قوي ءجۇنى نەگە كەرەكسىز بولىپ قالدى؟

كوكشەتاۋ. قازاقپارات - «مال وسىرسەڭ - قوي ءوسىر، تابىسى ونىڭ كول كوسىر»، دەيدى اتام قازاق.

حالقىمىز ءۇشىن ءتورت تۇلىك مال جەسە تاماق، ىشسە سۋسىن، كيسە كيىم، مىنسە كولىك بولعان. ياعني، ءتورت تۇلىككە بايلانعان قازاق تۇرمىسىن مالسىز كوز الدىڭا ەلەستەتۋ قيىن.

ول كەزدە مالدىڭ ءوزى دە، ەتى مەن تەرىسى، ءسۇتى دە تۇگەل كادەگە اسىرىلاتىن. ونىڭ ىشىندە قوي ءوسىرۋدىڭ پايداسى زور بولعان. كەلمەسكە كەتكەن كەشەگى كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە مال تەرىسى مەن ءجۇنى، ءتىپتى سۇيەگىنە دەيىن پايدالانىلدى.

كەزدەسكەن جەردە «مال- جان امان با؟» دەپ الدىمەن مالدى اۋىزعا الاتىن قازاق ءۇشىن وسى كۇنى قويدىڭ ءجۇنى، مالدىڭ تەرىسى مۇلدەم قاجەتسىز زات بولىپ قالعانىنا كۋا بولىپ ءجۇرمىز. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن اۋىلداعى اعايىن باسىلعان ۇيىعىن (پيماسىن) كيەتىن ەدى. قازىر ونى دا قويدى. بىرەڭ ساراڭ ادام عانا دۇكەننەن قىتايدىڭ دايىن ۇيىعىن ساتىپ الادى. وسىلايشا، ءبىر كەزدەرى تابىستىڭ كوزىنە اينالادى دەگەن قويدىڭ ءجۇنى مەن تەرىسى بۇگىندەرى ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ، قوقىسقا تاستالۋدا. نەگە؟ قازاقپارات ءتىلشىسى وسى ساۋالدىڭ جاۋاپ ىزدەگەن ەدى.

سوناۋ 90- جىلدارداعى باسپا-باس ايىرباس بەلەڭ العان كەزدە كۇرت ازايىپ كەتكەن مال باسى سوڭعى جىلداردا اقىرىنداپ ءوسىپ كەلەدى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ كوبى ءبىرلى- جارىم بولسا دا قوي- سيىر ۇستايدى، مالمەن اينالىساتىن شارۋا قوجالىقتارى جانە ءىرى شارۋاشىلىقتار دا بار. دەگەنمەن، قازىر جۇرت مالدى تەك ەتى مەن ءسۇتى ءۇشىن عانا ۇستايدى. تەرىسى مەن ءجۇنى مۇلدەم دەرلىك پايدالانىلمايدى. وسى ارادا مىناداي ساۋال كوكەيگە ورالادى: «اۋ، كۇنى مالعا قاراپ قالعان ەرتەدەگى قازاق قوعامىن ايتپاي- اق، كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە دە مالدىڭ تەرىسى مەن ءجۇنى دالاعا تاستالماي، پايداعا اسىرىلاتىن ەدى عوي، قازىر نەگە ول قاجەتسىز بولىپ قالدى؟»

اقمولا وبلىسىنداعى مال شارۋاشىلىعى ءبىرشاما دامىعان وڭىرلەردىڭ ءبىرى سانالاتىن ەرەيمەنتاۋ اۋدانىندا قازىرگى كۇنى جەكە مەنشىكتى قوسقاندا 45,5 مىڭ باس ءىرى قارا، 23,2 مىڭ جىلقى جانە 97 مىڭنان استام قوي بار ەكەن.

اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ باس مامانى گۇلنار ءجۇنىسوۆانىڭ ايتۋىنشا، قوي ءجۇنى مۇلدەم دەرلىك كادەگە اسىرىلمايدى. ياعني، قوي ءجۇنى تۇگەل قوقىسقا لاقتىرىلىپ جاتىر. وسى اۋدانداعى جەتى جۇزگە تارتا قوي وسىرەتىن شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى قوسمان الدىبەكوۆ كەرەكسىز قوي ءجۇنىن وتقا جاعامىن دەگەندى ايتتى. قورعالجىن اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ باسشىسى دىنمۇحامەد بايىسوۆ اۋىل اراسىندا قوقىسقا تاستالعان مال تەرىلەرىن ءجيى كەزدەستىرەمىن دەيدى. وسىنداي جايلاردى ەستىگەندە «قور بولعان قايران قويدىڭ ءجۇنى مەن تەرىسى-اي» دەپ قىنجىلاسىڭ.

وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وڭدەۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى بەكبولات ەلبەرگەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، قوي ءجۇنىن كادەگە اسىراتىن وبلىستاعى جالعىز كاسىپورىن - كوكشەتاۋداعى «ۆويلوچنايا فابريكا» ج ش س- ى ەكەن. قىستا كيەتىن ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ ۇيىعى (پيما) مەن كيىز ۇيلەردىڭ كيىز جاساۋلارى سياقتى ءونىم شىعاراتىن سەرىكتەستىكتىڭ وندىرىستىك قۋاتى ونشالىقتى جوعارى ەمەس. مۇندا قازىرگى كۇنى 60 ادام ەڭبەك ەتەدى. نەگىزگى شيكىزات - قوي ءجۇنى. سەرىكتەستىك باسشىسى وتتو ءلانديستىڭ ايتۋىنشا، شيكىزات تۇرعىنداردان ساتىپ الىنادى. كوبىنەسە اقشاعا ەمەس، وندىرىلگەن ونىمگە، ياعني ۇيىق، كيىز ءۇي جاساۋلارى، باسقا دا كيىزدەن جاسالعان بۇيىمداردى جۇنگە ايىرباستايدى.

شيكىزاتتان ەش تاپشىلىق جوق. ءوندىرىس كولەمىن ۇلعايتۋعا ازىرگە مۇمكىندىك بولماي تۇر دەيدى سەرىكتەستىك باسشىسى قىنجىلىپ.

ويتكەنى ۇيىقتى تەك سولتۇستىك ايماقتاردىڭ تۇرعىندارى، ونىڭ ىشىندە ەگدە ادامدار عانا پايدالانادى. كاسىپورىن زامان تالابىنا ساي قىسقا قونىشتى، رەزەڭكە تاباندى ءتۇرلى فورماداعى ۇيىقتار شىعارۋدا. دەسە دە، شەتەلدىك سينتەتيكالىق بۇيىمداردان جاسالعان اياق كيىمدى ارتىق سانايتىن جاستار جاعى ۇيىقتى قاجەت ەتپەيتىن سەكىلدى.

قوي جۇنىنەن جاسالاتىن، بۇرىنعى قازاقتار، كەيىنىرەك كەڭەس زامانىنداعى اۋىل تۇرعىندارى تۇتىنىپ كەلگەن الاشا، كىلەم، تەكەمەت سياقتى بۇيىمدار دا بۇگىندە قاجەتسىز بولىپ قالدى. وسىعان وراي، قازاقتاردىڭ اراسىنداعى كيىزدەن جاسالاتىن قولونەر بۇيىمدارىن جاساۋ ونەرى دە كەلمەسكە كەتىپ بارادى.

«توعىز قابات تورقادان، توقتىشاقتىڭ تەرىسى ارتىق» دەيتىن، قانداي سۋىقتا دا دەنەڭدى قىز- قىز قايناتىپ تۇراتىن تەرى توندار مەن كۇرتەلەردىڭ ساننەن قالعانى قاشان. قازىر ۇلكەندەر دە، جاستار دا، بالالار دا قىتايدىڭ پۋحوۆيگىن كيەدى. ول ارزان، ءارى جەڭىل. ال دەنساۋلىققا قانشالىقتى پايدالى - ول جاعىن ويلاپ باس اۋىرتىپ جاتقان ەشكىم جوق. ءتىپتى، قۇربان ايت كەزىندە قۇرباندىققا شالىنعان قويدىڭ تەرىلەرىن قوقىستىڭ اراسىنان كورگەندە ءىشىڭ اۋىرادى.

وسىلايشا، ءبىر كەزدەرى قىپ- قىزىل تابىستىڭ كوزى بولعان ءبىز قولداعى بار باعالى شيكىزاتىمىزدى پايدالانا الماي، قوقىسقا تاستاپ جاتقانىمىزدا، قوي ءجۇنى مەن تەرىسىن پايدالانىپ، كۇرەپ تابىس تاۋىپ جاتقان ەلدەر دە بار. ماسەلەن، اۆستراليادا قوي باسى 50 ميلليونعا جەتىپتى. ال الاقانداي انگليادا 10 ميلليون قوي باعىلادى. بۇل ەلدەر قويدىڭ ەتىن عانا ەمەس، نەگىزىنەن ءجۇنىن پايدالانۋدىڭ ارقاسىندا قىرۋار پايدا تابۋدا.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ بيىلعى جىلعى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا «5 جىل ىشىندە اگروونەركاسىپ كەشەنىندەگى ەڭبەك ونىمدىلىگىن جانە وڭدەلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىنىڭ ەكسپورتىن، تيىسىنشە، كەم دەگەندە 2,5 ەسەگە ارتتىرۋدى تاپسىرامىن» - دەپ اتقارۋشى بيلىكتىڭ الدىنا ناقتى تاپسىرما قويعان بولاتىن.

ەكسپورتقا شىعارىلاتىن وڭدەلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىنىڭ كولەمىن 2,5 ەسەگە ارتتىرۋ ماسەلەسىن بۇگىندە قوقىسقا لاقتىرىلىپ جاتقان قوي ءجۇنى مەن تەرىسىن وڭدەۋ ارقىلى شەشۋگە ءبىرشاما جاعداي جاسالار ەدى.

ەلىمىزدە جايىلىم دا، شابىندىق تا جەتەدى. قوي، ونىڭ ىشىندە بيازى ءجۇندى قوي تۇقىمىن مىڭعىرتىپ ءوسىرىپ، توقىما ماتا ءوندىرىسىن جولعا قويۋعا، سول ارقىلى مول تابىس تابۋعا قاجەتتى مۇمكىندىكتىڭ ءبارى بار. تەك وسى ءبىر اقساپ قالعان سالانى كوتەرۋگە قارجى قاراستىرىلىپ، جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنسە، توقىراپ قالعان سالانى دامىتۋعا دا مۇمكىندىك اشىلار ەدى.

اۆتور: اسلان وسپانوۆ