جۇرە بىتكەن شاراسىزدىق
شەشىمنىڭ وزدىگىنەن كەلۋىن كۇتىپ، تاڭداۋ جاساۋدان باس تارتاتىن با ەدىڭىز؟ ەگەر جاۋابىڭىز «ءيا» بولسا، وندا بۇل «جۇرە بىتكەن شاراسىزدىقتىڭ» جاڭعىرىعى دەي بەرىڭىز.
ىقتيار ەركىندىگىمنىڭ ءبىرىنشى قادامى - ىقتيار ەركىندىككە سەنۋ.
•- ۋيليام دجەيمس، امەريكالىق پسيحولوگ
جۇرە بىتكەن شاراسىزدىق (جاتتاندى، كونىگىپ كەتكەن شاراسىزدىق) - تۇلعانىڭ مۇمكىندىگى بولا تۇرا ءوز جاعدايىن وڭالتۋعا تالپىنىس جاساماۋى (جاعىمسىز ىنتالاردان اۋلاق ءجۇرۋدىڭ امالىن جاسامايدى نەمەسە جاعىمدىسىن الۋعا تىرىسپاۋى)
باسقاشا ايتقاندا، ادام جاعىمسىز ىنتاسى بار كەزىندەگى احۋالدا ءوزىنىڭ شاراسىز ەكەنىن ءبىلىپ، باقىلاۋ تىزگىنىن قولدان جوعالتقانىن مويىنداپ، بولاشاقتا قانداي دا ءبىر قاتەسىن تۇزەتۋ ارەكەتىنەن باس تارتۋى.
بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا پسيحولوگيالىق تۇرعىدا اۋىرلىق جانە قولايسىزدىققا تاپ بولساڭىز، سىزگە «ەشتەڭە وزگەرمەيدى» دەگەن وي كەلەدى. وسىلايشا ۋاقىت وتە كەلە ادامدا نەگاتيۆتى ويلاۋ قالىپتاسا باستايدى. ويتكەنى قايتا- قايتا ساتسىزدىكتەرگە ۇرىنعاننان گورى تالپىنىستان باس تارتۋ الدەقايدا وڭايراق.
تاريح
پوزيتيۆتىك پسيحولوگيا ۇعىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مارتين سەليگمان، 1964 -جىلى تاجىريبە جۇرگىزدى. ول يتتەردى ءۇش توپقا ءبولدى:
1. ءبىرىنشى توپتاعى يتتەر ۇزاق ۋاقىت بويى شاناعا جەگىلىپ، بايلاۋلى تۇردى.
2. ەكىنشى توپتاعى يتتەر دە بايلاۋلى. سونداي-اق ولاردى جەڭىل ەلەكتر توعى سوعىپ تۇرادى. ءبىراق، ولار تۇمسىقتارىمەن پانەلدى باسۋ ارقىلى توقتان قۇتىلۋ مۇمكىندىگى بار.
3. ءۇشىنشى توپتاعى يتتەر بايلاۋلى، ءارى ولاردى ەلەكتر توعى سوعادى. الايدا سوققىنى توقتاتۋعا ەش مۇمكىندىكتەرى جوق.
كەيىن ءۇش توپتاعى يتتەردى بوساتادى: بايلاۋىن شەشكەندىتەن يتتەر تاجىريبە ءوتىپ جاتقان بولمەنىڭ ىشىندەگى قورشاۋدان وتە الادى. العاشقى ەكى توپتاعى يتتەر ءوتىپ كەتەدى دە، ءۇشىنشى توپتاعىلار ەدەنگە جاتىپ، ۇلي باستايدى.
بۇدان سەليگمان مىناداي قورىتىندىعا كەلەدى: شاراسىزدىقتى جاعىمسىز جاعدايلار تۋدىرمايدى. سول جاعدايلاردى باقىلاي الماۋدان پايدا بولادى. يتتەر شاراسىز بولۋدى ۇيرەندى دەپ ايتۋعا بولادى.
البەتتە ادام بالاسىنا ەشكىم بۇنداي تاجىريبە جاساماس، دەگەنمەن ونسىز دا ادام ءوزىن ءدال وسىنداي كۇيگە تۇسىرە الاتىنىن بىلەمىز. تاعدىردىڭ بىرنەشە سوققىسىن العان ادام جاعدايدى تۇزەتۋگە تىرىسپايدى. ونىڭ پسيحيكاسى قاجىعان، ەرىك- كۇشى جوق.
شىن مانىندە يتتەر وزدەرىن شاراسىز ساناعان. ولاردىڭ فيزيكالىق تۇرعىدا قورشاۋدان سەكىرىپ ءوتىپ، ەركىندىككە شىعا الاتىن مۇمكىندىگى بولعانىن ءبىز تۇسىنەمىز. ءبىراق وسىعان دەيىن كوپ جازادان قۇتىلاۋعا تىرىسقانى ءساتسىز اياقتالعاندىقتان، ولار جاعدايدى باسقارا المايتىنىنا سەنىپ قالدى.
كەيبىر جاعدايلاردا ءسىز دە شاراسىزدىققا جول بەردىڭىز بە، سونى انىقتاۋ ءۇشىن كەلەسى تىزىمگە مۇقيات نازار سالىڭىز. بۇل جۇرە بىتكەن شاراسىزدىقتىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى:
- مەلشيىپ قالۋ: نە بولىپ جاتقانىن تۇسىنبەۋ.
- قىزمەتتەن باس تارتۋ: قىزىعۋشىلىقتىڭ جوعالۋى، نەمقۇرايلىق، قارسىلىقسىز تىزە بۇگۋ.
- قىزمەتتىڭ سيمۋلياتسياسى: ارەكەت كوپ بولعانىمەن، ەشقانداي قۇندىلىعى جوق.
- تەرىس مىنەز- قۇلىق: وزىنە نەمەسە اينالاسىنداعىلارعا باعىتتالعان اگرەسسيا مەن اشۋ.
- جالعان ماقسات: پايداسىز ەكەنىڭىزدى سەزىنبەۋ ءۇشىن الدىڭىزعا ەڭ وڭاي، قولجەتىمدى ماقساتتاردى عانا قويۋ.
اتالمىش مىنەز- قۇلىق اۆتوماتتى تۇردە ىسكە قوسىلادى، سوندىقتان جۇرە بىتكەن شاراسىزدىعىڭىز بولسا، ءسىز ونى وتكەن ءىس- اركەتتەرىڭىزدى سارالاي وتىرىپ، اينا قاتەسىز انىقتاي الاسىز.
جۇرە بىتكەن شاراسىزدىقتىڭ مىسالدارى
ءبىرىنشى مىسال: وقۋشى ماتەماتيكا ءپانىن وقۋدى قويدى، سەبەبى الدىن بىردەڭەسى قولىنان كەلمەگەن. ول ساباقتا قول كوتەرمەيدى، ۇيالادى، وسى پانگە بايلانىستى قانداي دا ءبىر بەلسەندىلىك كورسەتپەيدى. ماسەلە بالانىڭ رەفلەكسيا جاساي المايتىندىعىمەن ۇشىعادى، ياعني الدىڭعى ساتسىزدىكتەر وقىتۋ ادىسىمەن، مۇعالىممەن نەمەسە ناقتى الىنعان تاقىرىپپەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنبەيدى. وسىلاي جالعاسا بەرسە باسقا دا پاندەرگە شاراسىزدىق تانىتىلۋى مۇمكىن.
ەكىنشى مىسال: كىشكەنتاي ءپىلدى شىنجىرمەن اعاشقا ءبىراز ۋاقىتقا بايلاپ قويادى. ول بىرنەشە رەت شىنجىردان بوساپ شىعۋعا تىرىسادى، ءبىراق ارەكەتى ءساتسىز اياقتالادى. اقىر سوڭىندا، ول تاعدىرىنا باعىنادى دا، قارسىلىق كورسەتۋدى دوعارادى. بۇل ەرتە جاستاعى ومىرلىك تاجىريبە ءپىلدىڭ ءومىر بويى شاراسىز بولىپ قالۋعا كەسىرىن تيگىزەدى.
ءۇشىنشى مىسال: قىزمەتكەر كومپانيانىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن ارىپتەستەرىنە جانە باستىعىنا اسەر ەتۋگە تىرىسادى. ول ءتۇرلى ۇسىنىستار ەنگىزىپ، ونىمدىلىكتى ارتتىرۋ كەستەسىن قۇرادى. سول جاعدايدا كومپانيانىڭ قىزمەتى جاقسى بولاتىنىن بارلىعىنا تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. الايدا بۇل مەملەكەتتىك كومپانيا بولعاندىقتان، ونىڭ باسشىلىعى قانداي دا ءبىر وزگەرىس ەنگىزۋگە مۇلدەم قىزىعۋشىلىق تانىتپايدى. ناتيجەسىندە قىزمەتكەر وزىنە جانە تالپىنىستارىندا كوڭىلى قالعانى سونشالىق، شاراسىزدىعىنا باعىنىپ، ءوزى دە سول جۇيەنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالادى.
ءبىر قىزىعى، جۇرە پايدا بولعان شاراسىزدىق بۇكىل ەلگە قاتىستى بولۋى دا مۇمكىن. سايلاۋ الدىندا بەرىلگەن ۋادەلەردىڭ بىرنەشە رەت ورىندالماۋى قوعامنىڭ كوڭىلىن قالدىرادى. ازاماتتاردىڭ بىردەڭەنى جاقسى جاققا وزگەرتۋگە دەگەن تالپىنىسىن توقتاتادى. قوعامدا «ەشتەڭە وزگەرمەيدى»، «باياعى جارتاس سول جارتاس» ت. س. س. پىكىرلەر قايتا سالتانات قۇرا باستايدى.
جۇرە بىتكەن شاراسىزدىقتىڭ سالدارى
ەگەر ادام جۇرە پايدا بولعان شاراسىزدىقتىڭ اسەرىن ۇزاق ۋاقىت بويى باستان كەشىرسە، وندا ونىڭ پسيحيكاسى مەن دەنساۋلىعىندا ەلەۋلى پروبلەمالار تۋىنداۋى مۇمكىن.
فيزيكالىق دەنساۋلىق
نەگاتيۆتى وقيعالاردىڭ پەسسيميستىك تۇسىنىكتەمەلەرى فيزيكالىق دەنساۋلىقتىڭ ناشار بولۋىنا بايلانىستى ەكەنىن زەرتتەۋلەر كورسەتەدى (Buchanan, 1995؛ Kamen-Siegel, Roding, Seligman, جانە Dwyer، 1991). جۇرە بىتكەن شاراسىزدىق ادام دەنساۋلىعىنا جاناما اسەر ەتىپ، ونىڭ نىعايۋىنا كەدەرگى جاسايتىن، كۇيزەلىس مەن سترەسس دەڭگەيىن جانە الەۋمەتتىك وقشاۋلىقتى ارتتىراتىن پەسسيميستىك تۇسىنىك ستيلىنە اكەلەدى دەگەن قورىتىندى جاسالدى. (Bennet, جانە Elliot, 1997) .
تۇسىندىرمە ءستيلى
ادام ءوزىن جابىرقاڭقى سەزىنگەندە نەمەسە ءوزىنىڭ فيزيكالىق دەنساۋلىعىن جاقسارتا المايمىن دەپ ويلاعاندا، ول مىندەتتى تۇردە قۇردىمعا كەتە باستايدى. مىسالى، ول جۇزۋگە جازىلۋدى شەشتى دەرلىك. الايدا، وتكەن تاجىريبە وعان «ءبارىبىر ماقساتىڭ جۇزەگە اسپايدى» نەمەسە «مەن ءاردايىم تولىق بولىپ قالامىن، ويتكەنى تۇقىمىمىز وسىنداي» دەۋى مۇمكىن. تاماق تانۋ جانە دەنە جاتتىعۋلارى تۋرالى اقپاراتتىڭ ارتىقتىعى دا تەرىس اسەر ەتۋى مۇمكىن - ولاردان ادام ءوزىن جابىرقاڭقى سەزىنىپ، ارەكەتتەردەن باس تارتادى.
دەپرەسسيا
1974 -جىلى مارتين سەليگمان دەپرەسسيا جۇرە بىتكەن شاراسىزدىقتىن تۋىنداۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاسادى.
ادامنىڭ ءوزىنىڭ بىلىكسىزدىگىن كورسەتەتىن جاعدايلاردان اۋلاق بولۋى، ونىڭ پسيحيكاسىنا ەشقانداي اسەر ەتپەيدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءسىز وزىڭىزگە ارىقتاۋدىڭ قاجەتى جوقتىعىن قانشا مارتە قايتالاپ ايتساڭىز دا، ءبىراق، قانشا تىرىسقانىڭىزبەن ەشتەڭە شىقپاعانىن ىشتەي ءبىلىپ تۇراسىز. بۇل جاسىرىن دەپرەسسيانىڭ سەبەبى بولادى.
تومەن موتيۆاتسيا
كوپتەگەن ادامداردا موتيۆاتسيا ىستەگەن ارەكەتتەرىنىڭ سانىنا كەرى باعىتتا تومەندەيدى. ءاربىر جاڭا ساتسىزدىكپەن ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعى مەن قۇلشىنىسى ازايا بەرەدى. «نە ىستەسەڭ دە، ەشتەڭە وزگەرتپەسسىڭ» دەگەن وي پايدا بولادى. سودان كەيىن ول وي كەز- كەلگەن جاعداي مەن مىندەتكە تاراي باستايدى.
ەمدەۋ
جۇرە بىتكەن شاراسىزدىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن جاعىمدى ەموتسيالارعا اسەر ەتەتىن ءپوزيتيۆتى ارەكەتتەرگە باسا نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇل مىنەز- قۇلىق پەن ويلاۋدىڭ ادەتتەگى شەكاراسىنان اسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ەمدەۋ وقۋعا، جۇمىسقا ىنتالانۋدى سانالى تۇردە ىزدەۋدى، ءوز- وزىڭىزبەن ءپوزيتيۆتى سويلەسۋدى، تاجىريبەڭىز بەن اففيرماتسياڭىزعا وڭ ەموتسيالاردى قوسۋدى قامتيدى.
ادامعا ءوز جاعدايىن (مەيلى ول دەپرەسسيا، مازاسىزدىق نەمەسە پەسسيميستىك كوڭىل- كۇي بولسىن) ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ويلاۋ ۇلگىلەرىنەن قۇتىلۋ قيىن. بۇل ۇلگىلەر تەمەكى شەگۋ، الكوگول نەمەسە ەسىرتكى تۇتىنۋ جانە وسىعان ۇقساس ءوزىن- ءوزى جويۋ تاسىلدەرىندە كورىنىس تابۋى مۇمكىن.
ەمدەۋدىڭ ەڭ جاقسى ءادىسى - جۇرە پايدا بولعان وپتيميزم. بۇل مارتين سەليگمان ويلاپ تاپقان تاعى دا ءبىر تەرمين. شاراسىزدىق سياقتى، وپتيميستىك ويلاۋدى دا جۇرە كەلە دارىتۋعا بولادى.
سەليگمان، سونداي-اق باسقا دا كوپتەگەن پسيحولوگتار وپتيميستىك كوزقاراستى ادامدار باسقالاردان الدەقايدا تابىستىراق جانە فيزيكالىق ساۋ بولادى دەپ سانايدى. شىن مانىندە ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە پەسسيميزم دامىعان.
وپتيميستىك كوزقاراسى بار ادام باسىنا تۇسكەن قيىندىعىن ءوز قابىلەتتەرىنىڭ تۇراقتى كورىنىسى رەتىندە ەمەس، جاي عانا ءساتسىز وقيعا، نەمەسە سىناق رەتىندە قابىلدايدى.
جۇرە پايدا بولعان ءوپتيميزمدى دامىتۋ ءۇشىن تۇسىندىرمە ستيلىنە تاعى دا نازار اۋدارۋ كەرەك.
تۇسىندىرمە ءستيلى - بۇل ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر وقيعانى نەگە جاعىمدى نەمەسە جاعىمسىز دەپ تۇسىنەتىنىن كورسەتەتىن پسيحولوگيالىق اتريبۋت. پسيحولوگتار بۇل ءستيلدىڭ ءۇش كومپونەنتىن انىقتادى:
- تۇراقتىلىق: وپتيميستىك كوزقاراستاعى ادامدار جاعىمسىز وقيعالار ۋاقىتشا بولعان ساتسىزدىك دەپ سانايدى دا، وسى ساتسىزدىكتەن كەيىن تەز قالپىنا كەلەدى. ال باسقالارعا قالپىنا كەلۋ ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت قاجەت بولۋى مۇمكىن. وپتيميستتەر ساتسىزدىكتەردى ۋاقىتشا دەپ، ال پەسسيميستتەر تۇراقتى جانە ءومىر بويىنا دەپ سانايدى.
- وتكىزگىشتىك: وپتيميستەر ساتسىزدىكتەر ونىڭ جەكە باسىنىڭ كورىنىسى دەپ سانامايدى، ال پەسسيميستەردە ءبارى كەرىسىنشە. وپتيميستتەر ءبىر سالادا ساتسىزدىككە ۇرىنسا، جايباراقات ەكىنشى سالادا باعىن سىناي الادى. ال پەسسيميستتەر وزگە سالالاردا تابىسقا جەتۋگە ءتىپتى تىرىسۋدى ويلامايدى.
- دەربەستىك: وپتيميستەر ساتسىزدىكتى سىرتقى فاكتورلارعا، ال پەسسيميستەرگە - ىشكى فاكتورلارعا جاتقىزۋعا بەيىم. وسىلايشا، وپتيميستەر قيىندىقتاردى جىلدام جەڭە الادى، ءارى ولاردىڭ ءوزىن- ءوزى باعالاۋى مەن وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىنىڭ دەڭگەيى جوعارى بولادى.
جۇرە بىتكەن شاراسىزدىقتان قالاي قۇتىلۋعا بولادى؟
بۇل تۇرعىدا ستراتەگيالار وتە كوپ، دەگەنمەن، ءبىز ەڭ قاراپايىمىن، ءبىراق اسا ءتيىمدىسىن ۇسىنامىز. ءبىراق، الدىمەن ءسىز ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋىڭىز كەرەك: ءسىز ۇيرەنگەن نارسەلەردىڭ ءبارىن دە ۇمىتىپ قالا الاسىز. ويلاۋدى، سەنىم نەمەسە مىنەز- قۇلىق ۇلگىلەرىن، ءتىپتى قابىلداۋدىڭ ءوزىن دە. بۇل وتە ۇزاق ۇدەرىس، ءبىراق ناتيجەسى ءوزىن اقتايتىنى انىق.
1. شاراسىزدىعىڭىزدى سەزىنىپ، سۇراق قويا باستاڭىز
مويىنداماۋعا بولماس پا ەدى؟ ەگەر ءسىز بويىڭىزدان شاراسىزدىقتىڭ بەلگىلەرىن بايقاساڭىز، ونى قابىلداي ءبىلىڭىز، بۇل ماسەلە شىنايى جانە ول ءومىردىڭ شىرقىن بۇزادى دەگەن ويمەن كەلىسىڭىز.
وزىڭىزگە سۇراق قويىڭىز:
- مەنى ءوز ءومىرىمدى باقىلاۋدان باس تارتۋعا نە ءماجبۇر ەتتى؟
- بۇل شاراسىزدىق سەزىمى قايدان پايدا بولادى جانە قانداي جاعدايلاردا مەن وعان بوي الدىرامىن؟
- مەنىڭ ومىرىمدە ۇزاق ۋاقىت بويى شاراسىزدىق بولدى ما؟ ول نەدەن پايدا بولعان ەدى؟
2. باقىلاي الاتىن نارسەلەرىڭىزگە نازار اۋدارىڭىز
ءبىز ادام بويىندا شاراسىزدىق پايدا بولعان كەزدە باقىلاۋ سەزىمىن جوعالتاتىنى تۋرالى ايتقان بولاتىنبىز. بۇل - سۋبەكتيۆتى قابىلداۋ، ياعني ءبارىن دە ويلاۋ ارقىلى وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بار.
تاڭداۋ، ءىس- ارەكەت، وي، داعدى جانە جاعدايعا جاۋاپ سياقتى نارسەلەرگە كوڭىل بولە وتىرىپ، ءسىز جۇرە پايدا بولعان شاراسىزدىقتىڭ تۋىنداماۋىن قامتاماسىز ەتە الاسىز.
باقىلاۋعا بولاتىن پارامەترلەرگە نازار اۋدارىڭىز جانە ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن شاعىن قادامدار جاساڭىز. مۇمكىن، ءسىز ءدال ءقازىر جاعدايدى تولىعىمەن وزگەرتە الماسسىز، ءبىراق جەكەلەگەن اسپەكتىلەردى قاشان دا جاقسارتۋعا بولاتىنىن ەستەن شىعارماڭىز.
ەگەر دوسىڭىز وسىنداي جاعدايعا تاپ بولسا، وعان نە ايتار ەدىڭىز؟ البەتتە «بەرىلمە» دەر ەدىڭىز.
ەگەر ءسىز شەشىم قابىلداماساڭىز، ءسىز ءۇشىن تاڭداۋ ءوزى جاسالادى. كوپتەگەن ادامدار قازىرگى ۋاقىتتا وپتيميستىك ويلاۋعا سىني كوزبەن قارايدى، الايدا ءدال وسى جاعدايدا ول شىنىمەن جۇمىس ىستەيدى.
وپتيميزمنىڭ كومەگىمەن ەنەرگيا دەڭگەيى ارتادى. دەمەك، سايكەسىنشە ونىمدىلىك تە ەسەلەنەدى.
3. باسقا كوزقاراستاردى دا قاراستىرىڭىز
سەليگمان وپتيميستەر مەن پەسسيميستەردىڭ مىنەز- قۇلقىن زەردەلەپ، ولار جاقسى جانە جامان وقيعالاردى قالاي تۇسىندىرەتىنىن انىقتادى.
«Authentic Happiness» كىتابىندا ول بىلاي دەپ جازادى: «وپتيميستتەر قيىندىقتاردى وتپەلى، باسقارۋعا كەلەتىن جانە بۇل قيىندىق تەك ءبىر جاعدايعا عانا ءتان» دەپ تۇسىندىرۋگە بەيىم. پەسسيميستتەر، كەرىسىنشە، ولاردىڭ قيىندىقتارى ءومىر بويى جالعاسىپ جاتىر دەپ سانايدى، ءارى ولار نە ىستەسە دە «ءىسىنىڭ شىرقىن بۇزادى» جانە «باقىلاۋعا مۇلدە كەلمەيدى» دەپ تۇسىندىرەدى. قىسقاشا ايتقاندا، ەگەر ءبىز ومىردە بولىپ جاتقان وقيعالاردى وزىمىزگە قالاي ءتۇسىندىرىپ جاتقانىمىزدى وزگەرتە الساق، وندا جۇرە بىتكەن شاراسىزدىقتان ەداۋىر از ازاپ شەگەتىن بولامىز.
ءسىز ءوز ومىرىڭىزگە اسەر ەتە الاسىز. بۇعان سەنبەسەڭىز دە، «ەگەر بۇل شىنىندا سولاي بولسا» دەگەن ويمەن ارەكەت ەتىڭىز. ءسىزدىڭ ءىس- ارەكەتتەرىڭىز قالايشا ناتيجە بەرەتىنىن كورۋ ءۇشىن ازدان باستاڭىز.
4. تەرىس سەنىمدەرىڭىزدى انىقتاپ الىڭىز
جۇرە بىتكەن شاراسىزدىقتىڭ ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە قالاي اسەر ەتەتىنىن ءبىلىڭىز. مۇنى مىنەز- قۇلىققا اسەر ەتەتىن تەرىس سەنىمدەردى مويىنداي وتىرىپ جاساۋعا بولادى. پايدالاناتىن سوزدەرىڭىزگە (ويعا) نازار اۋدارۋ كەرەك. ونى قالاي جاساۋعا بولادى؟
- الدىمەن بلوكنوت الىڭىز سودان كەيىن وعان قيىن جاعدايلارعا بايلانىستى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىزعا اسەر ەتەتىن بارلىق تەرىس سەنىمدەردى جازىڭىز. بۇل مىسالى: «ەگەر مەن باي وتباسىندا تۋىلماسام، وندا ءوز الەۋەتىمدى جۇزەگە اسىرا المايتىن ەم».
- ءوز ويىڭىزدى جازا وتىرىپ، وزىڭىزبەن قالاي سويلەسەتىنىڭىزگە نازار اۋدارىڭىز. مىسالى: «مەن جولى بولمايتىن اداممىن» نەمەسە «بۇل جۇمىس ماعان ەشقاشان بۇيىرمايدى».
بار ماسەلە قابىلداۋدا. ادام «بۇل قيىندىقتىڭ شەشىمى جوق» دەسە بولعانى، بىردەن ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتەدى.
5. مەتافورالاردى پايدالانا وتىرىپ ويلاۋدى وزگەرتىڭىز
وزگەرۋ قيىن ەكەنى بارىنە بەلگىلى. مي مۇنى ىستەۋ ءۇشىن كەز كەلگەن ارەكەتتەرگە قارسى تۇرادى. كەيبىر پسيحولوگتار «مەن ىستەي الامىن» دەگەن سوزدەردى قايتالاۋدى پايداسىز دەپ سانايدى. ونىڭ ورنىنا مەتافورالاردى پايدالانۋ كەرەك.
مەتافورلار - سانا مەن بەيساناعا، سونداي- اق مەنتالدى مودەلدەردىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتۋ قۇرالى. بۇل ءادىس ادەبيەت پەن ستوريتەللينگتە بىرنەشە مىڭجىلدىقتار بويى قولدانىلىپ كەلەدى، جانە ولار جۇرە بىتكەن شاراسىزدىقى جەڭۋ ءۇشىن دە پايداسى زور.
مىسالى، ۇزاق ۋاقىت بويى توردا قامالىپ كەلگەن قۇستى ەلەستەتىڭىز. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى تور اشىلدى، دەگەنمەن قۇس توردان شىعۋعا شەشىم قابىلدامادى. قۇس ءوزىنىڭ ءالى دە قاناتتارى بارىن، قاماۋدان شىعا الاتىنىن، ۇشىپ كەتۋگە مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك.
جۇرە پايدا بولعان شاراسىزدىقتان زارداپ شەگەتىن ادامدار مەتافورالاردى وتە جاقسى سەزىنەدى، سوندىقتانوقيعانىڭ باستى كەيىپكەرى ءسىز ەكەنىن، سونداي- اق وتكەن شاقپەن ەندى ەش بايلانىس جوق ءارى قالاعان جاققا ۇشا الاتىنىڭىزدى اقىل- ويىڭىزعا تۇسىندىرە العانىڭىزعا دەيىن ءوزىڭىزدىڭ جەكە مەتافوراڭىزدى قۇرىڭىز.
6. ءوز ويلارىڭىزدىڭ قايدان پايدا بولاتىنىن ءبىلىڭىز
پايدا بولعان شاراسىزدىققا دۋشار ادامدار ءجيى جاعىمسىز، رۋحىن تۇسىرەتىن ىشكى ديالوگ جۇرگىزەدى. ادەتتە ولار مۇنى تۇسىنە بەرمەيدى، ءبىراق كەي جاعدايلاردا وسىنداي ويلار ومىرىنە قۋات بەرىپ، نىعايۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ تە جاتادى.
مۇنداي ويلارمەن كۇرەسۋدىڭ تاماشا ستراتەگياسى - ولاردىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاپ الۋ. جۇرە بىتكەن شاراسىزدىق پايدا بولعان جاعدايلاردا نە تۋرالى ويلاعانىڭىزدى ەسكە ءتۇسىرىڭىز. بۇل ويعا كىم اسەر ەتكەنىن: اتا- انالا، وقىتۋشى، الدە جۇمىسىڭىزداعى باستىعىڭىز بولار، وتكەنگە تەرەڭ بويلاپ، ەسكە ءتۇسىرىپ الىڭىز.
وزگە ادامنىڭ پىكىرىنىڭ كەسىرىنەن شاراسىزدىق قالىپتاسقانىن تۇسىنگەن ساتتە، ول دەرەۋ ءوز كۇشىن جوعالتا باستايدى. سەبەبى، بۇل جەكە ءسىزدىڭ ويىڭىز ەمەس، بۇل سىزگە سىرتتان كەلگەن ويلار.
7. وتكەن شاقتىڭ جاعىمسىز اسەرى بولاشاعىڭىزعا اسەر ەتپەۋى كەرەكتىگىن ءتۇسىنىڭىز
وكىنىشكە وراي، ادامدار وتكەن شاقتا كىدىرىپ، بار ويى مەن زەيىنىن وتكەن ساتسىزدىكتەرى مەن قاتەلىكتەرىنە اۋدارۋعا بەيىم كەلەدى. قازىرگى تاڭدا ءوزىنىڭ، جاعدايدىڭ، داعدىلارىنىڭ وزگەرگەنىن ەسىنەن شىعارادى.
مىسالى، ەگەر ادامدى اتا- اناسى ەلەمەسە، ول ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن سايىن كۇلكىگە اينالدىرسا، وندا بۇل جاعداي ونىڭ الداعى ومىرىنە تاڭبا باسۋى مۇمكىن. ول جۇمىستا باستاماشىلىق تانىتۋدان قورقاتىن بولادى، جەكە تۇلعا رەتىندە تانىلا المايدى.
ول وزىنە مىناداي سۇراقتاردى قويۋ ارقىلى وتكەنى مەن بۇگىنىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردىڭ ءتىزىمىن جاساۋى كەرەك:
- سول كەزدە، جانە بۇگىن نە جاعداي بولدى؟
- بالالىق شاقتان قازىرگى جاعداي نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟
- قاتىپ قالعان قاعيدالاردى ساقتاي وتىرىپ، مەن قانداي مۇمكىندىكتەردى جوعالتامىن؟
- قازىر ءبارى سول كەزدەگىدەي بولاتىنىنا كەپىلدىك بار ما؟
وتكەن تاجىريبەنى تالداي وتىرىپ، قازىرگى تاڭدا ءبارى باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. قانداي دا ءبىر مۇمكىندىكتەردى جىبەرىپ الۋ، نەمەسە ەشتەڭەنى وزگەرتپەۋ - اقىماقتىق، ويتكەنى ءبىز ءوز ءومىرىمىزدى وسىندا جانە ءدال ءقازىر قالىپتاستىرامىز.
سىزدەرگە ساتتىلىك تىلەيمىز!
bilim-all.kz
