سيفرلار قالاي پايدا بولدى؟

استانا. قازاقپارات - كەيبىر بولجامدار بويىنشا ءبىز قولدانىپ جۇرگەن اراب سيفرلارى و باستا بۇرىشتاردىڭ سانىن بىلدىرگەن ەكەن.

بۇل بولجامدار ەشقانداي قيسىنعا كەلمەيدى. ادامزات اريفمەتيكانى مەڭگەرمەي تۇرىپ، گەومەتريالىق فيگۋرالاردى قولدانۋى مۇمكىن ەمەس. مەن ەرتەرەكتە وسىنداي بىرنەشە بولجاممەن تانىسىپ، ءبارىنىڭ دە قاتە ەكەنىن بايقاعانمىن.

مىسىرداعى پيراميدا، تورعاي گەوگليفتەرى جوعارى دەڭگەيدە دامىعان وركەنيەتتەن حابار بەرەدى. بۇل كەزدە گەومەتريا پايدا بولىپ قانا قويعان جوق، ءىس جۇزىندە كادەگە اسىپ جاتتى. ال اريفمەتيكانىڭ قولدانىسقا ەنىپ، العاشقى سيفرلاردىڭ پايدا بولۋى ودان دا ارىدە جاتىر. بۇعان امەريكاداعى ۇندىستەردىڭ، قىتايدىڭ، ۇندىلەر مەن ارابتىڭ، ەجەلگى ريمنىڭ سيفرلارىن سالىستىرۋ ارقىلى كوز جەتكىزۋگە بولادى.

ءتىلدىڭ پايدا بولۋى جونىندە قانشا بولجام ايتۋعا بولاتىن بولسا، العاشقى سانداردىڭ پايدا بولۋى جونىندە دە سونشا بولجام ايتۋعا بولادى. ادام بالاسى جاراتىلعان سوڭ ولاردىڭ العاشقى توبىنىڭ ءوزى ءبىر- بىرىمەن تۇسىنىسۋىنە تۋرا كەلدى. تۇسىنىسە الماعان توبىردىڭ باسقا جان- جانۋارلاردان ايىرماشىلىعى دا جوق بولاتىن. ال ءتۇسىنىسۋ قۇرالى ءسوز ەدى. العاشقى ادامداردىڭ ءبىر- بىرىمەن ءتۇسىنىسۋى ءۇشىن اۋىز قۋىسىنان شىققان ءتۇرلى تابيعي دىبىستار مەن ىم- يشارانىڭ (ميميكانىڭ) ءرولى زور.

ياعني «ادام بالاسى ويلاپ تاپقان العاشقى اتاۋلاردىڭ كوپشىلىگى كومەكەي مەن اۋىز قۋىسىنان شىققان كۇردەلى دىبىستار (اففەكتيروۆاننىە زۆۋكي) مەن ىم-يشارانىڭ ارالاسۋى ارقىلى پايدا بولعان». مەن «ءتىل ۇشىنداعى تاريح» اتتى كىتابىمدا وسى پىكىردى تاراتىپ تالداۋ ارقىلى «...جەر بەتىندە ءاۋ باستا بىرنەشە ءتىل العاشقى ادامداردىڭ مەكەندەگەن قونىستارىنا بايلانىستى ءبىر- بىرىنە تاۋەلسىز بىرنەشە جەردە پايدا بولدى» دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنمىن.

ءتىلدىڭ پايدا بولۋى ادامداردىڭ اقىل- ويىنىڭ جەتىلۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. اقىل- ويى جەتىلە باستاعان ادامدار ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ دەنە مۇشەسى مەن قورشاعان ورتانى تانىپ، ءبىر- بىرىمەن ەسەپتەسۋدى ۇيرەندى.

ولار وزدەرىنىڭ «مەن»، «سەن»، «ول» ەكەنىن اڭعاردى. ءبارى قوسىلىپ «ءبىز» ەكەنىن ۇعىنا باستادى. ياعني «مەن»، «سەن»، «ول» جانە «ءبىز»-دى سان ارقىلى كورسەتۋدىڭ قاجەتتىگى تۋدى. «مەن»، «سەن»، «ول» العاشقى «ءبىر»، «ەكى»، «ءۇش» بولسا، «ءبىز» «كوپ» دەگەن ۇعىمدى بەردى.

ادامدار العاشقى قاراپايىم ساناۋ قۇرالى رەتىندە ءوزىنىڭ ون ساۋساعىن پايدالاندى. كەيىنىرەك قولجەتىمدى تاياقشالار (جەبەلەر)، ۇساق تاستار مەن قۇمالاقتار نەمەسە جەمىس ءدانى قولدانىلعان بولۋى مۇمكىن. العاشقى رۋلىق-تايپالىق تىلدەر پايدا بولعاننان كەيىن وزگە رۋ- تايپالارمەن قارىم- قاتىناس جاساۋ قۇرالى رەتىندە تەرىگە، پەرگامەنتكە، تاسقا تۇسكەن تاڭبالار دۇنيەگە كەلدى.

تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋلىق تاڭبالارىنان دا العاشقى سيفرلاردىڭ قالاي قولدانعانىن اڭعارۋعا بولادى. مىسالى، I (كوسەۋ نەمەسە ءالىپ) (قاڭلى، ىستى، دۋلات، قىپشاق، رامادان، تاما، تابىن، تانا، ماسقار، قىزىلقۇرت، سۋناق، تولەڭگىت، موعالتاي) نەمەسە Ⅱ(قوس ءالىپ) (قىپشاق، تاما، كەرەيىت، قىزىلقۇرت) جانە تۇمار ءتارىزدى (ءۇشوق وعىزدار، شاپىراشتى، وشاقتى، بەرىش) تاڭبالار «ءبىر»، «ەكى» جانە «ءۇش» دەگەن ۇعىمداردى بايقاتادى. سول سياقتى о (كۇنتاڭبا) جانە оо (كوزتاڭبا//قوستاڭبا) تاڭبالارى دا «ءبىر» جانە «ەكى» دەگەن ۇعىمداردى بەرەدى. ال الەم حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگى العاشقى سيفرلاردى وسى ەكى تاڭبانى دامىتۋ ارقىلى دۇنيەگە اكەلگەن. بۇنىڭ مىسالى كونە داۋىردەگى جەردىڭ ارعى جانە بەرگى بەتىندەگى حالىقتاردىڭ بارىنەن دە تابىلادى.

عىلىمدا العاشقى سيفرلار ەجەلگى مىسىر جانە شۋمەر جازبالارىنان ءمالىم. ب. د. د. 5000-4000 -جىلدارى تاڭبالانعان ەجەلگى مىسىر جازبالارىندا «ءبىر» دەگەن سيفر تاياقشا ءتارىزدى (I) تاڭبالانعان. ال شۋمەر جازبالارىندا سيفرلاردى ءتورتبۇرىشتى كىرپىش نە دوڭگەلەك (O) فورماسىندا بەينەلەگەن.

ال كونە قىتاي يەروگليفتەرىندە «ءبىر»، «ەكى»، «ءۇش» دەگەن سيفر كولدەنەڭ جاتقان (ءبىر تاياقشا، ەكى تاياقشا، ءۇش تاياقشا) تاياقشالارعا ۇقساتىپ تۇسىرىلگەن.

ەندى ودان بەرى قارايعى سيفرلاردىڭ پايدا بولۋ تاريحىن بايانداي بەرسەك، اڭگىمە تاۋسىلمايدى. ۇندىلەر 0 (ءنول) تاڭباسىن (ۇندىلەردە - «شۋنيا»، ارابتاردا - «سيفر») ويلاپ تاپقانعا دەيىن كوپتەگەن حالىق وسىلايشا تاياقشا (ساۋساق، جەبە) مەن دوڭگەلەكتى (ۇساق تاستار مەن قۇمالاقتار نەمەسە جەمىس ءدانى) سيفرلاردى بەلگىلەۋ ءۇشىن پايدالانىپ كەلدى. ونىڭ بۇگىنگى قالپىنا ءتۇسۋى ءۇشىن سان عاسىر ءوتۋى كەرەك ەدى.

ريم سيفرى كادىمگى ساۋساق ساناۋدىڭ تاڭبالانۋىنان باسقا ەشتەڭە ەمەس. ياعني I - ءبىر ساۋساق، Ⅱ- ەكى ساۋساق، Ⅲ- ءۇش ساۋساق... ال بەستى تاڭبالاۋ ءۇشىن اشىلىپ قالعان الاقاندى پايدالانعان. ول ءۇشىن باس بارماق پەن ءبىر- بىرىنە قابىستىرىلا قويىلعان ءتورت ساۋساق - الاقان V تاڭباسىن بەينەلەۋگە جاراپ جاتىر.

ەندى سول الاقاندى تولتىرۋعا جەتپەي تۇرعان ءبىر ساۋساقتى (I) الگى V- تىڭ الدىڭعى جاعىنا قويساق، IV - ءتورت بولادى، ال سوڭعى جاعىنا قوسساق، Ⅵ(التى)، ودان ارمەن قاراي Ⅶ(جەتى)، Ⅷ(سەگىز) سيفرلارىن تاڭبالاۋ قيىن ەمەس. ريمدىكتەر ەكى قولدى (الاقاندى) ايقاستىرۋ ارقىلى (V+V) X (ون ساۋساق) سيفرىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە سەبەپكەر بولسا، وننان ءبىرى كەم توعىزدى الگىندەگى جولمەن  Ⅸدەپ تاڭبالاعان.

ەكى ون ⅩⅩ(جيىرما)، ءۇش ون XXX(وتىز) بولىپ كەتە بەرەدى... ەرتەرەكتە ورىس عالىمى ك. ە. سيولكوۆسكي وزىنەن بۇرىن اشىلعان كوپتەگەن جاڭالىقتاردى ءوز بەتىنشە قايتا اشقانى تۋرالى وقىعانمىن.

مەن دە، شىنىندا، كەي كەزدەرى سول كىسىنىڭ تاعدىرىن قايتالاپ جۇرەمىن. وسى ماتەريالدى جازىپ قويعاننان كەيىن ءبىر كىسىدەن ۆ. ا. يستريننىڭ 1961 -جىلى جارىق كورگەن «رازۆيتيە پيسما» دەگەن سيرەك كەزدەسەتىن كىتابىن ساتىپ الدىم. سونىڭ ءبىر تاراۋى سيفرلاردىڭ پايدا بولۋى جونىندە ەكەن.

«فورما ريمسكيح سيفر ۆەدەت پرويسحوجدەنيە وت سچەتا نا پالتساح ي سلوۆەسنوگو نايمەنوۆانيا چيسەل. پو پەرۆومۋ پرينتسيپۋ پوستروەنى سيفرى: I (ودين پالەس)، V (لادون س وستاۆلەننىم بولشيم پالسەم)، ح (دۆە سكرەشەننىە رۋكي) ...» - دەپ جازىلىپتى بۇل كىتاپتا. ال ەڭبەكتە اراب سيفرلارىنىڭ ءار كەزەڭدەگى دامۋ جولدارى كورسەتىلگەنمەن، قالاي پايدا بولعانى جونىندە ناقتى ەشتەڭە ايتىلماعان.

ال قازىر اراب سيفرى اتالاتىن سيفردىڭ پايدا بولۋى قاراپايىم تاياقشالاردى ساناۋدان باستالعانىن بايقاۋعا بولاتىنىن مىنا سۋرەتتەگى شىرپىلاردىڭ (تاياقشالاردىڭ) سانىنا قاراپ اجىراتۋعا بولادى. جازۋدىڭ باسپالىق جانە جازبا ۇلگىلەرىنىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى بۇل سيفرلاردىڭ بۇگىنگى نۇسقاسىنىڭ ومىرگە كەلۋى زاڭدى.

اراب سيفرىنداعى كولدەنەڭ جاتقان قوس تاياقشانىڭ اۋەلى Z ارپىنە ۇقساس تۇلعاعا ءتۇسىپ، كەيىننەن قازىرگى 2 گە اينالۋىنا، كولدەنەڭ جاتقان ءۇش تاياقشانىڭ يرەكتەلىپ 3 كە وزگەرۋىنە سۇيرەتىلىپ جازاتىن قاۋىرسىن قالام «كىنالى» بولسا كەرەك. ال 4 سيفرى باستاپقىدا تىكبۇرىشتى شارشى فورماسىندا بولۋى دا كادىك.

مەنىڭ بۇل «جاڭالىعىم» باسقا حالىقتاردا بۇرىنىراق اشىلىپ قويعان بولۋى دا مۇمكىن. اشىلماسا، ءتىپتى جاقسى! ماتەماتيكانىڭ تاريحىمەن تەرەڭ اينالىسپاعاندىقتان ولاردان بەيحابار ەكەنىمدى جاسىرا المايمىن. مەن دە عارىشتانۋدىڭ نەگىزىن قالاعان ك. ە. سيولكوۆسكي سەكىلدى وزگەلەر اشىپ قويعان جاڭالىقتاردى قايتا اشىپ جۇرگەن «دانىشپانمىن» عوي!..

 بايبوتا قوشىم-نوعاي