جاپون پروفەسسورى مۇستافا شوقاي مەن جاپون ساياساتكەرلەرىنىڭ اڭگىمەسى تۋرالى ايتىپ بەردى
پروفەسسوردى جينالعان قاۋىمعا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، «ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى دارحان ءقىدىرالى تانىستىردى.
پروفەسسور ءدارىس باسىندا جاپون ءتىلىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ - التاي فاكتورىنا دەن قويدى. ونىڭ ايتۋىنشا، جاپون ءتىلىنىڭ قايدان پايدا بولعانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز. ءبىراق، عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، كۇنشىعىس ەلىنىڭ ءتىلى ەڭ الدىمەن ازيانىڭ سولتۇستىك- شىعىس ايماعىنداعى تىلدەر (ءسوزسىز، تۇنعۇس، شيرە، التاي) جانە تىنىق مۇحيتى مەن ازيانىڭ وڭتۇستىك- شىعىسىنداعى اۆسترونەزيالىق تىلدەردىڭ ارالاسۋىنان پايدا بولعان.
«جاپون ءتىلى مەن تۇركى تىلدەرىندگى سويلەمدەردىڭ ورنالاسۋ تارتىبىندە ايىرماشىلىق جوق. دەسە دە، لەكسيكالىق تۇرعىدا ۇقساستىقتارى از. ءبىزدىڭ كەيبىر لينگۆيستەر جاپون ءتىلىنىڭ تاريحىن التاي تىلدەرىمەن بايلانىستىرعىسى كەلمەيدى. ءبىراق، مىنا ۇقساستىققا قاراڭىز: قازاقشا «جەر سىلكىنىسى بولعان كەزدە ونىڭ اعاسى ۇيدە كىتاپ وقىپ وتىردى» دەگەن ءسوز جاپونشا «Jishin-ga okita toki, kareno ani-wa ie-de hon-o yonde ita» دەپ اۋدارىلادى. ياعني، بۇل رەتتە «Jishin-ga okita» ءسوزى «جەر سىلكىنىسى بولعان كەزدە» دەپ اۋدارىلسا، «toki, kareno» - «ونىڭ اعاسى» دەپ ءتارجىمانالىپ، وسى رەت بويىنشا سويلەمدەگى سوزدەر تۋرا رەت بويىنشا اۋدارىلادى» ، - دەيدى پروفەسسور.
وسىدان كەيىن ۋياما توموحيكو بەرتىنگى جاپونيا تاريحىنا ويىستى. ايتۋىنشا، 1868 -جىلى جاپونيادا توكۋگاۆا سەگۋناتى قۇلايدى دا، سول تۇستاعى ايگىلى مەيدزي ۇكىمەتى زامانعا ساي ءارى قۋاتتى جاپونيانىڭ ىرگەسىن قالاۋعا كىرىسەدى. ءدال وسى مەيدزي كەزەڭىندە جاپوندىقتار ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى مەملەكەتتەردىڭ تىنىس- تىرشىلىگىنە ءمان بەرە باستاعان.
«1880 -جىلى جاپون ديپلوماتى توكۋدزيرو نيسي، كەيىن 1886 -جىلى پولكوۆنيك ياسۋماسا فۋكۋسيما ورتالىق ازيا (1880 -جىلى) ەلدەرىن ارالاعان. ءوز كەزەگىندە ءسىبىر تاتارى ءابدىراشيت يبراگيموۆ 1909 -جىلى جاپونياعا جولى ءتۇسىپ، كەيىن ونىڭ ىزىنشە عابدولعازيز مۇساعاليەۆ پەن ءالىبي جانگەلديندەر جاپونياعا از ۋاقىتقا كەلىپ كەتكەن. ءبىراق، ول ساپارلار تۋرالى ناقتى ءبىر مالىمەتتەر جوق» ، - دەيدى پروفەسسور.
ۋياما توموحيكو ءدارىسىن جالعاستىرا كەلە ورىس- جاپون سوعىسى كەزىندە قازاقتار اراسىندا جاپونداردىڭ مۇسىلمان ەل ەكەنى تۋرالى اڭىز تاراپ كەتكەنىن ايتادى. الاش ارىسى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ دا وسى وقيعانى شىعارماشىلىعىمەن بايلانىستىرعانى بەلگىلى. سول سەكىلدى مۇحتار اۋەزوۆ تە جاپونيانىڭ ارتتا قالعان ەلدەن الپاۋىت ەلگە اينالعانىن جازىپ كەتكەن.
«جاپونيا بۇدان كەيىن وتارلاۋشى ەل رەتىندە شەكاراسىن كەڭەيتە باستايدى. جاپونيادا سول تۇستا ازيا حالىقتارىنىڭ بىرىگۋىن قولداعان ساياساتكەرلەر دە، پانتۇراندىقتى قولداعان ساياساتكەرلەر دە بولدى. قىتايداعى مۇسىلمان ەلدەرىمەن بايلانىس ورناتۋعا بارىن سالدى. ءبىراق، كەڭەس وداعى تۇرعان كەزدە مۇسىلمان ەلدەرمەن بايلانىسۋ وتە قيىنعا سوعىپ ەدى. كەيبىر ديپلوماتتار مۇستافا شوقايمەن دە اقىلداسىپ كورگەن. مۇستافا شوقاي جاپون ساياساتكەرلەرىمەن اڭگىمە بارىسىندا جاپونيانىڭ پانيسلاميزمگە ارالاسۋداعى قاۋپى تۋرالى ەسكەرتكەن. سەبەبى، ول كەزدە تۇركيا مەن يران مەملەكەتتەرىنىڭ مۇددەسى پانيسلامدىق يدەولوگيامەن سايكەس كەلە بەرمەيتىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەر بولاتىن. جالپى، ءابدىراشيت يبراگيموۆتىڭ جاپون اراسىنداعى دوستارى ايتارلىقتاي اۆانتيۋراعا بەيىم بولاتىن. مەنىڭ ويىمشا، مۇستافا شوقاي وسى قاۋىپتى سەزگەن سەكىلدى» ، - دەيدى ول.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلگەننەن كەيىن 1945-1952 -جىلدارى جاپونيا امەريكالىق ارميانىڭ وككۋپاتسياسىندا بولدى. ءتىپتى وسىدان كەيىن ا ق ش- تىڭ ىقپالىنان شىعا الماعانى دا شىندىق. جاپون پروفەسسورىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ازيا قۇرلىعىنا كەلگەندە جاپونيا بارىنشا ديپلوماتيالىق ساياساتتى ۇستانۋدى ءجون كورگەن.
«ا ق ش كوممۋنيزمنىڭ ىرگەسىن سەتىنەتۋدى ماقسات تۇتتى. ال جاپونيا ساياسي جۇيەگە قاراماستان، ازيالىق ەلدەرمەن جاقسى قارىم- قاتىناستا بولعىسى كەلدى. جاپونيانىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى اگرەسسياسى ديپلوماتياسىنا ەداۋىر كەرى اسەر ەتكەنىمەن، جاپونيا «فۋكۋدا دوكتريناسىن» قابىلدادى. وسىلايشا، 1977 -جىلعا قاراي وڭتۇستىك- شىعىس ازيا ەلدەرىمەن قارىم- قاتىناستارىن رەتتەۋگە قول جەتكىزدى» ، - دەيدى پروفەسسور.
ك س ر و مەن جاپونيا اراسىندا سالقىندىققا قاراماستان، مادەني بايلانىستار ۇزىلگەن ەمەس. ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنان ارنايى وكىلدەردىڭ حيروسيماعا بارۋى - وسىعان دالەل بولا الادى.
«ك س ر و- داعى قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە جاپونياداعى ازاماتتىق قوعام مەن اكادەميالىق ورتالاردا ارال تەڭىزى مەن سەمەي پوليگونىنىڭ ماسەلەلەرىنە، ۇلتتىق ماسەلەلەرگە، ورتالىق ازيانىڭ تاريحىنا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتا باستادى. ك س ر و تاراعاننان كەيىن 1993 -جىلى جاپونيا ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ەلشىلىكتەرىن اشتى. ەنەرگيا رەسۋرستارعا بايلانىستى ەكونوميكالىق مۇددەلەر وسى ايماقتاعى جاپون ساياساتىنىڭ باستى باعىتىنا اينالعانى انىق» ، - دەيدى ۋياما توموحيكو.
