الەمدەگى ەڭ ۇزىن وزەندەر
وزەندەر - وركەنيەتتىڭ تىرەگى. ولار ادام بالاسىن ءوزىنىڭ رەسۋرستارىمەن، بالىعى مەن باسقا دا سۋ مەكەندەۋشىلەرىمەن قامتاماسىز ەتەدى. اۋىل شارۋاشىلىق قاجەتتىلىكتەرى، مال سۋاراتىن سۋاتتار مەن ەگىستىك القاپتارى ءۇشىن وزەندەردەن سۋ تارتىلادى.
قازىردىڭ وزىندە كوپ ەلدەردە ادامدار سۋدان كەلەتىن قاتەرلەرگە قاراماستان وزەندەردىڭ اياسىنا قونىستانۋعا تىرىسادى. ال الەمدەگى ەڭ ۇزىن وزەندەر قانداي؟
بەسىنشى ورىنعا ەنيسەي وزەنى جايعاستى
ەنيسەي ءبىر عانا وزەن ەمەس، انگارا، سەلەنگا وزەندەرىنەن قۇرالعان ءبۇتىن ءبىر جۇيە رەتىندە قاراستىرىلادى. رەسەيدە وسى وزەندەر جۇيەسى ەڭ ۇزىن بولىپ ەسەپتەلەدى، سوندىقتان، ول مەملەكەت بويىنشا كولەمى جونىنەن ءبىرىنشى ورىندا. جۇيەنىڭ تولىق ۇزىندىعى مونعوليانىڭ حانگاي تاۋىنان باستاپ ەسەپتەگەندە 5.539 شاقىرىمدى قۇرايدى. بۇلاقتار مەن جىلعالاردان سەلەنگا وزەنى باستاۋ الىپ، بايكال ارقىلى وتەدى. بايكالدان شىققاندا وزەننىڭ اتاۋى انگاراعا اينالىپ، كەيىن ەنيسەيگە وتەدى. تاعى دا 3.500 شاقىرىمنان سوڭ وزەن كارسك تەڭىزىنە قۇيادى. بۇل وزەندەر جۇيەسى گەس- نىڭ قۇرىلىسىنان كەيىن قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراپ، قازىرگى ساتتە ەكولوگتاردىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزىپ وتىر.
ءتورتىنشى ورىندا - ميسسيسيپي - ميسسۋري وزەندەر جۇيەسى
سولتۇستىك امەريكاداعى بۇل وزەندەر دە ءبۇتىن ءبىر جۇيەنى قۇرايدى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى اعىپ، جالپى ۇزىندىعى 6.275 شاقىرىمدىق ۇرايدى. بۇل سولتۇستىك امەريكاداعى ەڭ ءىرى وزەندەر جۇيەسى، ونىڭ ءبىر تارماعى كاناداعا وتەدى. جارتاستى تاۋلاردان باستاۋ العان وزەندەر جۇيەسى، قۇرلىقتى كەسىپ ءوتىپ، اتلانت مۇحيتىنا بارىپ قۇيادى. ءاربىر وزەن شامامەن 3 مىڭ شىقىرىمعا سوزىلادى. سونداي-اق، ميسسيسيپي وزەنىنىڭ ەلەۋلى ەكولوگيالىق پروبلەمالارى بار. اۋىل شارۋاشىلىعى نىساندارى مەن ەگىستىكتەردەن شىققان ۋلى حيميكاتتاردىڭ كەسىرىنەن وزەننىڭ سۋى قاتتى لاستانعان. مەكسيكا شىعاناعىنا قۇيا وتىرىپ وزەن وسى ۋلى زاتتاردى الەمدىك مۇحيتقا شىعارادى.
ءۇشىنشى ورىن - يانتسزى وزەنى
يانتسزى(چاڭجياڭ - رەد.) - قىتاي مەملەكەتى بويىنشا ەڭ ۇزىن وزەن. يانتسزى - قىتاي تىلىنەن اۋدارعاندا «ۇزىن وزەن» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. وزەن الەم بويىنشا ۇزىندىعى جونىنەن ءۇشىنشى ورىندا. جالپى ۇزىندىعى 6.300 شاقىرىمدى قۇرايتىن بۇل وزەندى ادامدار بويلاي قونىستانعان. جالپى، ونىڭ باسسەينىندە قىتاي حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى تۇرادى، ال تارماقتارى مەن كىشىگىرىم وزەنشەلەرى مەملەكەت اۋماعىنىڭ بەستەن ءبىرىن الىپ جاتىر. وزەن باستاۋىن 5000 شاقىرىم بيىكتىكتەن - تيبەتتەن الادى. بالىقتاردىڭ كەيبىر تۇرلەرى مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنە بايلانىستى وزەننىڭ كەي بولىكتەرى تابيعاتتى قورعاۋ ايماعىنا الىنعان
ەكىنشى ورىندا - ءنىل وزەنى
وركەنيەتتىڭ ناعىز بەسىگى بولعان وزەندەردىڭ ءبىرى دەپ - ۇلى مىسىرعا ءنار بەرگەن ءنىل وزەنىن ايتۋعا بولادى. ۇزىندىعى 6.852 شاقىرىمدى قۇرايتىن بۇل وزەن باستاۋىن 2000 شاقىرىم بيىكتىكتەن - شىعىس افريكا تاۋلى ۇستىرتىنەن الادى. بۇل ايماق ۇنەمى جاۋىن- شاشىندى بولعاندىقتان سۋ نىلگە جينالىپ، جەرورتا تەڭىزىنە قاراي ساياحاتىن باستايدى. وزەننىڭ تومەنگى اعىسىندا وعان قوسىمشا اعىندار قوسىلادى، ءبىراق سوڭعى 3 000 شاقىرىمدى وزەن ءشول ارقىلى وتەدى. قازىرگى كۇننىڭ وزىندە مىسىر ەلى تۇرعىندارىنىڭ 97 پايىزى وسى وزەندى بويلاي قونىستانعان.
الەمدەگى ەڭ ۇزىن وزەن - امازونكا وزەنى
امازونكا - الەمدەگى ەڭ ۇزىن وزەن. وڭتۇستىك امەريكادا ورنالاسقان وسى ۇلى وزەن تۋرالى بالالار مەكتەپ كەزىنەن- اق بىلەدى. امازون ويپاتى ارقىلى اعاتىن بۇل عاجايىپ وزەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇزىندىعى بويىنشا ەكىنشى ورىندا دەپ سانالىپ كەلگەن. الايدا قازىرگى تاڭدا «ەڭ ۇزىن، ءارى ەڭ سۋى مول» دەپ ءدال وسى امازونكا وزەنى تانىلدى. ۇزىندىعى ۋكايالي باستاۋىنان ەسەپتەگەندە 7000 شاقىرىمنان اسادى. سونىمەن قاتار، 100 مىڭ شارشى كيلومەتردى قۇرايتىن وسى وزەننىڭ جۇيەسى الەمدەگى وزەن جۇيەلەرىنىڭ ەڭ ۇلكەنى بولىپ سانالادى. امازونكا وزەننىڭ ساعاسى 40 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇرايتىن ماراجو وزەن ارالىمەن ەرەكشەلەنەدى.
وزەندەردى زەرتتەۋ ءالى دە بولسا ءوزىنىڭ اياقتالۋ كەزەڭىنە جەتپەگەن. وسى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ باستاپقى نۇكتەسىن انىقتاپ ناقتى ۇزىندىعىن ەسەپتەۋ ءۇشىن باستاۋلارىنا ەكسپەديتسيالار اتتانىپ جاتادى. وزەندەردىڭ يرەلەڭدىگى مەن جەر بەدەرلەرىنىڭ كۇردەلىلىگىنە بايلانىستى ولاردىڭ ۇزىندىعىن ەسەپتەۋ كۇردەلەنە تۇسەدى. الايدا، زاماناۋي جابدىقتار مەن عالىمداردىڭ قاجىر- قايراتى ناقتى كوورديناتتاردى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، سونىمەن قاتار سپۋتنيكتىك ءتۇسىرىلىمنىڭ ەسەبىنەن دە پايدالى مالىمەتتەر الىنادى. يت تۇمسىعى وتكىسىز قالىڭ نۋدا ورنالاسقان سۋ قويمالارى كەيدە ادامدار ءۇشىن اشىق سارقىرامالار مەن سۇلۋ بۇلاقتار سياقتى ءتۇرلى توسىن سىيلارىن دا ۇسىنىپ تۇرادى.
عالامشارىمىز ءالى تولىق زەرتتەلمەسە دە، ەڭ ءىرى وزەندەردىڭ تىزبەگى سول كۇيى وزگەرىسسىز قالاتىن سياقتى. وسى ءتىزىمدى باستاپ تۇرعان وزەندەر: ەنيسەي، ميسسيسيپي، يانتسزى، ءنىل جانە امازونكا. الايدا الەمدە ادامداردىڭ نازارىنا لايىقتى، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن تاڭقالدىراتىن باسقا دا ءىرى وزەندەر از ەمەس.
