رەسەي مەن يران: وداقتاس پا، الدە باسەكەلەس پە؟

 استانا. قازاقپارات - الەمدىك مۇناي نارىعىندا ءوزارا باسەكەلەستىگى كۇشەيىپ، سوڭعى كەزدەرى رەسەي- يران قارىم- قاتىناسىن ۋشىقتىراتىن وقيعالار كوبەيسە دە، ماسكەۋ مەن تەگەران ءماجبۇرلى تۇردە ستراتەگيالىق سەرىكتەس بولىپ قالادى، بۇل الدىمەن سيرياداعى جاعدايعا بايلانىستى.

ەكى ەلدىڭ وداعىن ۇستاپ تۇرعان باستى فاكتور - ا ق ش- قا دەگەن جاسىرۋعا كەلمەيتىن جەككورىنىش. رەسەي مەن يران اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتىڭ كوبەيگەنىن باتىس ساراپشىلارى مەن امەريكالىق Wall Street Journal ءتارىزدى باسىلىمدار دا ايتادى.

قاراشانىڭ 4-ىنەن باستاپ يران ەكونوميكالىق وقشاۋلاۋعا تۇسپەك، ا ق ش بۇل ەلگە قاتاڭ سانكسيا ەنگىزۋگە ءازىر وتىر. ۆاشينگتون ءوزارا ساۋدادا يران مۇنايىن ساتىپ الۋدى توقتاتپاعان مەملەكەتتەردىڭ بارىنە، سونىڭ ىشىندە ەۋروپا وداعى مۇشەلەرىنە دە ءبىرجاقتى شەكتەۋ شارالارىن ەنگىزەمىن دەپ ەسكەرتكەن.

ال رەسەي كومىرسۋتەك شيكىزاتىن ءوندىرۋدى ۇلعايتىپ، ونىڭ باعاسىن ودان ءارى ارزانداتىپ، گرەكيا مەن يتاليا ءتارىزدى يران مۇنايىن ساتىپ الۋشىلاردى وزىنە تارتىپ جاتىر؛ وعان قوسا تەگەراننىڭ ىمىراسىز جاۋلارى - ساۋد ارابياسى جانە يزرايلمەن ساۋدانى، سونىڭ ىشىندە قارۋ- جاراق ساۋداسىن ءوسىرىپ جاتىر. Wall Street Journal رەسەي مەن يران اراسىنداعى اسكەري وداق ەكونوميكالىق باسەكەلەستىككە توتەپ بەرە المايدى دەگەن قورىتىندى جاسايدى.

تەگەران بيلىگى مۇناي ءوندىرۋدى ارتتىرعان رەسەي يراننىڭ قيىن جاعدايىن پايدالانىپ وتىر دەپ سانايدى. وتكەن دەمالىستا الجيردە مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەر ۇيىمىنىڭ (و پ ە ك) وكىلدەرى كەزدەسۋىندە «قاراشادا يرانعا قارسى امەريكالىق سانكسيا كۇشىنە ەنسە، الەمدىك نارىقتا مۇناي تاپشىلىعى تاۋلىگىنە 600 باررەلگە جەتەدى» دەگەن پىكىر ايتىلدى.

ا ق ش پرەزيدەنتىنىڭ و پ ە ك ەلدەرىن باعانى تومەندەتۋ ءۇشىن مۇناي ءوندىرۋدى ارتتىرۋعا شاقىرۋىنا قاراماستان، تەگەران رەسەي مەن ساۋد ارابياسىنىڭ سۇرانىستى وتەي المايتىنىنا سەنىمدى. قازىردىڭ وزىندە يران مۇنايىن ەكسپورتتاۋ 40 پايىزعا ازايعان، بولجام بويىنشا، قاراشانىڭ 4-ىنەن سوڭ ول كۇنىنە 1 ميلليون باررەلگە ازايادى.

ا ق ش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ قىركۇيەكتىڭ 25- ءى كۇنى نيۋ- يوركتە وتكەن ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسى سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە تاعى دا يراندى قاتتى سىنادى. ونىڭ ايتۋىنشا، 2015 -جىلى يرانمەن ارادا جاسالعان يادرولىق قارۋسىزدانۋ تۋرالى حالىقارالىق كەلىسىم قاتەلىك بولعان، كەلىسىم ارقاسىندا يسلام رەسپۋبليكاسى اسكەري بيۋدجەتىن ايتارلىقتاي وسىرگەن.

«يران حاوس، اجال جانە تالقانداۋ اكەلەدى»، - دەگەن ترامپ جاقىندا تەگەرانعا قارسى جاڭا سانكسيا ەنگىزەتىنىن قايتالاپ ايتتى. وعان جاۋاپ بەرگەن يران پرەزيدەنتى حاسسان روۋحاني ترامپتى ا ق ش- تى «وزىنە العان مىندەتتى بۇزۋشى»، «جانجالقۇمار» دەپ اتادى. روۋحاني ۆاشينگتوننىڭ يادرولىق كەلىسىمنەن شىعۋىن جانە «امەريكالىق زاڭسىز ءبىرجاقتى سانكسيالاردى» «ەكونوميكالىق تەرروريزمگە» جاتقىزدى.

Wall Street Journal پىكىرىنشە، يران وداقتاسى رەسەيدىڭ دە «لايىقسىز» ءىس- ارەكەتىنە رەنجۋگە ءتيىس، بۇل رەنىش يران باسشىلارىنىڭ مۇناي نارىعىندا ماسكەۋمەن باسەكەلەس بولۋىنا (كرەمل وسى تۇرعىدا قولداۋ كورسەتەدى دەپ كۇتكەن) عانا قاتىستى ەمەس. سيرياداعى رەسەي اسكەريلەرى يران نىساندارىن يزرايلدىڭ اۋە سوققىسىنان تاسالاۋدان باس تارتتى، جاقىندا باشار اسادتىڭ اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىسى (ءا ش ق ق) قاتەلەسىپ، رەسەيلىك ي ل-20 ۇشاعىن اتىپ تۇسىرگەنى سونى كورسەتتى.

ال رەسەي مەن يزرايل ساۋدا بايلانىسى بىلتىر ءتورت ەسە ارتقان. Wall Street Journal رەسەيدىڭ 2017 -جىلى ساۋد ارابياسىنا س-400 زەنيتتىك زىمىران كەشەنىن ساتۋعا كەلىسكەنىن ەسكە سالادى، بۇل زىمىران تەگەرانعا جەتكىزىلگەن س-300 جۇيەسىنەن الدەقايدا مىقتى.

سونىمەن، ماسكەۋ مەن تەگەران قارىم- قاتىناسى راسىمەن دە ۋشىعىپ بارا ما؟ سيرياداعى باشار اسادتىڭ رەجيمىن ساقتاپ قالۋ جانە ا ق ش- قا بارىنشا قارسى تۇرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان اسكەري- ساياسي وداقتىڭ كۇنى باتۋعا تايادى ما؟ «ازاتتىق» راديوسى وسى ماسەلەلەر جايلى ساياساتتانۋشى ءھام شىعىستانۋشى ميحايد ماگيدپەن سۇحباتتاستى.

- بىرىنشىدەن، يران مۇناي ءوندىرۋ سالاسى قازىر ايانىشتى كۇيگە ءتۇستى مە؟

- ارينە. بۇل بۇگىن باستالعان جاعداي ەمەس، ۇزاققا سوزىلعان امەريكالىق سانكسيانىڭ سالدارى. يراندىقتاردا تەحنولوگيا ناشار دامىعان، ءوندىرىس شىعىنى وتە كوپ، مۇنايدىڭ وزىندىك قۇنى رەسەيمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسەگە ارتىق. ولار ەكونوميكامىزعا باتىستان ينۆەستيتسيا كەلەدى، ەكسپورتتىق مۇناي سالاسىن دامىتۋعا جاعداي جاسايتىن جاڭا تەحنولوگيالار كەلەدى دەپ ۇمىتتەنگەندىكتەن يادرولىق كەلىسىمگە قول قويعان. يادرولىق كەلىسىم كۇشىن جويسا يران ەكونوميكاسىنا اۋىر سوققى بولادى. كەلىسىم جاسالعان سوڭ ولار قولدا بار قۋات پەن تەحنولوگيانى قولدانىپ، مۇناي ەكسپورتىن ەكى ەسە كوبەيتتى، ودان ارتىققا شاماسى جەتپەدى.

- قاراشانىڭ 4- كۇنى، امەريكانىڭ «مۇناي سانكسياسى» كۇشىنە ەنگەندە جاپپاي كۇيرەۋگە اكەلمەي مە؟

- جاپپاي كۇيرەۋ بولا قويماس، تەگەران سانكسيا جاعدايىندا تىرشىلىك ەتۋگە ۇيرەنگەن. شەتەلگە مۇنايىنىڭ ءبىر بولىگىن ساتا بەرەدى، ءبىراق ەكسپورت ەكى ەسە ازايادى. يراندا ىشكى ساياسي تولقۋلار كوپتىگىن، رەجيمگە قارسى نارازىلىقتار ءجيى بولاتىنىن ەسكەرسەك (سونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى) يران مۇنداي سوققىعا ۇزاق ۋاقىت شىداي الادى دەپ ويلامايمىن. ءبىراق تەگەرانداعى رەجيم دەرەۋ قۇلايدى دەۋگە كەلمەس. ول ءالى ۇزاق تىرشىلىك ەتەدى، ءبىراق جاعدايى ناشار بولادى.

​- بۇل جاعدايدا رەسەي مەن يران ىمىراسىز باسەكەلەستەرگە اينالدى ما؟ كومىرسۋتەگىن وتكىزۋ ءۇشىن ماسكەۋ تەگەراننىڭ ساتىپ الۋشىلارىن وزىنە تارتىپ جاتىر ما؟

- بىرنەشە اي بۇرىن دونالد ترامپ اكىمشىلىگى مەن ساۋد ارابياسى اراسىندا كەلىسسوز ءوتتى، وندا يراننىڭ ورنىن ساۋد ارابياسى باسادى دەگەن كەلىسىم جاسالدى، بۇل كۇنىنە 1,5-2 ميلليون باررەل مۇنايدى قۇرايدى. كەلىسسوز تابىستى ءوتتى. سوندىقتان يرانسىز قالعان مۇناي نارىعى تۇتاستاي رەسەيگە وتەدى دەۋگە كەلمەس. ول نارىقتى ساۋد ارابياسى، رەسەي جانە و پ ە ك ۇيىمىنا كىرەتىن وزگە دە ەلدەر ءبولىپ الار. يران مەن رەسەيدى بايلانىستىراتىن نارسە كوپ، ءبىراق ارالارىنان قارا مىسىق وتكەنى دە راس.

ولاردى بىرىكتىرەتىن نەگىزگى فاكتور - سيريادا باشار اساد رەجيمى ءالى تۇراقسىز. سيريانى ديكتاتورلىق ادىسپەن باسقارىپ وتىرعان اسادتىڭ الاۆيدتىك وتباسىن حالىق جەك كورەدى. ونى تەك الاۆيتتەردىڭ وزدەرى مەن داماسكىنىڭ حريستيان جانە ءسۇننيت تۇرعىندارى، بىرنەشە اۋدان قولدايدى. مۇنداي رەجيم شەتەلدىك اسكەريلەردىڭ ارقاسىندا عانا بيلىگىن ساقتاي الادى. ونى باسقىنشىلىق دەسە دە، نەمەسە جۇمسارتىپ «اسكەر كىرگىزدى» دەسە دە بولادى - بۇدان ءمانى ەش وزگەرمەيدى.

اساد باقىلاپ وتىرعان سيريا تەرريتورياسىنىڭ 60-65 پايىزىن رەسەي مەن يران ءوزىنىڭ ىقپال ەتۋ اۋماعى ەتىپ ءبولىپ العان. بۇل كۇشتەرسىز اساد بيلىكتى ساقتاي المايدى، سەبەبى ونى بۇكىل سيريانىڭ ءسۇننيت تۇرعىندارى جەك كورەدى. سوندىقتان رەسەي مەن يران ءالى ۇزاق ۋاقىت سيريادا اسكەريلەرىن ۇستايدى. دەمەك، سيريا ماسەلەسى بويىنشا وداقتاس بولىپ قالادى.

تاعى ءبىر ماڭىزدى فاكتور: كرەمل يراندى امەريكالىق ساياساتتىڭ دوڭگەلەگىنە قويىلعان تاياق دەپ سانايدى، يران ا ق ش- قا قاتتى كەدەرگى كەلتىرەدى (ونىسى راس) دەپ ويلايدى، سوندىقتان «اياتوللا رەجيمىن» قولداۋ ارقىلى ۆاشينگتوننىڭ پوزيتسياسىنا ىقپال ەتە الادى. بۇل تۇرعىدان العاندا يران رەسەي سىرتقى ساياساتى ءۇشىن ماڭىزدى قۇرال بولىپ قالماق. سوندىقتان رەسەي- يران بايلانىسى كۇيرەيدى دەمەس ەدىم. دەگەنمەن، سالقىندىق بار، ول مۇناي كەلىسىمىنە عانا قاتىستى ەمەس.

- راس، ماسكەۋ مەن تەگەران مۇناي نارىعىندا عانا باسەكەلەس ەمەس دەگەن پىكىر بار. رەسەي يراننىڭ جاۋلارىنا قارۋ ساتىپ جاتىر عوي؟

- ءيا، رەسەي مەن ساۋد ارابياسى اسكەري كەلىسىم جاساۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر وتكىزىپ جاتىر، رەسەي مەن يزرايل اراسىندا ساۋدا كولەمى ارتىپ كەلەدى. رەسەي مەن يزرايلدىڭ سيرياداعى كەلىسىمى دە كۇشىن جويعان جوق. يزرايل ۇشاقتارى يراندىق نىسانداردى اتقىلاعان كەزدە (ولار ءجيى اتقىلايدى) رەسەيدىڭ اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس كۇشى ولاردى اتۋدان باس تارتادى. ماسكەۋدىڭ ونداي ۇستانىمى تەگەراننىڭ جۇيكەسىنە تيەدى. يراندىقتار: «ەگەر ءبىزدى يزرايلدىڭ شابۋىلىنان قورعاماساڭدار وداقتاس بولعاندارىڭنان نە پايدا، اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس نە ءۇشىن كەرەك؟»  دەيدى.

- سيريادا يران نىساندارى مەن اسكەريلەرىن يزرايل تاراپىنان بولاتىن اۋە سوققىسىنان قورعاۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ايتساق، ي ل-20 ۇشاعى اپاتىنان سوڭ جاعداي وزگەرۋى مۇمكىن بە؟

- جوق. رەسەي اسادقا س-300 جۇيەسىن جەتكىزىپ بەرۋى مۇمكىن، قازىر ول تۋرالى كەلىسسوزدەر ءجۇرىپ جاتىر. كرەملدىڭ يزرايلگە بەرەر جاۋابى سونىمەن بىتەر. رەسەي ۋكراينادان كۇشتىرەك ەشبىر مەملەكەتپەن قارۋلى قاقتىعىسقا تۇسۋگە دايار ەمەس! تاياۋ شىعىستاعى اسكەري- اۋە كۇشتەرى ەڭ مىقتى، ايماقتاعى ارمياسى ەڭ قۋاتتى، ماسكەۋدە جوق قارۋلارعا يە يزرايلمەن قارۋلى قاقتىعىس جاساۋ رەسەي ءۇشىن وتە قاۋىپتى، كرەمل وندايعا بارمايدى. ولاي بولا قالعان جاعدايدا رەسەيلىك ارميا كەزەكتى سۋسيماعا تاپ بولادى. ماسكەۋدە ەشكىم باسىن ونداي قاتەرگە تىكپەيدى!

ۋكراينادان كۇشى باسىم كەز كەلگەن مەملەكەتپەن قارۋلى قاقتىعىس قاۋپى تونگەن كەزدە رەسەي اسكەري تەكەتىرەسكە بارعان ەمەس. تۇركيا رەسەيلىك شابۋىلداۋشى ۇشاقتى اتىپ تۇسىرگەندە (قازىرگىدەي ەمەس، سانالى تۇردە اتقان) رەسەي وعان تۇركيادان كەلەتىن قىزاناق يمپورتىنا تىيىم سالۋمەن جاۋاپ بەردى.

ا ق ش كۇشتەرى بيىل اقپاندا يران مەن اساد كۇشىنىڭ الىپ تىزبەگىن بومبالاعاندا ول جەردە كوپتەگەن رەسەيلىك جالدامالىلار بولدى، ءبىراق ماسكەۋ سيريادا بولعانىن مويىندامادى. جاقىندا تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ ەردوعان يدليبكە تانك ەنگىزىپ، ول جاقتا كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى مايدان اشۋعا رۇقسات ەتپەيتىنىن ايتقاندا، رەسەي وعان كوندى. ماسكەۋدىڭ مىقتى قارسىلاستارمەن سوعىسقىسى كەلمەيتىنىنە دە شۇكىر، - دەيدى ميحايل ماگيد.

(الەكساندر گوستيەۆتىڭ ماقالاسى ورىس تىلىنەن اۋدارىلدى.)

www.azattyq.org