تىنىشتىقتى ءسوز بۇزادى
اسىرەسە بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتىڭ قادىرىن بىلمەيدى. ءتىپتى وسى جايلى قاسيەتتى قۇراننىڭ «نيسا» سۇرەسىندە «ويتكەنى ادام بالاسى ناشار جاراتىلعان» دەيتىن ايات تا بار. ەندەشە وسى ءبىر «ناشار جاراتىلىس» يەسى نەگە تىنىشتىقتان جالىققىش كەلەدى؟ ونى بۇزاتىن دۇنيە نە؟ جاۋاپ: ول - بۇلىك. ياعني ەلدىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ، تىنىشتىعىن شايقاپ، ورتاسىنا جىك سالاتىن وقيعانى يسلام عالىمدارى ءبىراۋىزدان «بۇلىك» دەپ اتاسا، قازىرگى زاماناۋي الەۋمەتتانۋشىلار وعان «ارانداتۋشى توپ» دەپ انىقتاما بەرىپتى.
وتكەن عاسىردا وسى تاقىرىپتا تەرەڭ زەرتتەۋ جاساعان ءتاپسىرشى عالىم ابدىراحمەن ساعدي (1889-1956) بۇلىك اۋەلى ءسوز ارقىلى باستالىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن تامىر جايادى دا، اقىرى ول قيمىل- ارەكەتكە ۇلاسادى ءسويتىپ قوعامدا شايقالىس پايدا بولىپ، ول ادامداردى اقيقاتتى تانۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى، دەپتى. راسىندا بۇلىك ماسەلەسىندە ادامداردىڭ تانىمى، زەردەلەۋى بىردەي ەمەس. ابايشا ايتقاندا، ونى «جۇرەك كوزى» بارلار عانا اڭعارا الادى. ويتكەنى، بۇلىك تۇمان باسقان بيىك تاۋ سياقتى. وسى ماسەلە جايلى ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن قۇزايپا دەيتىن عالىم: «بۇلىك اقيقات پەن جالعاندى ايىرا المايتىن ادامعا كەلەدى» دەگەن ەكەن. بۇل - شىندىق. ويتكەنى، بۇلىككە بۇلىكقۇمار ادامدار ىلەسەدى. «كەزدەيسوق نەمەسە كۇماندى باستاماعا ەرگەن ادامداردىڭ اقىلى مەن ءبىلىمى ءالسىز دەپ ايتۋعا بولادى. اياعىنان نىق تۇراتىن، اقىل- دانالىعى بار ادام كورىنگەن باستامانىڭ ارتىنان ەرمەيدى. جۇرەكتەرى اۋىتقىمالى ادامداردى جالعان نارسە قىزىقتىرىپ، وزىنە تارتادى» دەگەن پىكىردى كەلتىرەدى عالىم يسمايل مۇحاديننىڭ بۇلىك تۋرالى ەڭبەگىن اۋدارعان زامير تۇلەشوۆ دەگەن ازامات.
اباي اتامىز جوعارىداعى يسمايل عالىم پىكىرىن قازاقى تانىممەن تاماشا تاپسىرلەپ، 14 - قاراسوزىندە «وسى جۇرتتىڭ كوبىنىڭ ايتىپ جۇرگەن مىقتى جىگىت، ەر جىگىت، پىسىق جىگىت دەپ ات قويىپ جۇرگەن كىسىلەرىنىڭ ءبارى - پالەگە، جامانشىلىققا ەلىرتپەك ءۇشىن، ءبىرىن- ءبىرى «ايدا، باتىرلاپ!» قىزدىرىپ الادى دا، ارتىن ويلاتپاي، ازعىراتۇعىن سوزدەرى، دەپتى. ءدال قازىرگى الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» باعىتتالعان ايقاي- سۇرەڭ، بۇگىنگى ومىرىنە رازى- قوش ەمەس اسىرە «باتىرلار» ارەكەتى جوعارىدا اباي اتامىز ايتقان «ايدا، باتىرلاتۋلار» . باسقا ەشتەڭە ەمەس. ءسويتىپ، ايدا باتىرلاتامىز دەپ ءجۇرىپ، «جامانشىلىققا ءبىر ەلىگىپ كەتكەن سوڭ، بويىن جيىپ الىپ كەتەرلىك قايرات قازاقتا كەم بولادى» دەيدى تاعى دا اباي جارىقتىق. وسى ورايدا جازبامىزعا تۇزدىق بولارلىق مىنا ءبىر ءتامسىلدى كەلتىرگەنىمىز ءجون سياقتى.
ەرتەدە داۋلەتتى ادام قۇل ساتاتىن بازارعا بارىپ، اسا سىمباتتى، سوم دەنەلى قۇلعا كوزى تۇسەدى. باعاسى دا ارزان. ساتۋشى ايتادى: «مىناۋ ون ادامنىڭ جۇمىسىن جالعىز اتقارىپ، ءبىر ادامنىڭ تاماعىن جەيدى. ايىبى - بۇلىك ۇيىمداستىرۋدىڭ قاس شەبەرى، ەگەر قورىقپاساڭىز الىڭىز» دەيدى. داۋلەتتى ادام ويلانادى: «قۇلدىڭ قولىنان نە كەلەر دەيسىز، ونىڭ بەر جاعىندا، اۋلەتىمنىڭ بەرەكەسى نىعىز، بۇعان الدىرا قويماس» . قۇلدى ساتىپ الادى. ايتسا ايتقانداي، ول جۇمىستى جاپىرادى، باۋ- باقشانى گۇلگە بولەيدى، اۋىلدى اينالدىرا توعان قازىپ سۋ كەلتىرەدى، مالدى باعادى، وتتى جاعادى... ارادا بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ اۋلەتتىڭ ىشكى جايىنا قانىققان قۇل بۇلىكتى باستايدى. بايدىڭ كورىكتى، يبالى، يماندى جاس ايەلى بار ەكەن. ءبىراق بالا تاپپاعان. باي ۇزاق ساپارعا اتتاندى. وسىنى پايدالانعان قۇل ايەلگە كەلىپ: «حانىم، بايەكەڭ باسقا ايەل ىزدەپ كەتتى، جاس توقال الماقشى، ونى مەنەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى» دەپ كولگىرسيدى. جاس ايەل قاپالانىپ جاتىپ قالادى. قۇل قايتا كەلىپ: «حانىم، بۇدان شىعاتىن جول بار، ءسىز ماعان سەنىڭىز، مەن سيقىر وقۋىن يگەرگەن جانمىن، بۇگىن كۇيەۋىڭىز كەلەدى، ول ۇيىقتاعاندا قاسىنا بىلدىرمەي بارىپ، ءۇش تال ساقالىن كەسىپ الىپ ماعان بەرىڭىز، مەن سيقىر جاساپ ونى كەتپەيتىن ەتپەيىن» دەيدى. ايەل كونەدى.
باي ساپاردان ورالادى. قۇل الدىنان شىعىپ ەڭىرەيدى: «بايەكەم- اي، قايران بايەكەم، سەن جوقتا ايەلىڭ ءبىر جىگىتپەن كوڭىل قوستى، ولار سەنىڭ كوزىڭدى جويۋعا سەرتتەستى. بۇگىن تۇندە ۇيىقتاعان بولىپ ساق جاتىڭىز، ايەلىڭىز ءسىزدى باۋىزداۋعا كەلەدى» دەيدى. باي سەنەر- سەنبەسىن بىلمەي، اڭتارىلىپ نە بولسا دا بايقاپ كورمەككە توسەگىنە قيسايادى. ۇيىقتاعان بولىپ الا- كوبەڭدە باقىلاپ جاتادى. ايەلى قولىندا وتكىر كەزدىگى بار كىرىپ كەلەدى. پىشاعىن جالاڭداتىپ، تۋرا تارتادى. باي «قاپ، بالەم» دەپ اتىپ تۇرىپ، ونىڭ قولىنداعى پىشاقتى جۇلىپ الىپ، ايەلدى باۋىزداپ جىبەرەدى. وسىلاي بۇلىك باستالادى. اۋلەتتىڭ شىرقى بۇزىلادى. كۇندە ءولىم. كوپ ادام قازاعا ۇشىرايدى. مۇنى كىم ۇيىمداستىرىپ ءجۇر ەشكىم بىلمەيدى. سۋىق حابار جان- جاققا تارايدى. جوعارىدا قۇلدى ساتقان ادام پالەنىڭ قايدان شىققانىن سەزەدى دە، ادەيىلەپ كەلىپ، الگى ونى ولتىرەدى.
حالىقتى جيناپ، «سەندەردىڭ بەرەكە- بىرلىكتەرىڭدى بۇزىپ، كوپ ادامنىڭ ولىمىنە سەبەپكەر بولعان مىناۋ ادام» دەيدى. سوندا بارىپ حالىق ەسىن جيعان ەكەن. بۇلىكتەن، ياعني ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزاتىن سوزدەن، ارەكەتتەن اۋلاق بولايىق، اعايىن!
بەكەن قايرات ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
