راشيد اد- ديننىڭ «جاميع ات- تاۋاريح» شىعارماسى قازاق تىلىندە جارىق كوردى
«قازىرگى كەزەڭدە التىن اۋلەت ۇرپاعى التى قۇرلىققا كەمەل بيلىك جۇرگىزگەن كەمەڭگەر شىڭعىس قاعاننان مەملەكەتتىك باستاۋىن تارتاتىن ەلدەر دە كوپ، بۇل تاقىرىپتا قالام تارتاتىن جاندار دا از ەمەس. وسىعان بايلانىستى كەيدە ءتۇپ دەرەكتەرگە سۇيەنبەۋدەن بالاڭ دا ۇشقارى پىكىرلەر، جاڭساق جورامالدار دا ايتىلىپ جۇرگەنى بەلگىلى. سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى ءتۇپنۇسقا دەرەكتەردى وقىماۋدان، قولجازبانى عىلىمي دەڭگەيدە يگەرمەۋدەن تۋعان ولقىلىقتان دەۋگە بولادى. وسى ورايدا شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريا تاريحىنا قاتىستى كانوندىق نۇسقاداعى ورتاعاسىرلىق پارسى دەرەككوزدەرى اراسىندا ايگىلى راشيد اد- دين فازلۋللاح يبن يماد اد- داۋلا ابۋل- حاير ءالي ءحامادانيدىڭ (1247-1318 ج. ج) «جاميع ات- تاۋاريح» ەڭبەگىنىڭ باعاسى وراسان زور» دەلىنگەن ماقالادا.
ماقالا اۆتورى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، عالىم دارحان قىدىرالىنىڭ جازۋىنشا، راشيد اد- دين 1247 -جىلى يراننىڭ حامادان قالاسىندا ءدارى- دارمەك جاسايتىن وقىمىستى دارىگەرلەر اۋلەتىندە دۇنيەگە كەلگەن. اتاسى مەن اكەسى قۇلاعۋ حاننىڭ سارايىندا دارىگەر بولىپ قىزمەت ەتكەن. وسىنداي ءبىلىمدى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ول جاقسى ءبىلىم الىپ، اۋەلى قۇلاعۋ حاننىڭ ۇلى اباقا حاننىڭ دارىگەرى ءارى حاتشىسى بولعان. اسا قابىلەتتى، دارىندى، جان- جاقتى وقىمىستى عالىمدى باعالاعان عازان حان ونى 1298 -جىلى ەلحان مەملەكەتىنىڭ ءۋازىرى شەنىنە دەيىن كوتەرگەن.
راشيد اد- دين كوپتەگەن كىتاپتار مەن ريسالالار جازعان. حۇسني حات پەن مينياتيۋرا شەبەرلەرىن، سۋرەتشىلەر مەن ۇستالاردى جانە اۋدارماشىلاردى ماڭايىنا جيناعان ونىڭ كىتاپحاناسى اسا باي بولعان. جيىرما جىلدىق ۋازىرلىك قىزمەتىندە كوپتەگەن كىتاپحانالار، اۋرۋحانالار، مەدرەسەلەر سالدىرعان. ءوز قاراجاتىنا تەبريز قالاسىندا «رۋب- ي راشيدي» دەپ اتالاتىن ارنايى قالاشىق سالدىرعان. ۇلىنا جازعان حاتىنىڭ بىرىندە راشيد اد- دين بۇل قالاشىقتا 30 مىڭداي ءۇي، 24 كەرۋەن ساراي، 1500 دۇكەن، مونشالار، باۋلار مەن باقشالار، ۇستاحانالار، قوناق ۇيلەر، 6000 شاكىرت وقيتىن، 400 عالىم ءدارىس وقيتىن ءىرى مەدرەسە ورنالاسقانىن ايتادى. سوندىقتان كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «رۋب- ي راشيدي» قالاشىعىن يراننىڭ العاشقى ۋنيۆەرسيتەتى دەپ سانايدى.
وسىنداي كورنەكتى عالىم، قايراتكەر تۇلعا بولعان راشيد اد- دين «جاميع ات- تاۋاريح» دەپ اتالاتىن تاريحتار جيناعىن ەلحان مەملەكەتىنىڭ ءامىرشىسى عازان حاننىڭ جارلىعى بويىنشا 1300 -جىلى باستاپ، 1316 -جىلى ولجايىتۇ سۇلتان داۋىرىندە ءتامامداعان. ول تۋرالى عۇلامانىڭ ءوزى: «بۇكىل الەم حالىقتارى مەن ادامزاتتىڭ ءتۇرلى توپتارىنىڭ ءومىر سالتى مەن حيكايالارىن قامتيتىن تاريح وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشبىر داۋىردە جاسالماعان ءارى ول مەملەكەتتەردە وزگە ەلدەر مەن قالالار تۋرالى مالىمەتتەر جازىلعان ەشقانداي كىتاپ بولماعان، وعان قوسا بۇرىنعى پاتشالاردىڭ ەشبىرى زەرتتەۋلەر مەن ىزدەنىستەر جۇرگىزبەدى، كىتاپتار شىعارمادى»، - دەي وتىرىپ، عازان حاننىڭ جارلىعى بويىنشا وسىنداي ىرگەلى جۇمىستىڭ باستالعانىن، ول بۇيرىقتى ورىنداۋ ءۇشىن بارلىق ەلدەردىڭ عالىمدارى مەن بەدەلدى ادامدارىنان دەرەكتەر جيناستىرىلىپ، انىقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەنىن، كونە كىتاپتاردىڭ رەتتەلىپ تاڭداپ الىنعانىن، سولاردان ساراپتالىپ، ۇزىندىلەر الىنعانىن باياندايدى.
«جاميع ات- تاۋاريح» جيناعىنىڭ ءبىرسىپىرا ءبولىمى 1836 -جىلى فرانسۋز تىلىنە اۋدارىلعان بولاتىن. ودان كەيىن 1858-1888 -جىلدارى ي. ن. بەرەزين ورىس تىلىنە، 1911 -جىلى ە. بلوشە فرانسۋز تىلىنە اۋداردى. سونىمەن قوسا، 1936 -جىلدان باستاپ ك س ر و شىعىس تانۋ ينستيتۋتى عىلىمي قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، 1946 -جىلى 3- ءشى تومى، 1952 -جىلى 1- ءشى تومى، 1960 -جىلى 2- ءشى تومى جارىق كوردى. ورىس تىلىندەگى بۇل اۋدارمانىڭ ساياسي سەنزۋرالىق قاتاڭ باقىلاۋدا جارىققا شىققان، ابدەن ەسكىرگەن جانە بۇرمالانعان اۋدارما بولعانىن ەرەكشە اتاپ وتكىمىز كەلەدى. ەشبىر ءتۇپنۇسقالىق فاكسيميلەسى بەرىلمەگەن اۋدارمادا ورتالىق ازيا تاريحىنا قاتىستى تۇستارىنا قاجەتتى تۇسىنىكتەمەلەر جاڭساق، تىپتەن كەمشىلىكتەرى كوپ بولعان.
سونىمەن بىرگە «جاميع ات- تاۋاريح» جيناعىندا ءتۇرلى- ءتۇستى سۋرەتتەرىمەن بەرىلگەن اسا قۇندى مينياتيۋرالارى، شەجىرەلەرى، تاڭبالارى سەكىلدى باي مۇرالارى دا مۇلدەم نازاردان تىس قالعان ەدى. ودان كەيىن 1968 جانە 1980 -جىلدارى ا. ا. ءالي- زادە «جاميع ات- تاۋاريح» جيناعىنىڭ 2 توم قولجازبا نۇسقالارىنىڭ سالىستىرمالى ماتىندەرىن جاريالادى. مىنە، وسىنداي ىرگەلى ەڭبەك العاش رەت تولىق اۋدارىلىپ، قازاق وقىرماندارىنا جول تارتىپ وتىر.
ⅩⅨعاسىردان باستاپ اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس، ورىس، قىتاي جانە وزگە تىلدەرگە اۋدارىلا باستاعان تەڭدەسسىز تۋىندى العاش رەت قازاق تىلىنە 2017 -جىلى اۋدارىلىپ، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمشىلىگىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن جارىق كورگەن ەدى. ونى قازاق تىلىنە تىكەلەي اۋدارعان اراب، پارسى تىلدەرىنىڭ بىلگىر مامانى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ عۇلامالار كەڭەسى مۇشەسى، وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «تۇركى تانۋ» عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ءزارىپباي جۇمان ۇلى ورازباي.
حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن العاشقى اۋدارمانىڭ كەيبىر كەمشىن تۇستارى تولىقتىرىلىپ، كونە سوزدەردىڭ ارنايى سوزدىگى رەتتەلىپ، جۇيەلەنگەن، عىلىمي تالاپقا ساي ەكىنشى باسىلىمى باسپاعا ۇسىنىلىپ، زەردەلى زەرتتەۋشىلەر مەن وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىلىپ وتىر. بۇل تۇستا اۋدارماشى عىلىم تالابىنا ساي قولجازبادا جازىلعان ءماتىندى ەشقانداي وزگەرتپەي، سوزبە- ءسوز قاز- قالپىندا اۋداردى. سوندىقتان اۋدارماشى پارسى تىلىندەگى ءتۇپنۇسقاداعى ءتۇرلى حالىقتاردىڭ اتتارى مەن جەر- سۋ اتاۋلارىن جانە ارنايى تەرميندەردى مۇمكىندىگىنشە ءتۇپنۇسقاعا سايكەس قاز- قالپىندا تاڭبالاۋدى كوزدەدى.
اۋدارماعا نەگىز بولعان شىعارمانىڭ پارسى تىلىندەگى 1528 بەت نۇسقاسى 1994 -جىلى تەگەراندا «ءال- بارز» باسپاسى تاراپىنان شىعارىلعان. بۇل تولىق نۇسقانىڭ فاكسيميلەسى دە قوسا بەرىلدى. وسى رەتتە ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا جارىق كورگەن كىتاپتى اۋدارۋعا تۇرتكى بولعان، ونىڭ ساپالى شىعۋىنا جاناشىرلىق تانىتقان تانىمال تۇلعا بەيبىت اتامقۇلوۆقا جانە ەڭبەگى سىڭگەن بارشا ازاماتتارعا شەكسىز العىسىمىزدى بىلدىرەمىز. قۇندى ەڭبەك تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە، جادىنىڭ جاڭعىرىپ، ۇلتتىق كودىمىزدى تۇيسىنۋگە، سول ارقىلى حالقىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا قىزمەت ەتەتىنىنە كۇمان جوق. سوندىقتان تارلان تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن اشا تۇسەتىن باعالى ەڭبەك بارشامىزعا قۇتتى بولسىن!» دەلىنگەن ماقالادا.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
