دارحان قىدىرالى: تاريحتى جازۋ- تاريحتى جاساۋمەن بىردەي
- دارحان قۋاندىق ۇلى، بيىلعى جازدا ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى- TWESCO تۇركىنىڭ وتكەن كۇندەرىنە قاتىستى ءبىرقاتار جاڭالىقتار اشقانىن ەستىدىك. دالىرەك ايتقاندا، ۇيىمنىڭ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيالارى ءبىراز جادىگەر تاپقانعا ۇقسايدى. سونىمەن، تۇركى تاريحىنا قاتىستى جاڭالىقتارمەن بولىسەسىز بە؟
- ارينە. نەگىزى TWESCO تۇركولوگيا، التايستيكا سالالارى بويىنشا كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جاساپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارى وعان موڭعوليستيكا باعىتىن دا قوستىق. ءسىز ايتىپ وتىرعان جاڭالىقتار اكادەميانىڭ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنا قاتىستى دەرەكتەر. دالىرەك ايتقاندا، اكادەميانىڭ موڭعوليادا جۇرگىزىپ جاتقان ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى. ءبىز موڭعوليادا بىرنەشە وڭىردە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىرمىز. ولاردىڭ بىرەۋى - موڭعوليانىڭ بۇلعىن ايماعىنداعى (وبلىس دارەجەسىندەگى وكرۋگ- اۆت) «شيۆەەت ۋلاان» كەشەنى. ەكىنشىسى - كەنتەي (حەنتيي) ايماعى جەرىندەگى تۇركى داۋىرىنە ءتان عۇرىپتىق كەشەندەردىڭ ورنى. ەل قۇلاعىنا جەتىپ جاتقان ءتۇرلى جاڭالىقتارىمىز دا وسى ەكى جوباعا بايلانىستى بولىپ وتىر.
- سوندا «شيۆەەت ۋلاان» كەشەنىنەن قانداي جادىگەر تابىلىپ وتىر؟
- «شيۆەەت ۋلاان» كونە تۇركى داۋىرىنە جاتاتىن كەشەن. ءبىز ونى عۇرىپتىق كەشەن رەتىندە قاراستىرامىز. كەڭىرەك تولعايتىن بولساق، تۇركىلەردىڭ ءدىني جورالعىلار جاسايتىن ورنى، عيباداتحانا دەۋگە دە بولادى. تۇركى اكادەمياسى موڭعوليا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى، تاريح جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ بۇل جەردە 3 جىل بويى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. كەشەننىڭ سىرتىن قورشاپ، قورعاۋعا الدىق. ءۇش جىل بويى سول وڭىردە TWESCO بايراعى جەلبىرەپ تۇردى.
جالپى «شيۆەەت ۋلاان» كەشەننىڭ ورنالاسقان جەرى، سىرتقى سيپاتى تۋرالى تۇركولوگ عالىمدار بۇرىنان بىلەتىن. ازدى- كوپتى زەرتتەۋلەر جاسالعان. ءبىراق، وندا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەن. ءبىرقاتار عالىمدار، سونىڭ ىشىندە بەلگىلى تۇركولوگ س. كلياشتورنىي كەشەن ەلتەرىس قۇتلىق قاعان مەن تونىكوك زامانىندا تۇرعىزىلعان دەپ باعالاپ كەلگەن. ەلتەرىس قاعان 692 -جىلى قايتىس بولىپ، كەشەن 693 -جىلى تۇرعىزىلدى دەگەن بولجام ايتىلادى. ءبىز دە بۇل بولجامعا كەلىسەتىن شىعارمىز. قازىرگى قورىتىندىلار وسىعان مەڭزەيدى.
كەشەندەگى قازبا جۇمىستارى كەزىندە كوپتەگەن قۇندى ارتەفاكت تابىلدى. ءبىز كوشىرمەسىن جاساپ، TWESCO مۋزەيىنە قويعان تۇركى زامانىنداعى 60-قا جۋىق تايپانىڭ تاڭباسى قاشالعان ەسكەرتكىش تاس تا وسى كەشەننەن شىقتى. بۇل تاڭبالى تاس ماڭگىلىك ەل يدەياسىنىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەندىگىن كورسەتەدى. جاپون عالىمدارىمەن بىرىگىپ عۇرىپتىق كەشەننىڭ ناقتى تۇرعىزىلعان ۋاقىتىن انىقتاۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز.
كونە تۇركى داۋىرىنە ءتان بۇل عۇرىپتىق كەشەننىڭ ەرەكشەلىكتەرى وتە مول. بىرىنشىدەن، ول امبەباپ كەشەن. وندا تاڭىرىگە قۇرباندىق شالىنعان، عيباداتتار جاسالعان. ەلدىڭ بەرەكە- بىرلىگىن اسپەتتەيتىن تاڭبالى تاس قويىلعان. تۇركىلەردىڭ دۇنيەتانىمىنان حاباردار ەتەتىن مۇسىندەر، ءبادىزتاستار، قويتاستار قويىلعان. «شيۆەەت ۋلاان» كەشەنى بيىكتە ورنالاسقان. ول جەر - كيەلى مەكەن. عۇرىپتىق كەشەن ەرتە زاماندا ورتەنىپ كەتكەن. تۇركىنىڭ دۇشپاندارى ورتەگەن بولۋى مۇمكىن. ءبىراق، قۇرىلىسى قيراعانىمەن ونىڭ رۋحاني ىقپالى، ساناداعى ءىزى جويىلعان جوق. ماڭگىلىك ەل يدەياسى جالعاسا بەردى. جالپى، زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە كوز جۇگىرتەر بولساڭىز، قازاقى تانىمداعى ءبىرقاتار ۇعىمداردىڭ زاتتاي ايعاعىن تاپقانداي بولاسىز.
عيماراتتىڭ ىرگەتاسى سەگىز بۇرىشتى ەكەن. ول تۇركىلەردىڭ قاستەرلى ءرامىزى، كيەلى جۇلدىزى. قازاقتىڭ «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دەگەن ءسوزى سودان شىققان سياقتى. قازىر بۇل ۇعىمدى ءبىز ونەرپازدارعا قاراتا ايتىپ جۇرگەنىمىز بولماسا، بۇرىن ونىڭ مازمۇنى بولەك ەدى. ءاۋ باستا «قالىبىندا قۇتى بار قاستەرلى كىسى»، ابايشا ايتقاندا «تولىق ادام» دەگەن ماعىنا بەرسە كەرەك. مۇنى قازاقى تانىمدا ساقتالعان ءبىرىنشى ۇعىم دەپ قويىڭىز.
ەكىنشىدەن، عيماراتتىڭ بيىكتىگى 18 مەتر بولعان. بۇل «ون سەگىز مىڭ عالام» دەگەن ۇعىمعا تىرەيدى. ياعني، تۇركى جۇرتى زەڭگىر كوكتەگى قۇبىلىستاردى، جۇلدىزداردى ەرتە زاماندا- اق تانىپ، عالامنىڭ تىلسىمدارىنا ۇمتىلا بىلگەنىن بايقايمىز. ءتىپتى، «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى»، «ون سەگىز مىڭ عالام» دەگەن ۇعىمدار ۇلى دالاعا يسلام ءدىنى كەلمەستەن بۇرىن ءبىزدىڭ ءباھادۇر بابالار قولدانعان تۇسىنىك- پايىم دەۋگە بولادى. بۇل ءوز كەزەگىندە دالالىق وركەنيەتتە، كوشپەندىلەر الەمىندە مونوتەيستىك نانىمنىڭ تىم ەرتەدە- اق قالىپتاسقانىن بايقاتادى.
كەشەننەن ءبادىز، ءمۇسىنتاس، ونىڭ ءبولىنىپ قالعان باسى، تۇعىرتاس جانە ءۇش ارىستان ءمۇسىنى تابىلدى. ەكى ارىستانعا ابادان جابىسىپ تۇر. ارىستان دەمەكشى، تۇركىنىڭ تانىمىندا بۇل جانۋار بيلىكتىڭ، كۇش- قايراتتىڭ بەلگىسى سانالادى. ال ءبورىتاس - ەركىندىكتىڭ، قويتاس - بايلىقتىڭ، مولشىلىقتىڭ، قوزى - بەرەكەنىڭ، ءوسىپ- ءونۋدىڭ سيمۆولى. كەشەننەن قوزىلى قوي، قوشقار بەينەسىندەگى تاس مۇسىندەر دە تابىلدى. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان جادىگەرلەرگە بايلانىستى باعانى عىلىمي قاۋىمداستىق بەرەتىنى ءسوزسىز. كەيدە ءبىر مۇرانىڭ تاريحى مەن بۇككەن سىرى ۇزاق جىلدار بويى اشىلماۋى مۇمكىن. تابىلعان جادىگەرلەردى زەرتتەپ، ناقتى عىلىمي قورىتىندى جاساۋ الداعى ۋاقىتتا اتقارىلاتىن ءىس.
- ادەتتە، تۇركىنىڭ تاڭىرلىك تانىمىن جوققا شىعارۋعا قۇمارلار ءجيى كەزدەسەدى. تاڭىرلىك تانىم كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى ءدىن بولۋى ءۇشىن عيباداتحاناسى، قۇلشىلىق جاساۋ ەرەجەلەرى مەن ءدىنباسىلارى بولۋى كەرەك دەگەندەي پىكىر ايتاتىندار باسىم. تۇركىنىڭ عۇرىپتىق كەشەندەرىندەگى قازبا جۇمىستارى وسىناۋ قاساڭ كوزقاراستى دا وزگەرتۋى مۇمكىن بە سوندا؟
- البەتتە. راسىندا دا بۇعان دەيىن «كونە تۇركىلەردىڭ تاڭىرلىك سەنىمىندە عيباداتحانا بولماعان، ەندەشە ول ءدىن دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماعان»، - دەيتىن تۇسىنىك ورنىققان- دى. ءبىز دىندەر تاريحىن باتىستا قالىپتاسقان عىلىمي نورمالار ارقىلى تانىپ كەلگەنبىز. بالكىم، ءدىن ءۇشىن عيباداتحانا ماڭىزدى ەمەس تە شىعار. بابالاردىڭ تانىمى سوعان نەگىزدەلگەن بولسا شە؟! ءدىن مەن دىندەر تاريحى تۋرالى ءتۇرلى انىقتاما بەرۋگە بولادى. ءبىراق، كونە تۇركىنىڭ عۇرىپتىق كەشەندەرى قازىرگى كلاسسيكالىق تەوريالار نەگىزىندە دە دىندەر تاريحىن قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەيدى. تاڭىرلىك تانىمنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى ءدىن ەكەندىگىنە زاتتاي ايعاقتار ۇسىنىپ وتىر.
ەگەر، تۋراسىن ايتار بولساق، كونە گرەكتەر دە، مىسىرلىقتار دا، ريمدىكتەر دە، ەۋروپالىقتار دا، ارابتار دا ءوز داۋىرىندە كوپ قۇدايعا سىيىنىپ، پۇتقا تابىنعان قاۋىمدار. تۇركىلەر بولسا ەشقاشان پۇتقا تابىنباعان، ءبىر عانا تاڭىرىگە مويىنسۇنىپ، جالعىز جاراتۋشىعا جالبارىنعان حالىق. بالكىم سودان دا شىعار، تۇركىلەردىڭ يسلامدى قابىلداۋى جەڭىل بولدى. ەستە ەستە جوق ىقىلىم زاماننان بەرى جالعىز جاراتقاندى - «ماڭگى، كوك، يدي، بايات، چالاب» سياقتى ءتۇرلى سيپاتتارىمەن تانىپ، قۇدىرەتتى تاڭىرگە تابىنىپ، و دۇنيە مەن اقىرەتكە يلانعان، تاعدىردىڭ دا تاڭىرىدەن بولارىنا سەنگەن، پايعامبارعا «يالاۆاچ، ەلشى»، سايتانعا - «ورلىك»، جىندارعا - «الباستى، قاراباستى» سياقتى اتاۋلار بەرگەن تەكتى تۇركىلەردىڭ قۇرباندىق شالىپ، كەسەنە تۇرعىزىپ قانا قويماي، ارنايى عيبادات ورىندارىندا قۇلشىلىق ەتكەن. ءبىز زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتقان عۇرىپتىق كەشەن بۇعان ناقتى دالەل.
- موڭعوليا - ءوز ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعان دەربەس ەل. جىل سايىن كەلىپ، تۇركى تاريحىنا قاتىستى قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەندەرىڭىزگە باۋىرلاس ەلدىڭ ساياساتى قالاي قاراۋدا؟ ەل- جۇرت بولعان سوڭ، تەرىس تۇسىنبەي قالىپ وتىرعان جوق پا؟
- موڭعولداردا بۇرىننان كەلە جاتقان ءبىر تۇسىنىك بار. «جەردىڭ يەسى - جەردىڭ كيەسى» دەگەن ۇعىمدى سانالارىنا ءسىڭىرىپ وسكەن. ءار نارسەنىڭ ءوزىنىڭ يەسى بار دەپ ۇعادى. ءارۋاقتاردان رۇقسات الماي ول جەردى قوزعالتۋعا بولمايدى دەپ سانايدى. سونداي- اق، ولاردىڭ تۇسىنىگىندە شىبىقتى سىندىرۋعا، جەردى شۇقۋعا، ءتۇرلى تاستارعا تيىسۋگە، سۇيەكتى قوزعاۋعا بولمايدى. سوندىقتان جەرگىلىكتى حالىق وندايعا قاتتى ءمان بەرەدى. دەلگەرحان دەگەن جەردە جۇرگىزىلگەن ءبىزدىڭ قازبا جۇمىستارىمىزعا قاراپايىم حالىق قاتتى قارادى. «شيۆەت ۋلااندا» دا باستى نازاردا بولدىق - ءبىز بارعاندا اكىمى مەن حالقى قوسا كەلدى. حالقى وت جاعىپ، ءبىزدى ەكى وتتىڭ ورتاسىنان وتكىزدى. باعزى ءبىر زامانداردا ماركو پولونى ءدال وسىلاي عۇرىپتاعان. ءسويتىپ بۇكىل سالت- داستۇرلەرىن ساقتادىق. قىمىزدارىن ۇسىنىپ، بىزگە ۇلكەن ءىلتيپات كورسەتتى. سەبەبى بەرگەن ۋادەمىزدى ورىندادىق، داستۇرلەرىن سىيلادىق. بۇرىن مال جايىلعان، اياق استىندا بولعان جەرلەردىڭ بارلىعىن قورشاپ، تۇگەل قاراۋىمىزعا الدىق.
سوندىقتان ءوزارا سەنىم مەن موڭعول باۋىرلاردىڭ مارتتىگى جانە جۇمىستىڭ ناتيجەسى جالپى كەلگەندە ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە قىزمەت ەتىپ جاتىر. ويتكەنى، حالىقارالىق قازبا جۇمىستارىندا، اسىرەسە جەرگىلىكتى حالىقپەن جانە سونداعى جەرگىلىكتى عالىمدارمەن ۇيلەسە جۇمىس ىستەۋ وتە قيىن ءىس. تۇسىنىك - باسقا، زاڭ - بولەك، جورا وزگە، ءداستۇر - بەيتانىس دەپ كەتە بەرەدى. سولاردىڭ بارلىعىن قىلدى قىرىق جاراتىنداي ادىلەتتىلىكپەن، ۋادەگە بەرىك بولا وتىرىپ جۇرگىزۋ، ول - ءبىز سەكىلدى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ نەگىزگى اينىمايتىن پرينتسيپتەرىنىڭ ءبىرى. جاسىرماي، سپەكۋلياتسيا جاساماي نەمەسە تەك بەلگىلى پوپۋليستتىك تاقىرىپتارعا عانا بارماي بۇنىڭ بارلىعىن كەشەندى تۇردە جۇرگىزىپ كەلە جاتىرمىز. بۇعان قوسا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى استانادا ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن اشىلعاندىقتان دا موڭعول ۇكىمەتى زور سەنىممەن قاراپ وتىر.
- ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە TWESCO- نىڭ موڭعولياداعى تاعى ءبىر ەكسپەديتسياسى ءبىراز جادىگەر تاپقان ەكەن. ەندى وسى جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز. سوسىن قازىر ارحەولوگيادا التىن ىزدەۋشىلەر كوبەيىپ كەتكەن جوق پا؟
- TWESCO موڭعوليانىڭ ۇلتتىق مۋزەيىمەن بىرلەسىپ اتالعان ەلدىڭ كەنتەي ايماعى جەرىندە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر. حاياحۋداگ جانە گۇنبۇرد دەگەن كەشەندەردە ارحەولوگيالىق قازبا جاسالىپ، قازىردىڭ وزىندە ءبىراز مۇرا تاپتىق. ولار دا تۇركى ءداۋىرىنىڭ عۇرىپتىق كەشەندەرىنىڭ ورىندارى. ونداعى قازبا جۇمىستارىنىڭ العاشقى ناتيجەلەرى تۇركى تاريحى ءۇشىن سەنساتسيالىق جاڭالىقتاردىڭ باسى بولۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، موڭعوليالىق ارىپتەستەرىمىزبەن اراداعى كەلىسىمشارت بويىنشا ءبىز اشىلعان جاڭالىقتاردى بىرگە جاريالاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان، اتالعان كەشەندەردەن شىعىپ جاتقان مۇرالارعا قاتىستى اڭگىمەنى كەيىنگە قالدىرعان دۇرىس شىعار.
ءبىراق، كەنتەي ايماعىنداعى كەشەندەردىڭ ايتپاسقا بولمايتىن ءبىر ەرەكشەلىگى بار. ول- ءوڭىردىڭ تۇركولوگيا ءۇشىن تىڭ القاپ بولۋى. ارينە، ونداعى ەسكەرتكىشتەردى دە كورگەن، سىرتتاي سيپاتتاعان عالىمدار جوق ەمەس. الايدا، ول جەردە العاش رەت قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ءبىز بۇرىن موڭعولياداعى كونە تۇركى مۇرالارى تۋرالى ءسوز ەتكەندە تەك ورحون وزەنى القابىنداعى مۇرالارعا ايىرىقشا نازار اۋدارىپ كەلسەك، اكادەميانىڭ قازبا جۇمىستارىنان كەيىن كەرۋلەن القابىنىڭ دا ماڭىزى ارتۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ءبىز ەكسپەديتسيانى «كەرۋلەن ەكسپەديتسياسى» دەپ اتادىق. كەرۋلەن القابىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى وندا ۇنەمى قاعاندار مەكەن ەتكەن. مەملەكەتتىلىك سانانىڭ تۋ تىككەن جەرى سول ءوڭىر. كەرۋلەندە عۇندار زامانىنا، تۇركىلەر داۋىرىنە ءتان ەسكەرتكىشتەر وتە مول.
ودان بولەك كەرۋلەن القابىندا شىڭعىس قاعان دۇنيەگە كەلگەن بۋرحان حالدۋن تاۋى بار. 1240 -جىلى سول وڭىردە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» جازىلىپ ءبىتتى. شىڭعىس قاعاننىڭ العاشقى استاناسى - اۆارعىن بالعاس قالاسىنىڭ ورنى دا سول وزەننىڭ القابىندا جاتىر. ەرتەرەكتە ول جەر «اۋراگ وردا» دەپ تە اتالعان ەكەن. بايقاساڭىز كادىمگى «ءارۋاقتى وردا» دەگەن ءسوز. ەكىنشى ساۋالىڭىزعا كەلەتىن بولسام، ءار ارحەولوگتىڭ مىندەتى ول ءبىزدىڭ وتكەن تاريحىمىزدى ارحەولوگيالىق ارتەفاكتەرمەن، بۇلجىماس، بۇلتارتپاس ايعاق، جادىگەرلەرمەن تۇگەندەۋ.
بىزگە: ءار تاريحي داۋىرلەردىڭ قاتپارىندا قالعان رۋحاني مۇرالارىمىز قانداي بولدى؛ تۇرمىس- تىرشىلىك قالاي ءجۇردى؛ ءومىر سالتى مەن تانىم- تۇسىنىگى؛ قولدانعان بۇيىمدارى قانشالىقتى دامىدى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەنىمىز ءجون.
مىسالى، كەي جەرلەردەن تابىلعان جاي قويدىڭ جاق سۇيەگى مەن ءبادىز تاستىڭ ءوزى قۇندى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنان شىعاتىن ءاربىر ارتەفاكت وتە قۇندى. ايتالىق، جازۋ نەمەسە تاڭبالى تاستار مادەنيەتتىڭ جوعارعى شىڭى. قازىرگى زاماندا قانشاما قۇندى ماتەريالدار شىققانىمەن، ءبىر جازۋدىڭ شىعۋى ولاردىڭ بارلىعىن باسىپ وزۋى مۇمكىن. وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ ءوز ولشەمدەرى بار. قازىر كەرۋلەن القابىنان تابىلىپ وتىرعان قۇمىرالار، سۇيەكتەر، ءبادىز تاستار مەن تاس مۇسىندەر وتە قۇندى. سەبەبى، تۇركىلەردىڭ تاڭىرلىك سەنىمگە قالاي قۇلشىلىق ەتكەنىن، ولاردىڭ دۇنيەتانىمىن، كەلبەتىن، ءدىني سەنىمىن - وسىلاردىڭ ءبارىن كورسەتۋدە بۇل جادىگەرلەر - بىزگە ءارى جولباسشى، ءارى باعدار بولادى.
- الگىندە «اۋراگ وردا» دەپ قالدىڭىز راسىندا دا ءارۋاق سوزىنە ۇقسايدى ەكەن...
- ۇلى دالا كوشپەندىلەرىنىڭ بىرىنەن ءبىرى قابىلداعان تالاي ۇعىمدارى بار. «اۋراگ وردا» دا سونداي اتاۋلاردىڭ ءبىرى بولۋى بەك مۇمكىن. شىنىندا دا ول ولكەنى ءارۋاقتى ەمەس دەپ قالاي ايتاسىز؟ مۇندا عۇندار ءداۋىرى مەن كوكتۇرىكتەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە شىڭعىس قاعان، ۇگەدەي، كۇيىك حاندار تاققا وتىرعان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا كەرۋلەن القابى شىعىستان قوزعالىپ، باتىسقا، كۇن تۇبىنە جورتقان بابالاردىڭ اتقا قونعان ولكەسى. كوشپەندىلەردىڭ ۇلى جورىقتارى سول ايماقتان باستاۋ الىپ وتىردى دەۋگە بولادى. سونىمەن بىرگە، بۇل ءوڭىر تۇركى ەسكەرتكىش كەشەندەرىن ءبىر- بىرىمەن جالعاستىرىپ تۇرعان ايماق.
ماسەلەن، بيىل ورحون جازبالارىنىڭ العاش وقىلعانىنا 125 جىل تولدى. ۆيلگەلم تومسەن 1893 -جىلى ورحون بويىنداعى بىتىكتاستاردان «ءتاڭىرى»، «تۇركى»، «كۇلتەگىن» دەگەن سوزدەردى وقىپتى. بۇل سوزدەر تۇركىنىڭ بەينەسىن سيپاتتايتىن، تۇركىلىكتى بىلدىرەتىن ۇعىمدارعا اينالدى. ءسويتىپ، بابالارىمىزدىڭ دا ادامزات تاريحىندا وشپەستەي ءىزى قالعانىن جاھانعا پاش ەتكەن. بۇرىن ءبىزدى جارتىلاي جابايى، بەلگىلى ءبىر تۇراعى جوق، كوشىپ- قونىپ قانا جۇرگەن جۇرت دەپ باعالايتىن وزگەلەر. ورحون جازۋلارىنىڭ تابىلۋى تۇركىلەردىڭ ادامزات تاريحىندا وزىندىك ورنى بار، مادەنيەتتىڭ شىڭىنا شىققان قاۋىم ەكەندىگىن ايعاقتادى. ويتكەنى، وزىندىك جازۋ قالىپتاستىرعان، الىپپەسى بولعان قاۋىمدار الەم تاريحىندا ساناۋلى عانا. سولاردىڭ ءبىرى - ءبىزدىڭ بابالار.
مىسالى، قازىرگى وركەنيەتتى ەلدەر ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەي جۇرگەن كەزدەردە ءبىزدىڭ داڭقتى بابالارىمىز بىتىكتاستارعا وسيەت- مۇرالارىن وشپەستەي ەتىپ قاشاپ قالدىرعان. سوندىقتان، TWESCO تۇركى جازۋىن ۇلىقتاۋعا دا ايىرىقشا كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. مىنە، سول ورحون القابىنان تابىلعان ەسكەرتكىشتەر كەيىن سولتۇستىكتە ەنيسەي، وڭتۇستىك باتىستا تالاس جازۋلارىنىڭ اشىلۋىنا باستاعان بولاتىن. كونە تۇركىلەردىڭ وڭتۇستىك سىبىردەگى، ورتالىق موڭعولياداعى، باتىستاعى كوپتەگەن مۇرالارى بەلگىلى بولدى. تەك بۇرحان حالدۋن تاۋىنان باستالاتىن كوشپەلى جۇرتتىڭ كيەلى مەكەنى عانا قۇپياسىن بۇگىپ جاتقان ەدى. «كەرۋلەن ەكسپەديتسياسى» وسى وڭىرگە تۇرەن سالىپ وتىر. كۇندەردىڭ كۇنىندە كەرۋلەن القابىنداعى تۇركىدەن قالعان مۇرالار عىلىمي اينالىمعا تولىق ەنەتىنىنە سەنىمىم كامىل.
- بۇل ءبىزدىڭ ورتاق تاريحىمىزعا قانداي جاڭالىقتار ەنگىزە الادى؟
- جىلقىنىڭ جالىنا جارماسقان كۇنەن باستاپ ءبىزدىڭ داڭقتى بابالارىمىز دۇنيەنىڭ جارتىسىن ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنە بولەك، الەمدى بيلەگەن. وسىلايشا بابالار تاريح جاسادى. سول تاريح بەرتىندە باسقالاردىڭ قولىمەن جازىلدى. تاريحتى ءسىز جازباساڭىزع جاسالعان تاريحىڭىزدى الدەكىمدەر مانسۇقتاۋى مۇمكىن. سوندىقتان، تاريحتى جازۋ- تاريحتى جاساۋداي ماڭىزدى! بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ءبىزدىڭ جازار دۇنيەمىز وتكە كوپ. بابالار ۇلان عايىر تاريح قالدىردى. ونى تەك ناقتى، ءادىل دەرەك پەن دايەك ارقىلى تولىقتىرىپ، جۇيەلى تۇردە جازۋ كەرەك. تۇركى ۇرپاعى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولىپ ەسەپتەلەتىن وتۇكەن جايلى بىلگەنىمىزدەن بىلمەگەنىمىز كوپ بولدى. تۇركى تانىمىندا مەملەكەت ورداسى كوبىنە اينالاسىن تاۋ قورشاعان جازىق دالادا ورنالاساتىنىن بايقاپ ءجۇرمىز. كەرۋلەن القابى دا سونداي. اينالاسىن تاۋ قورشاعان، جازىق، جانعا جايلى القاپ. تونىكوك كەشەنىنىڭ دە اينالاسى تاۋمەن قورشالعان. ياعني، بابالار وردا تىگەتىن ايماقتاردى وتۇكەن القابىنا ۇقساس وڭىرلەردەن ىزدەگەن ءتارىزدى. ءبىراق، ءبىزدىڭ تاريحنامادا وتۇكەن ولكەسى اڭىز ءتارىزدى عانا سيپاتتالادى. شىن مانىندە ونىڭ ماڭگىلىك ەل يدەياسىمەن بايلانىسى، تۇركى عانا ەمەس، كۇللى كوشپەندىنىڭ تانىمىنداعى ورنى ايتىلۋى كەرەك. ايتالىق، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشتەرىندە «وتۇكەندە وتىرساڭ، ماڭگى ەلدىگىڭدى ساقتايسىڭ» دەپ جازىلعان. دەمەك، ماڭگىلىك ەل يدەياسى وتۇكەننەن باستالادى. ءارى موڭعوليادان ماجارستانعا دەيىنگى الىپ ايماقتاعى كۇللى كوشپەندى جۇرتتى بىرىكتىرىپ كەلگەن ورتاق يدەيا. تاريحىمىزدى جازعاندا وسى يدەياعا يەك ارتۋعا ءتيىسپىز.
- قازبا جۇمىستارىن تەك قانا موڭعوليادا جۇرگىزەسىزدەر مە؟ ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى وزگە ەلدەردە تۇركى مۇرالارىن تۇگەندەۋ جوسپارلارىڭىزدا بار ما؟
- ارينە، تاريحتى تۇگەندەۋدە ءبىر عانا موڭعول جەرىمەن شەكتەلمەي، وزگە ەلدەردى دە قاراستىرىپ كەلەمىز. ماسەلەن، ءبىز ماجارستاندا وتكەن بيىلعى عۇن قۇرىلتايىنا موڭعولياداعى ەكسپەديتسيادان تۋرا اتتاندىق. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ساپارىمىزدى «كەرۋلەننەن دۋنايعا دەيىن» دەپ اتاۋعا دا بولادى. تاڭقالعان نارسەمىز ۇشاقتىڭ ءوزى 15-16 ساعاتتا ءجۇرىپ وتەتىن كەڭىستىكتەگى تاس مۇسىندەر ءبىر- بىرىنە وتە ۇقساس. تانىم- تۇسىنىكتە دە قانشاما ۇقساستىقتار بار. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ ارادا قانشاما ساعات ايىرماشىلىق، ۇلان- عايىر كەڭىستىك جاتىر. موڭعوليامەن ماجارستاننىڭ اراسىندا قانشاما مەملەكەت، الدەنەشە عاسىرلار بار، سان ءتۇرلى حالىقتار بار - ءبىراق سوعان قاراماستان وسى ۇقساستىقتىڭ ءوزى جالپى تۇپكى تامىرعا جەتەلەيدى. ۇقساستىق سول تامىرعا بويلاعان سايىن جاقىنداي بەرەدى. سوندىقتان، TWESCO- نىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ اياسى كەڭ. ءبىز قازىرگى تاڭدا قارقارالى وڭىرىندە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىرمىز. ءدال وسى سياقتى وزبەكستانمەن ارامىزدا كەلىسىم بار. وزبەكستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىمەن اراداعى قۇجاتتارعا قول قويىلعاننان كەيىن ناقتى زەرتتەۋ جۇمىستارىن باستايمىز.
- ۇلانباتىردا وتكەن 7- حالىقارالىق «التاي حالىقتارى» سيمپوزيۋمىنا قاتىستىڭىزدار. اكادەميا دا اتالعان شارانى ۇيىمداستىرۋعا اتسالىستى. جالپى، تۇركى اكادەمياسىنىڭ التايستيكاعا كوڭىل ءبولۋىنىڭ سىرى نەدە؟
- ءيا، ۇلانباتىرداعى حالىقارالىق سيپوزيۋمعا قاتىستىق. وندا التايدان تاراعان حالىقتاردىڭ تاعدىر- تالايىن، مادەنيەتىن، سالت- ساناسىن زەردەلەۋ ماسەلەسى ۇدايى كوتەرىلەدى. وسى جولى التايدان تاراعان حالىقتارعا ءتان سالت- ءداستۇر، ادەپ پەن زاڭدار ماسەلەسى ءسوز بولدى. كوپتەگەن مەملەكەتتەردەن عالىمدار قاتىستى. ال، ءبىز تەك تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ادەبيەتى، قۇندىلىقتارى توڭىرەگىندە عانا عىلىمي زەرتتەۋ جاساۋمەن شەكتەلمەيمىز. ەرگەنەكوندى كيەلى مەكەن ساناعان حالىقتاردىڭ مۇراسىنا دا نازار اۋدارىپ كەلەمىز. ەرگەنەكون - تۇركى- موڭعول جۇرتى ءۇشىن كيەلى ايماق. TWESCO- نىڭ التايعا جاساعان ەكسپەديتسيالارىنىڭ بىرىندە ەرگەنەكون القابىن انىقتاعان بولاتىنبىز. سوندىقتان، التاي ماسەلەسى بىزگە تاڭسىق ەمەس.
التايستيكانىڭ اۋقىمى كەڭ. ول التايدان تاراعان، التايعا قاتىسى بار حالىقتاردىڭ مۇرالارىن زەرتتەيدى. ءتىپتى، الەمدەگى تىلدەردى جىكتەگەندە «التاي تىلدەرى ماكروشوعىرى» دەگەن ۇعىم ەنگىزىلگەن. بۇل شوعىرعا، تۇركى، موڭعول، تۋنگۋس- مانچجۋر ءتىل تارماقتارى ەنگىزىلگەن. ءىشىنارا جاپون- ريۋكيۋ جانە كورەي تىلدەرى تارماعىن دا وسى شوعىرعا قوساتىن عالىمدار بار. ءتىپتى، الدىڭعى لەگى قىرىق مىڭ جىل بۇرىن امەريكا اسقان ۇندىستەردىڭ ءتىلىن دە وسى شوعىرعا ەنگىزەتىن زەرتتەۋشىلەر كەزدەسەدى. دەمەك، التاي قازىرگى ءتورت مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا عانا قالعان تاۋ سىلەمدەرى عانا ەمەس. ونىڭ دۇنيەتانىمدىق سيپاتى بار، التاي ءتۇرلى حالىقتاردىڭ قالىپتاسۋىندا ايىرىقشا ءرول اتقارعان مەكەن.
سوندىقتان، التايدان تاراعان حالىقتاردىڭ ورتاق قۇندىلىقتارى، تاريحتا ءبىر- بىرىمەن جاناسا جۇرگەن، ارالاس- قۇرالاس بولعان كەزدەرى كوپ. سوندىقتان، حالىقارالىق ۇيىم رەتىندە اكادەميا بۇل باعىتتى دا نازاردان تىس قالدىرعان جوق. سونىمەن بىرگە، موڭعوليستيكا سالاسىنا دا كوڭىل ءبولىپ كەلەمىز. التايستيكا باعىتىندا TWESCО ناقتى قادامدار جاساپ كەلەدى. «التايستيكا، تۇركولوگيا، مونعوليستيكا» دەگەن عىلىمي باسىلىم شىعارىپ كەلەمىز. جىل سايىنعى حالىقارالىق التايستيكا كونفەرەنسياسى جۇمىسىنا اتسالىسىپ ءجۇرمىز. بيىل PIAC وتىرىسى قىرعىزستاندا وتەتىن تۇركى كەڭەسىنىڭ VI ءسامميتى مەن III دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنى قارساڭىندا ۇيىمداستىرىلماقشى. TWESCО اتالعان جيىندى ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە ات سالىسۋدا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، التايستيكا دا ءبىزدىڭ نازارىمىزداعى عىلىمي باعىتتاردىڭ ءبىرى.
بيىل تۋعانىنا 125 جىل تولعان تۇگەل تۇركىنىڭ اقيىق اقىنى ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «الىستاعى باۋىرىما» دەگەن ايگىلى جىرىندا:
كەل، كەتەيىك التايعا،
اتا ميراس - التىن تاققا، - دەگەن جولدار بار. ياعني، التايدىڭ كۇللى تۇركى- موڭعولعا ورتاق مەكەن ەكەنىن ايعاقتاپ تۇر. ءبىراق، بۇگىندە ءتورت مەملەكەت - قازاقستان، قىتاي، رەسەي مەن موڭعوليانىڭ اۋماعىنا كىرەتىن قاسيەتتى تاۋدىڭ ءتورت جاعىندا دا قازاقتار مەكەن ەتىپ وتىر. ءور التايدا دا، تاۋلى التايدا دا، قوبدا بەتىندە دە، باتىس التايدا دا - كيەلى مەكەندەردىڭ بارىندە قازاقتار وتىر. دەمەك، ءبىز التايدان كىندىگىمىزدى ۇزبەگەن، قارا شاڭىراققا يە بولىپ وتىرعان جۇرتپىز. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، كونە مەكەندى يەلىك ەتىپ وتىرعان ءتورت مەملەكەتتىڭ ۇشەۋىندە التاي اتىمەن اتالاتىن اكىمشىلىك اۋماقتار بار. سوندىقتان، وتۇكەننەن تاراعان قاۋىم التاي اتاۋىمەن قازاقستاننىڭ دا ءبىر ايماعى رەسمي اتالعانىن كۇتەتىن ءتارىزدى. تۇگەل تۇركىنىڭ رۋحاني استاناسى بولعان تۇركىستان قالاسىنىڭ اتاۋى ەلباسى جارلىعىمەن تۇتاس ءبىر وبلىسقا بەرىلگەندە ايىرىقشا قۋانعان تۇركى جۇرتى التايعا قاتىستى دا جاڭالىق كۇتەدى.
- مازمۇندى- ءماندى سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
اۆتور: ولجاس بەركىنباەۆ