۇسقا قونىس اۋدارىپ كەتكەن. ىشىندە سالۇرلار دا بار ءبىر ءبولىم وعىزدار ماڭعىشلاق تۇبەگىنە كوشىپ بارعان. بۇدان باسقا 10 مىڭ ءتۇتىن سالۇر حوروزيمگە بارعان ءتىپتى ودان ارعى يراك پەن پارىسقا دا بارعان. ءتىپتى شىعىستاعى قىتايعا دا بارعان، سونىڭ ءبىر ايعاعى قازىرگى قىتايدا جاساپ جاتقان سالار ۇلتى.

 سونداي قونىس اۋدارعان كوشتەرمەن بىرگە قاسيەتتى «قۇران» كىتابى دا سوناۋ سامارقان جەرىنەن شىعىپ، ۇلى جىبەك جولىن بويلاپ قىتايعا جەتىپتى. بۇدان اڭىز بەن اقيقاتتىڭ قاتار جۇرەتىندىگىنە تولىقتاي كوز جەتكىزەمىز.

قالبان ىنتىحان ۇلى

[1] 2010 -جىلى جۇرگىزىلگەن مەملەكەتتىك ساناق.

[2]马有义主编. 中国撒拉族绿色家园：青海人民出版社,2008.7

[3] جيايۋگۋان - قىتاي ۇزىن قورعانىنىڭ باتىسقا جەتكىزىلگەن جەرىندەگى ءبىرىنشى قامالى.

[4]سۋجۋ، گانجۋ، تيانشۇي، گانگۋ - ەجەلگى جىبەك جولى بويىنداعى ماڭىزدى كەنتتەر.

[5] جيەزى - بۇگىنگى شۋنحۋا اۋدانىنداعى كەنت، سالارلاردىڭ العاش تۇراقتاپ مەكەن قۇرعان جەرى.

http://madeniportal.kz