قارعا كيەلى قۇس پا؟

 استانا. قازاقپارات - مىنەكەي جىلدا اينالىپ قوپ- قوڭىر كۇز دە كەلىپ جەتتى.

الماتىنىڭ قاي ماۋسىمى دا ادەمى دەرسىز، ءبىراق كۇزى ەلدەن ەرەك «ساندەنەدى».

تويعا بارار قۇداشاداي زەڭگىر اسپان-اينا الدىندا «سارى كويلەگىن» كيىپ، كۇن ۇزاققا تۇرىپ الادى. ءوزىڭ دە وعان قاراپ وتىرۋدان ءبىر جالىقپايسىڭ.

ال باسقا وڭىرلەردىڭ كۇزى شە... ماعان بالا كۇنىمدە تۋعان اۋىلىمنىڭ كۇزى تىم سالقىن كورىنەتىن. جانىڭدى جابىرقاتىپ جىبەرەتىن ءبىر سۇرعىلت شاق بولاتىن- دى. سوسىن بۇل شاقتى ەسكى فيلمدەردىڭ لەنتاسىنداي قارا قوڭىر قىلىپ كورسەتەتىن ءبىر ماقۇلىقتار بولاتىن. ولار - قارعالار. كادىمگى قارعا- قۇزعىن. «قارق- قارق» . قارقىلداۋدان ءبىر تىنساشى. كەشە عانا جادىراپ تۇرعان ءساتتى قاپەلىمدە قاراسۇر تۇسكە بوياپ، تىرشىلىك بىتكەندى وسىناۋ «زار كۇيىمەن» مەڭ- زەڭ كۇيگە تۇسىرەتىن دە قارعالار سياقتى كورىنەتىن. اسپاندى تۇتاس جاۋىپ تۇراتىن- دى.

كەيىن- كەيىن مىناۋ دۇنيەگە بوزبالا شاق، جىگىت كوڭىلمەن قاراعان كەزدە قۇداي تاعالانىڭ بۇكىل جاراتىلىسقا جاۋابى بارىن باعامدايسىڭ. ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭنىڭ اربىرىنە وي تاستاپ قارايسىڭ. «وسى ماقۇلىقتىڭ ادامزات ءۇشىن نەگە جىبەرىلگەنىنە» ۇڭىلەسىڭ. ماسەلەن، بالا كۇنىڭنىڭ ەستەلىكتەرىمەن بىرگە ساناڭدا باقيعا «قارقىلداپ» قالىپ قويعان قارعا-قۇزعىنمەن دە ەندى مامىلەگە كەلگەندەي بولاسىڭ. قاي زاماننان كەلگەن قۇس؟

اڭىز- ءاپسانالار بۇل تۋرالى نە دەپتى؟ «قارعا تامىرلى قازاق» دەگەن نە ءسوز، «ءبىزدىڭ دە قولعا قارعا ساڭعىر» دەگەنى شە، «قارعا بويلى قازتۋعان» قايدان شىقتى، قازاقتىڭ جاقىن ادامعا «قارعام»، «قارعاش» دەۋىنىڭ سىرى نەدە - وسىعان از-كەم دالەل-دايەكتەر كەلتىرىپ كورسەك دەيمىز...

اۋەلگى بىلەتىنىمىز - «قۇران كارىمنەن». وندا نە دەۋشى ەدى؟ «ءمايدا» («داستارحان») سۇرەسى. قابىل ءابىلدى ءولتىردى. جەر بەتىندەگى العاشقى قىلمىس. ەندى قايتپەك؟ «سوندا اللا، وعان تۋى-سىنىڭ ولىگىن جاسىرۋىن كورسەتۋى ءۇشىن جىبەرگەن قارعا، جەردى قازا باستاعاندا: «اتتەڭ! ماعان نە بولدى؟ تۋىسىنىڭ دەنەسىن كومگەن قارعا قۇرلى بولا المادىم با؟» دەدى دە، وكىنۋشىلەردەن بولدى.

(32-ايات). دەمەك، ادامزاتقا تۋىسىن جەرلەۋدى ۇيرەتكەن - قارعا.

ەندى اڭىز-ءاپسانالاردى اقتارىپ كورەيىك. رابعۋزيدىڭ «قيساس- ۋل ءانبياسىن» ەسكە ءتۇسىرىپ كورىڭىزشى. ادام اتا مەن حاۋا انامىز تۋرالى العاشقى باياندا نە دەۋشى ەدى؟! «حاق تاعالادان حابار كەلدى. «ەي، ادام! ءتاۋباڭ- نىڭ قابىل بولۋىن تىلەسەڭ، مەككەگە بار». ادام عالايھي- ءۋاس- سالام: «ءيا، راببىم! مەككەگە بارار ەدىم، جولدى بىلمەيمىن عوي»، - دەيدى. سوندا اللا تاعالا قارا قارعانى جول باسشى ەتىپ، سوڭىنان ادام عالايھي-ءۋاسسالام ىلەسەدى. پايعامبار عالايھي- ءۋاسسالام ادامعا: «التى ءتۇرلى جانۋاردى ولتىرمەڭىز. ءبىرىنشى، قارا قارعانى باعالاڭىز...» دەيدى «پايعامبارلار تاريحىندا». قالعان بەس جانۋاردى ەسىڭىزگە ءتۇسىرۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىن: قۇمىرس- قا، قارلىعاش، ءاتات قۇسى، باقا، ارا. مۇندا دا قارعانىڭ ادامزات ءۇشىن يگىلىگىن كورسەتكەنىن بايقاپ وتىرسىز.

ءار ۇلتتىڭ تاريحىندا ءوز توتەمدەرى بولعانى انىق جاي. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءبىر زامانداردا ءبورىنىڭ تۇركى حالىقتارىنا توتەم بولعانى سياقتى ازيانىڭ سولتۇستىك- شىعىسى مەن امەريكانىڭ سولتۇستىك- باتىس تەڭىز جاعالاۋى وڭىرىندە جاسايتىن كوشپەلى حالىقتار ورتاسىندا قارعا تاماشا وبراز سانالعان. ولاردىڭ ءبىر بولىگى قارعانى كيەلى قۇس ساناپ، تابىنادى، توتەم تۇتادى («اۋىز ادەبيەتى جانە شامان مادەنيەتى»). عۇنداردىڭ كونە اڭىزىندا دا جاپاندا جالعىز قالعان ءۇيسىن كۇنبيىنىڭ بالاسىن قاسقىر ەمىزىپ اسىراسا، نارەستەگە ەت تاسيتىنى قارعالار ەكەنى ايتىلادى.

فيلولوگ- مامان الماس ءابسادىقوۆتىڭ «قارعا تامىرلى قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن قالاي تۇسىنەمىز؟» دەگەن ماقالاسىندا مىناداي جولدار بار: «موڭعول- دىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» قارعا بەلگىلى ءبىر ىسكە بىرلىكپەن جۇمىلا كىرىسەتىن تاتۋلىق بەينەسىندە ءجيى قولدانىلادى. ۇلى قاعان وزىنە جاقىن ادامداردىڭ ءىس- ارەكەتىنە باعا بەرىپ، سوعان وراي شەندىك، لاۋازىمدىق جارلىقتاردى ءتۇرلى اڭ- قۇستاردىڭ قاسيەتتەرى مەن تىرلىكتەرىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ جاسايدى. سونداي كورىنىستىڭ بىرىندە شىڭعىس حان ءاردايىم ءوزىنىڭ قاسىندا بولعان قوعا، كوكەچوس دەگەن اسكەرباسىلارعا ارناعان ءسوزىن:

قارا تۇندە

قاسقىرشا اۋلاپ،

جارىق كۇندە

قارا قارعا بولىپ، - دەگەن جولدارمەن باستاپ، ولاردى وزگەلەرگە ۇلگى ەتەدى».

وسى تاقىرىپتا جازعان قايرات عابيتحان ۇلىنىڭ دا ماقالاسىن وقىپ شىقتىق. وندا موڭعولداردىڭ دا قارعانى كيە تۇتقانى ايتىلادى. «موڭعولدار قارعا قارقىلداپ وتسە: «جامان ءتىلىڭدى ارى قىل، جاقسى ءتىلىڭدى بەرى قىل»، - دەپ ايعايلايدى. قارعا - موڭعولدار ۇعىمىندا جاقسىلىق پەن جاماندىقتى قاتار الىپ جۇرەتىن كيەلى قۇس. قارعانىڭ ءبىر ءتۇرى قۇزعىن (حون حەرەە) تۋرالى موڭعولدار: «قۇزعىن ماما اعاشقا كەلىپ قونسا، ات جۇيرىك بولادى»، - دەپ ىرىمدايدى. ونىڭ سەبەبى قۇزعىننىڭ ۇزاق جاسايتىن جانە بيىككە دە، الىسقا دا ۇشا بەرەتىن ەرەك- شەلىگىنە بايلانىستى بولسا كەرەك»، - دەيدى اۆتور «موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەتنوگرا- فياسىنا» سىلتەمە جاساپ. ياكۋت- تاردىڭ قاڭعالاس تايپاسىنىڭ ىشىندە سۋور، ياعني قارعا دەگەن رۋ بولعان دەيدى دەرەكتەردە.

«قولىما قارعا تىشار» دەگەن ءسوزدى «باسىما باقىت قۇسى قونار» دەگەندەي ماندە قولدانادى. ەگەر قارعا كيەلى قۇس بولماسا، ونىڭ قولىنا ءبىر ساڭعىعانىن جاقسىلىق نىشانى ساناماس ەدى عوي. ارينە، بۇنىڭ ءبارى تىم كونە دۇنيەتانىمعا بايلانىستى تۋىپ، ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ مەن نانىم- سەنىمدەردىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى بۇگىندە ەرتەدەگى سول نانىم- سەنىمدەردىڭ تەك تىلدە عانا ساقتالىپ قالعانىن بايقايمىز»، - دەيدى جانە. ويلاندىراتىن ءسوز.

«قارعا تامىرلى قازاق» قايدان شىقتى؟

قۇس تۋرالى ىزدەنگەندە ەنتسيك- لوپەديالاردان كەيىن البەتتە ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ «قۇستار - ءبىزدىڭ دوسىمىز» كىتابى مەن قۇستار تۋرالى ماقالالارىنا نازار اۋدارامىز.

«قارعا سۇيەر بالاسىن...» دەگەن شاعىن ماقالاسىندا: «جانۇياسىنا ادال، بالاپاندارى ءۇشىن قانداي قاۋىپكە دە باس تىگىپ، تىكە شاباتىن قۇستاردىڭ قاتارىندا قارعا بارىن ءبىز كوبىنە ەسكەرمەيمىز.

بۇرىنعى قازاق «قارعا سۇيەدى بالاسىن اپپاعىم دەپ» بەكەر ايتقان با؟ ونىڭ ەكىنشى ءبىر كىسى سۇيەتىن قاسيەتى - جۇت بولسىن، ءورت بولسىن، اشتىق- الاساپىران كەلسىن - تۋعان جەرىن تاستاپ كەتپەيدى. مي قايناتار ىستىقتا دا، اقتۇتەك بوراندا دا تۋعان جەرىنەن الىستامايدى»، - دەيدى ەسەنعالي راۋشانوۆ.

«قارا قارعانىڭ جارالار

جانىن،

قيمايمىن ونى قارعىسقا،

كەتەتىن بەتكە اپ قالاعان

جانىن

وكپەم بار قايتا بار قۇسقا»، - دەيدى بايبوتا قوشىم-نوعاي «قارا قارعانى اقتاۋ» ولەڭىندە. بىرىنە ءبىرى جانى جاقىن اقىندار وسىلاي ءبىر- ءبىرىن تولىقتىرىپ وتىراتىنى دا «قارعا تامىرلىعىنان» شىعار، بالكىم...

قازاقتىڭ كوپ ءسوزىنىڭ قارعامەن بايلانىستى بولۋى ونىڭ قىسى- جازى كوز الدىندا جۇرەتىنىنەن بولعانى دا دەرسىڭ. ءتىپتى، «قۇرالايدىڭ سالقىنى»، «وتامالى» دەگەن سەكىلدى «قارا قارعانىڭ اداستىرماسى» دەگەن مەزگىل بار ەكەن. «قازان ايىنىڭ اياعىندا قارا قارعالاردىڭ كوك ءجۇزىن قاپتاي توپتانىپ، ۋ- شۋ بولىپ ۇشاتىن كەزى. قارعا بالاپاندارىن ءوسىرىپ، قازان ايىنىڭ اياعىندا توپتانىپ جۇرگەن وزگە قارعالاردىڭ اراسىندا بالاپاندارىن اداستىرىپ كەتەدى، ال بالاپاندارى ارى قاراي ءوز بەتىمەن كۇن كورەدى»، - دەيدى.

«قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ ەنتسيكلوپە- دياسىندا».

قوش دەلىك، قارعا جايىندا اڭىز- ءاپسانالاردىڭ ءبىرسىپىراسى وسىنداي. ايتپاقشى، ەستەن كەتپەيتىن ءبىر وقيعا بار. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن عوي دەيمىن، ورال قالاسىندا، كوشەدە يىعىنا قارعا قوندىرىپ جۇرگەن ءبىر كىسىنى الىستان كورگەنىم بار ەدى. «قولدا ۇستايدى. كوشەگە شىققاندا وسىلاي يىعىنا قوندىرىپ اپ جۇرەدى. ءوزىنىڭ موينىندا ايقىش (كرەست) بار»، - دەدى جولداسىم.

نەگە ەكەنىن، جاقىن بارىپ اڭگىمەلەسپەپپىز. بالكىم، جوعارى-داعىداي نانىم- سەنىمدەردىڭ جۇرناعى بويىندا جۇرگەن جان با ەكەن...

ەندىگى اڭگىمە - قازاق سوزدەرىنىڭ قارعامەن بايلانىستى بولۋى. «قارعا بويلى قازتۋعان». «بويى قىسقا، الاسا، تاپال»، - دەپ تۇسىندىرەدى ەنسيكلوپەديا مۇنىڭ ماعىناسىن. «قازتۋعان تاپال، توقتى جىلىگىنىڭ قورعاسىن قۇيعان اسىعىنداي شىمىر ادام، سوندىقتان دا ونى حالىق «قارعا بويلى قازتۋعان» دەپ اتاپ كەتكەن»، - دەيدى ءىلياس ەسەنبەرلين ەڭبەكتەرىندە. «قارعا تامىرلى قازاق» دەگەن تىركەس ءبىر اتادان تاراعان ۇرپاقتىڭ تۋىستىق بەلگىسىن ەمەس، ادام بالاسىنىڭ ءبىر- بىرىنە جاناشىرلىق قولداۋى مەن بەلگىلى ءبىر ىسكە جۇمىلا كورسەتەتىن تاتۋلىقتى بىلدىرەدى. كوشپەلىلەردىڭ كونە ميفتىك تانىمى بويىنشا، قارعا - باسىنا ءىس تۇسكەن جانعا قامقورلىق كورسەتىپ، جاناشىرلىق بىلدىرەتىن كيەلى قۇس» دەپ توپشىلايدى «قارعا تامىرلى قازاق» ءسوزىن قالاي تۇسىنەمىز؟» ماقالاسىندا. قارعامەن بايلانىستى قازاق سوزدەرىن كوپتەپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى. «قارعا ادىم جەر»، «قارعادايىنان»، «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى»، «قاز كەلسە جاز بولار، قارعا كەلسە قاتقاق بولار»، قارعا تۇمسىق»، «قارعا ساۋساق» - شۇبىرىپ كەتە بەرەدى. دۋلات يسابەكوۆتىڭ قايسى ءبىر اڭگىمەسى «قارا قارعانىڭ ميى قاينايتىنداي ىستىق» دەپ سۋرەتتەلە باستالۋشى ەدى.

«كەيبىر تۇراقتى ءسوز تىركەستە- رىندە قارعا جاعىمسىز ماندە دە قولدانىلادى. بۇنداي ماقالدار مەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى كەيىنگى كەزدىڭ ەنشىسىنە تيەدى. ءتىل قوعامدىق قۇبىلىس بولعاندىقتان ءداستۇردىڭ، نانىم- سەنىمنىڭ وزگەرۋىنە قاراي تىلدەگى تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى سوعان سايكەس ءوز ىشىندە وزگەرىسكە ءتۇسىپ وتىراتىندىعى ءسوزسىز. سول ءۇشىن بۇنداي سوزدەردى تالداعان كەزدە سوزدەردىڭ جاسالۋ داۋىرىنە دە ءمان بەرگەن ءجون»، - دەيدى قايرات عابيتحان ۇلى.

قانشا جىل ءومىر سۇرەدى؟

قارعا تۋرالى اڭگىمە ايتقاندا كوبىنە ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنا ءمان بەرەمىز. بالا كۇنىمىزدەن- اق ونىڭ ء«ۇش ءجۇز جىل ءومىر سۇرەتىنىن» بىلەتىن ەدىك. ال شىندىعىندا سولاي ما ەدى؟! اسىرەسە، شىعارماشىلىق ادامدار وسىعان يلانعىسى كەلەدى.

قارعا دەگەن ازعىن قۇس،

جوق ەشقانداي بوقتان

باسقا قايعىسى.

ءۇش ءجۇز جاساپ بىتىرمەگەن

مازمۇندى ءىس،

جاھانداعى قۇس بىتكەننىڭ

بايعۇسى!..

 

ءوزىڭ جايلى كەش، قارعا،

مەن دە ويلاۋشى ەم ءدال

وسىنداي جوبادا.

كەشە كەشكە تەلەديدار

قوسقاندا،

ءۇنىڭدى ەستىپ كەلدى

ءتىلىم توباعا!

بۇل - سۆەتقالي نۇرجاننىڭ «قارعالار» دەگەن ولەڭىنەن ءۇزىندى. بۇل ولەڭنىڭ جازىلۋىنا دا سەبەپشى - قارعالاردىڭ ءوزى. وتكەن جىلدارى قاراعاندىدا، كەيىن ماڭعىستاۋ وبلىسىندا قارعالاردىڭ باعانا باسىنان «اللالاپ» ءۇن قاتقانىن بۇكىل باسپا ءسوز جارىسا جازدى. ال قارعالاردىڭ ادام ءتىلىن تەز ۇيرەنە- ءتىنىن ورنيتولوگتار راستايدى.

ەندى قارعانىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنا كەلەيىك. اقىن قۇل- كەرىم ەلەمەستىڭ بالالارعا ارنالعان «ولمەستىڭ سۋى» دەگەن شاعىن اڭگىمەسى بار. مۇندا قۇزعىن دەگەن پاتشانىڭ ۇزاق ءومىر سۇرگىسى كەلىپ ءابىلحايات سۋىن ىزدەيتىنى تۋرالى باياندالادى. ارينە، اڭگىمە جەلىسى اۋىز ادەبيەتىنەن الىنعانى كورىنىپ تۇر. دەمەك، قازاق ەجەلدەن قارعانىڭ ۇزاق، بالكىم مىڭ جىل جاسايتىنىن توپشىلاعان دەۋگە بولاتىن دا سياقتى. ءبىراق ادامنىڭ جاسى، ۇزاق ءومىر سياقتى تىلەۋ سوزدەردە، تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىندە قارعانىڭ اتى كەزدەسپەيتىنى دە قىزىق جاي.

«قار-ر»، «قار-ر» دەيسىڭ

قاردا جۇگىرىپ،

«قار-ر»، «قار-ر» دەيسىڭ

ۇشىپ جوعارىعا -

زاۋالدى ادامنان كوردىڭ عوي،

نەگە قاردى قارعايسىڭ، قارعا؟!

 

ماداق ساعان، مۇقالماس ءتوزىم،

سەن تەمىردەن ەكەنسىڭ، ھەي، قۇس -

تۇركىستاندا ءۇش ءجۇز جىل جاساپ،

ۇيرەنگەنىڭ تەك قانا قارعىس!

«قار-ر»، «قار-ر» ەتپە ەندى

ەشقاشان:

سەن جالعىز تاريحسىڭ بۇ ءسات -

وتكەننەن ءبىر حيكايا شەرت،

ۇشىپ جۇرگەن، ەي، قارا كىتاپ!

بۇل - وزبەك شايىرى مۇحاممەد سالىقتىڭ ولەڭى. ءتۇپنۇسقادان وڭتۇستىكتىك اقىن دوسقا جولما-جول اۋدارتقاندا وسىلاي بوپ شىقتى. ارينە، ادەمى ولەڭ، ادەمى تەڭەۋ. ءبىراق...

«كەشەگە دەيىن كەيبىر وقىمىستىلار ونىڭ مىڭ جىل بولماسا دا، 250-300 جىل ءومىر سۇرەتىنى انىق دەپ تۇجىرىم جاساپ كەلدى. بەكەر ءسوز. قۇس ۇزاق جاسامايدى. قارعاعا كەلسەك، ول ءارى كەتكەندە 70-75 جىل، ايتپەسە 30-35 جىل جاسايتىنى بۇگىنگى ورنيتولوگيادان اتتىڭ قاسقاسىنداي ايقىن جايت. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن - ول راسىندا دا ۇزاق ءومىر ءسۇردى دەلىك، سول ءۇشىن ونى كۇستانالاۋ عادىلەت پە؟» - دەيدى ەسەنعالي راۋشانوۆ.

وسى جايتتى انىقتاماققا الماتىداعى زوولوگيا ينستيتۋ- تىنا حابارلاستىق. ءبىزدىڭ بۇل سۇراعىمىزعا ومار ابايەۆ ەسىمدى قۇس مامانى قىسقا جاۋاپ بەردى: «بىزدەگى عىلىمي زەرتتەۋلەر بويىنشا قارعا 30 جىلدان 37 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرەدى. ۇزاق جاساعانى 37 جىلدان اسپايدى»، - دەدى ورنيتولوگ. ماماننان اسىرىپ نە ايتا الامىز؟!

P. S: قۇداي ادامزاتتى باسقا جاراتىلىستان ارتىق قىلىپ جاراتسا دا، ءبىزدىڭ كەيدە ماقۇلىقتاردان دا ۇيرەنەرىمىز كوپ. اسىرەسە، قۇستاردان. «قارعا تامىرلىقتىڭ» كىمگە كەرەگى جوق دەيسىز قازىر. اياز بي ايتقان «قۇس جامانى - ساۋىسقاننىڭ» دا ساقتىعىن قايدا قويامىز؟! ايتەۋىر، كۇنى بويى «قارعامايىقشى قارعانى ءبىز دە، قارعامنىڭ بار ما جازىعى» دەگەن اقىن جىرىن ىشتەي قايتالاۋمەن بولدىم...

اسىلان تىلەگەن

 «اق جەلكەن» جۋرنالى