ينتەرنەت ىشىندەگى ءيىرىم

 استانا. قازاقپارات - مەنىڭ ءبىر تانىسىم بار. ول ءبىز سەكىلدى قىزمەت ىستەمەيدى. سوندىقتان ەشبىر جەردەن جالاقى المايدى. وسىعان قاراپ ونى بوس وتىر دەپ ايتۋعا تاعى بولمايدى.

 بالكىم كۇنىنە سەگىز ساعات قىزمەت ىستەيتىن بىزدەن دە كوپ ەڭبەك ەتەتىن بولار. ويتكەنى تاباتىن تابىسى مەنىڭ ايلىق جالاقىمنىڭ كولەمىنەن الدەقايدا كوپ سەكىلدى. سونىمەن ول نە ىستەيدى دەيسىز عوي.

ول كوبىنەسە ينتەرنەتتە وتىرادى. قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ سايتتارىنداعى جاڭالىقتاردى اڭديدى. قاي قۇرىلىس كومپانياسى قانداي ءۇي سالىپ جاتىر؟ بۇل ۇيلەر قالانىڭ قاي جەرىندە ورنالاسقان؟ قاشان سالىنىپ بىتەدى جانە سالىنىپ جاتقان پاتەرلەردىڭ ۇلەسكەرلەر ءۇشىن باعاسى قانشا تۇرادى؟ ونى قىزىقتىراتىن كوبىنەسە وسىنداي سۇراقتار. تانىسىمدى بۇل ماسەلەدە قۇرىلىس نەمەسە جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنىڭ ساراپشىسى دەرسىز. ول قاي پاتەردىڭ باعاسى سالىنىپ بىتكەن سوڭ قانشاعا كوتەرىلەتىندىگىن ءدال بولجايدى. سونان كەيىن ىسكە كىرىسەدى. تاڭداۋ جاساعان پاتەرلەرىنىڭ بىرىنە، قۇرىلىس كومپانياسىمەن كەلىسىمشارتقا وتىرىپ، قولىنداعى قارجىسىن قۇيادى. كوبىنەسە، ءبىر نەمەسە ەكى بولمەلىك پاتەردى تاڭدايدى. سەبەبى شاعىن پاتەرلەردى ساتىپ الۋشىلار كوپ. سويتەدى دە الگى پاتەردىڭ سالىنىپ ءبىتۋىن كۇتەدى. پاتەر سالىنىپ بىتىسىمەن ونى ساتادى دا، اقشاسىن جاڭا قۇرىلىسقا قايتا سالادى. «مەن سەندەر سەكىلدى جالاقى المايمىن. جالاقىم 13- جالاقىدان عانا تۇرادى. سەبەبى ءوزىمدى ءوزىم جۇمىسپەن قامتىعان ينتەرنەت قىزمەتكەرىمىن عوي» دەيدى ول بىزگە ازىلدەپ. ءازىل بولسا دا، بۇل ءسوزىنىڭ استارىندا شىندىق بار. ينتەرنەت ونىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە ءنار بەرىپ تۇرعان وتتەگى سەكىلدى دۇنيە. ول وسىنىڭ ارقاسىندا، ەگەر جاڭا سالىنعان پاتەردى ودان ءارى جوندەپ، قاتارعا قوسۋ قاجەت بولسا، قانداي قۇرىلىس زاتتارىن قاي جەردەن ءتيىمدى باعامەن الۋعا بولاتىندىعىن دا جاقسى بىلەدى. «مىنا ەسىكتىڭ باعاسى ءبىزدىڭ دۇكەندەردە 250 مىڭ تەڭگە تۇرادى ەكەن، ال ونى رەسەيدىڭ نوۆوسىبىرىندەگى كومبيناتقا بارىپ، 80 مىڭ تەڭگەگە ساتىپ الۋعا بولادى» دەگەن كەڭەستەر بەرە الادى. ارينە، ءبىر ەسىك ءۇشىن سونشاما جەرگە ەشكىم بارا قويماس. ال 10 ەسىك قاجەت بولسا، ويلانۋىڭىزعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى 2,5 ميلليون تەڭگە مەن 800 مىڭ تەڭگەنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بار عوي. قازىر استانادا قاپتاپ اشىلىپ جاتقان ەسىك ساتاتىن دۇكەندەرگە قارايمىن دا، تانىسىمنىڭ اڭگىمەسى ارقىلى ولاردىڭ قاپتاپ كەتۋ سىرىن تۇسىنگەندەي بولامىن. ويتكەنى جاڭاعىداي بىرنەشە ەسەلەنگەن مول پايدا بولماسا، دۇكەندەر اشىلار ما ەدى.

 ينتەرنەت كومەگىنىڭ ارقاسىندا ۇيدە وتىرىپ- اق تابىس تابۋدىڭ جولىن تاپقان تانىسىمنىڭ عالامتور ارقىلى جاسايتىن باسقا دا پايدالى تىرلىكتەرى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ساۋاتتى، جان- جاقتى ادام. ينتەرنەتتىڭ ارقاسىندا وزىنە پايدالى ءبىلىمدى الا بىلەتىندىگى ايتقان اڭگىمەلەرىنەن سەزىلىپ قالىپ جاتادى. وسىعان قاراپ ونىڭ ءومىرىن ءبىر سوزبەن جانە شارتتى تۇردە العاندا «ينتەرنەت ىشىندەگى ءومىر» دەپ ايتۋعا بولاتىنداي. ال تاعى ءبىر تانىسىمنىڭ بالاسى ءتورت- بەس جىل بۇرىن ەلىمىزدەگى ەڭ ۇزدىك جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرىن بىتىرگەن ەدى. ءبىراق ەل سەكىلدى جاقسى قىزمەت ىزدەپ الەك بولىپ جاتپادى. باسىندا قىزمەت تابا الماي ءجۇر- اۋ دەپ ويلاۋشى ەدىك. ءبىراق ولاي ەمەس ەكەن. جىگىتتىڭ ۇيدە وتىرىپ- اق جاسايتىن ءوز كاسىبى بار ەكەن. اكەسى دە بالاسىنىڭ تىرشىلىگىن ماقتانىش قىلاتىن سەكىلدى. ۋاقىت وتكەن سايىن جاعدايلارىنىڭ جاقسارا تۇسكەنى دە سەزىلە باستادى. سويتسەك، ول ينتەرنەتتەگى جارنامالىق روليكتەرگە قاجەتتى ويىندار جاساپ شىعارادى ەكەن. ينتەرنەتتى پايدالانۋشىلار جارنامادان بۇرىن ەڭ الدىمەن قىزىعۋشىلىق تانىتىپ سول ويىندارعا كىرەتىن كورىنەدى. سوندىقتان جۇرت قىزىعارلىقتاي ويىن جاساپ شىعارۋشىلاردىڭ ەڭبەگى جارناما بەرۋشىلەر تاراپىنان جاقسى باعالاناتىن سەكىلدى. قىسقاسى، ويىن ينتەرنەتتە اشىلعان سايىن جاس جىگىتتىڭ شوتىنا اقشا تۇسە بەرەدى ەكەن. بۇل ويىنعا قازاقستاندا وتىرعان ادام كىردى مە، جوق فرانسيادا وتىرعان ادام كىردى مە، ءبارىبىر. دەمەك ول كوبىمىز سەكىلدى ءبىر جەردە بايلانىپ وتىرماي- اق ءوز تابىسىن حالىقارالىق دەڭگەيدە تاۋىپ ءجۇر دەۋگە بولادى. سوندىقتان ونىڭ تابىسىنا ەلىمىزدەگى اقشا قۇنسىزدانۋىنىڭ دا اسەرى بولا بەرمەيدى.

ارينە، بۇل ينتەرنەت ارقىلى تابىس تابۋعا قاتىستى ءوزىمنىڭ ەستىپ، بىلگەن جاعدايلارىم. ال مۇنىڭ ءبىز ءالى انىق- قانىعىنا جەتىپ ۇلگىرمەگەن مىڭداعان جولى بار ەكەنى انىق. ءبىر ايقىن ماسەلە، ينتەرنەت ومىرىمىزگە دەندەپ ەنگەندىگى سونداي، ەندى تۇرمىس- تىرشىلىگىمىزگە دە ەلەۋلى اسەر ەتە باستادى. ينتەرنەت بۇرىنعىداي اقپارات تاراتۋ قۇرالى عانا ەمەس، ناقتى تابىس تابۋ قۇرالىنا دا اينالدى. قازىرگى اشىلىپ جاتقان ينتەرنەت دۇكەندەر، زات شىعاراتىن كاسىپورىندار مەن قىزمەت كورسەتۋشى مەكەمەلەردىڭ سايتتارى سونىڭ ءبىر كۋاسى ەمەس پە؟ ! مايكروسوفت كومپانياسىنىڭ يەسى بيلل گەيتستىڭ جيىرما جىلداي بۇرىن ايتىلعان «بولاشاقتا ينتەرنەتتىڭ سىرتىندا قالعان ادامدار ءومىردىڭ دە سىرتىندا قالادى» دەگەن ءسوزى ءدال كەلدى. بۇگىنگى جاستاردىڭ، ءتىپتى ەرەسەكتەردىڭ ءومىرىن دە ينتەرنەتسىز ەلەستەتۋ قيىنداپ بارادى. سوندىقتان ءوزىمىز دە بىرتە- بىرتە ينتەرنەت ىشىندەگى ادامعا اينالىپ كەلە جاتقاندايمىز. قازىر WhatsApp الەۋمەتتىك جەلىسىندە كەشەگى سىنىپتاستاردىڭ، كۋرستاستاردىڭ نەمەسە بىرگە قىزمەت ىستەيتىن ارىپتەستەردىڭ ءوز توپتارىن قۇرىپ الىپ، ءبىر- بىرىمەن جۇيەلى حابارلاسىپ وتىرۋى ادەتتەگى جاعدايعا اينالدى. مۇنىڭ ءبارىن «چات» دەپ اتايتىن بولدىق. اسىرەسە «كۋرستاستار چاتى» دەگەنىمىز قىزىق بولادى ەكەن. وتكەن ءومىر قايتا ورالماسا دا، قايتىپ جاسارمايتىن بولساڭ دا كەشەگى جاستىق شاعىڭا «ۆيزۋالدى» تۇردە قايتا ورالعانداي بولاسىڭ. كۋرستاستار چاتىنىڭ ءىشى كۇن سايىن گۋ- گۋ اڭگىمە، ءازىل- قالجىڭ. ءسويتىپ كەشەگى ستۋدەنتتىك جىلداردىڭ اۋديتورياسىنا قايتا كىرگەندەي قىزىقتى اسەر الاسىڭ. مۇنىڭ ءوزى دە ينتەرنەت ىشىندەگى ءومىردىڭ ءيىرىمى ەمەس پە؟ !

 اقپاراتتىق تەحنولوگيالىق قۇرالدار مەن ينتەرنەتتىڭ دامۋى بۇكىل ادامزاتتى مىنە، وسىنداي جاعدايعا اكەپ تىرەدى. داۆوستاعى بۇكىلالەمدىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى كلاۋس شۆابتىڭ ايتۋىنشا، بۇل تەحنولوگيالار دامىعان سايىن ولاردىڭ دەربەستىك سيپاتى دا باسىم ءتۇسىپ كەلە جاتقان سىڭايى بار. ويتكەنى العاش شىعارىلعان ۇلكەن كومپيۋتەرلەر باستاپقىدا ۇلكەن ورىن- جايلاردا ورناتىلاتىن. كەيىن بىرتە- بىرتە ۇستەلدەر ۇستىنە كوشىرىلدى. كىشىرەيە كەلە ءار ادامنىڭ تىزەسىنەن ورىن الاتىنداي جاعدايعا جەتتى. ال ينتەرنەت ارقىلى جۇمىس ىستەيتىن الاقانداي سمارتفوندار بولسا، قازىر كەز كەلگەن وقۋشىنىڭ قالتاسىندا ءجۇر. ءبىراق بۇل ءۇردىس مۇنىمەن دە توقتامايتىن سەكىلدى. ەندى چيپ سەكىلدى ۇلكەندىگى تۇيمەدەي عانا كومپيۋتەرلىك شاعىن قۇرىلعىلار جاپسىرىلعان كيىمدەر دە ساۋداعا شىعارىلعان. ازىرگە الەم حالىقتارىنىڭ 10 پروتسەنتكە جۋىعى وسىنداي كيىمدەرگە قول جەتكىزسە، 2025 -جىلدان كەيىن ونداي ادامداردىڭ ۇلەسى حالىقتىڭ 90 پروتسەنتىن قۇرايتىن كورىنەدى. 2015 -جىلى شىعارىلعان Apple Watch ساعاتى قازىرگى سمارتفونداردىڭ كوپتەگەن قىزمەتىن اتقارا الادى. ونى ينتەرنەتكە دە قوسا الاسىز. ەندى مىنە، چيپتەر ورناتۋ ناتيجەسىندە ينتەرنەتكە قوسىپ قويۋعا بولاتىن كيىمدەر مەن باسقا دا قۇرال جابدىقتار شىعارىلىپ جاتىر. دەمەك، ەندىگى كەزەكتە جەكە ادامداردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ ءومىرى دە ينتەرنەتكە كىرىپ كەتتى دەسەك، ارتىق ەمەس.

كوپتەگەن ماماندار مەن ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار مەن سيفرلى قۇرالداردىڭ قارقىندى دامۋى ادامدار دەنساۋلىعىنىڭ نىعايۋىنا، ءومىرىنىڭ ۇزارۋىنا اكەلەدى. سەبەبى ءار ادام ءوز دەنساۋلىعىن جۇيەلى تۇردە باقىلاۋدا ۇستاۋعا، ياعني زەرتتەپ كورۋگە، وسىعان قاتىستى دەربەس شەشىمدەر قابىلداۋعا قوسىمشا مۇمكىندىكتەر الادى. بۇل قۇرالداردىڭ باسقا دا پايدالى جاقتارى از بولمايدى. سوعان سايكەس كوپ ءمان بەرە بەرمەيتىن ۋاقىتتىڭ باعاسى مەن قۇنى دا ارتا بەرمەك. ارينە، ەش نارسە تەك پايدالى دۇنيەلەردەن تۇرمايدى عوي. ويتكەنى دامۋ ديالەكتيكاسىنىڭ ءوزى قاراما- قايشىلىقتاردىڭ بىرلىگى مەن كۇرەسىن بىلدىرمەي مە؟ ! سول سەكىلدى اقپاراتتىق جانە تسيفرلى تەحنولوگيالاردىڭ دامۋىنىڭ كەرى اسەرلەرى دە بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. مامانداردىڭ، سونىڭ ىشىندە فۋتۋرولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، بولاشاقتا ادامنىڭ جەكە ءومىرى مەن قۇپيالارىنا كوپ ورىن قالا بەرمەيتىن بولادى. جالپى ءۇردىس قوعامدا اشىقتىققا قاراي باستاپ الىپ كەلە جاتىر. بۇل جامان با، جاقسى ما؟ مۇنىڭ ءوزى ءار ادامنىڭ شەشىمىنە قاتىستى داۋلى ماسەلە.

 سۇڭعات ءالىپباي، «ەگەمەن قازاقستان»