بەرەل جازىعىندا پانتەون بولعان با؟
ال بەرەل «التىن ادام» تابىلعان پاتشالار جازىعىمەن تانىمال. جىلانداي يرەلەڭدەگەن قارا جول بولماسا، قورىمدى كارتاسىز تابۋ مۇمكىن ەمەس. قۇددى دۇشپاننىڭ سۇعىنان جاسىرىپ قويعان پانتەون دەرسىڭ.
سۇلۋ دا سۇستى تابيعات
بەرەل جازىعىنىڭ تاريحي قۇندىلىعىن سەزىنۋ ءۇشىن باسىنا بارۋ كەرەك. اۋماعى 174 گەكتار جازىقتا اياق الىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى مۇڭ. ەكى اتتاساڭ، ءبىر وبا. بۇلقىنىپ اققان بۇقتىرمانى جاعالاي وتىرىپ، ەكى جاعىن قاراعايلى تاۋ قورشاعان كەڭ سايعا تاپ بولاسىز. سۇلۋ دا سۇستى تابيعات بۇل جەردىڭ كيەلى ەكەنىنە ەرىكسىز يلاندىرادى.
الدا-جالدا قيىس باسىپ، ماڭگىلىك دامىل تاپقان ارۋاقتاردى قورلايتىنداي ارەكەتكە بارساڭىز، كۇنگەي بەتتەگى توبەدەن ءتونىپ تۇرعان جاقپار تاستار ۇستىڭىزگە دومالاي سالعالى تۇر. ال تەرىسكەيگە تۇتاسىپ بىتكەن قالىڭ قاراعايدىڭ ىشىندە اشينانىڭ ءبورى رۋحى ءسىزدى باقىلاپ تۇرماعانىنا كىم كەپىل؟ تاۋ ەتەگىمەن ارقىراپ اعىپ جاتقان بۇقتىرمانىڭ تىلسىمى ءوز الدىنا.
كۇندىز ارۋاقتاردىڭ مازاسىن المايىن دەگەندەي داۋسىن ىشىنە جۇتىپ اعادى دا، قاس قارايا گۇرىلى زورايىپ، قۇلاق تۇندىرا جازدايدى. وعان قۇستىڭ شۋى مەن جەلدىڭ گۋىلى، بۇعىنىڭ ءاۋپىلى قوسىلعاندا بەرەل جازىعى ازان-قازان تابيعات تەاترىنا اينالىپ شىعا كەلەدى.
بەرەل جازىعىندا پانتەون بولعان با؟
قولىنا ارحەولوگتىڭ اسا تاياعىن العالى بەرەل قورىمىن ارشىپ كەلە جاتقان زەينوللا ساماشيەۆ بۇل جازىقتا 100 دەن استام وبا بارىن ايتادى. عالىم وسىنشاما مول «ماتەريالدى» شەتىنەن كەرتىپ قانا زەرتتەۋدە. («التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» دەگەن قاعيدا ارحەولوگياعا جۇرمەسە كەرەك). رەسمي تاريح بۇل وبالار ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن تايپالىق وداقتاردان قالعانىن ايتادى.
زەينوللا ساماشيەۆ سول تايپالىق وداقتار عۇن جانە تۇركى وركەنيەتىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان ساقتار مەن سارماتتار ەكەنىن دالەلدەپ ءجۇر. قورىمداعى ەڭ كونە وبالار ب. ز. د. 4-3- عاسىرلاردا، ياعني وسىدان 2400-2300 جىل بۇرىن ۇيىلگەن. ال كەيىنگىلەرى 1200-1300 جىل بۇرىن جاساعان كونە تۇركىلەر داۋىرىمەن سايكەس كەلەدى. وسىعان قاراپ، 1000 جىل كولەمىندە بۇل مەكەن تۇتاس ءبىر وركەنيەتتىڭ ۇيىعى بولعان دەپ توپشىلاۋعا كەلەدى. ال بەرەل قورىمى سول وركەنيەتتى جاساۋشى جۇرتتىڭ اياۋلى ادامدارى قويىلعان پانتوەن بولسا شە؟
قوبىزدىڭ وتانى - قاراقابا
ءبىر ەمەس، ەكى مارتە التىن ادام تابىلعان بەرەل قورىمى ساقتاردىڭ التىن شەكۋ تەحنولوگياسىن 2000 جىل بۇرىن مەڭگەرگەنىن الەمگە ايگىلەپ بەردى. اعاش پەن تەمىردى التىن فولگامەن قاپتاۋ قازىردىڭ وزىندە اسا كۇردەلى پروتسەسس بولىپ سانالادى. «التاي» ءسوزىن كونە تۇركىنىڭ «التىن تاق» تىركەسىنەن شىقتى دەيتىندەرگە بۇل تاپتىرماس دالەل.
ىرگەدەگى قىتاي جۇرتى الەم يگىلىگىنە جاراعان ءتورت تاپقىرلىعى رەتىندە قاعاز، جىبەك، وق ءدارى مەن كومپاستى اتاعاندا ءبىزدىڭ ءتىلىمىز كۇرمەلە بەرەتىنى بار. ز. ساماشيەۆ باستاعان زەرتتەۋشىلەر وعان دا جاۋاپ تاپقان سياقتى. جەر بەتىندەگى ەڭ كونە اۋىزدىق 2017-جىلى وسى ءتور التايدان شىعىپتى. ال 2013-جىلى بەرەلدەن جارتى كۇندىك جەردەگى تارباعاتاي جايلاۋىندا قاراقابا وزەنىنىڭ بويىنان جاۋىنگەردىڭ سۇيەگى مەن الەمدەگى ەڭ كونە قوبىز تابىلعان بولاتىن.
ايگىلى قوبىزشى ءالقۋات قازاقبايەۆ اتالمىش اتاقوبىز الەمدەگى ىسپالى اسپاپتاردىڭ اتاسى دەگەن پايىم ايتادى. بۇگىندە ول جاڭعىرتىلىپ، استاناداعى مۇراجايلاردىڭ بىرىنە قويىلعان.
ماعجان اقىننىڭ «قورقىت» پوەماسىندا:
«ءبىر كۇنى شوشىپ تۇرىپ كورگەندەي ءتۇس،
كەسىپ اپ قاراعايدان قىلدى قوبىز.
قىل تاعىپ قوبىزىنا سويلەتىپ ەد،
التايدى كۇڭىرەنتىپ شىقتى لەبىز»، - دەپ جىرلاۋى تەگىن بولماسا كەرەك.
وعان جوعارىدا اتالعان التىن شەكۋ تەحنولوگياسىن قوسىڭىز. دەمەك، كونە تۇركى وركەنيەتى دە ادامزات يگىلىگىنە اۋاداي قاجەت دۇنيەلەر تاپقىرلاعان.
2014-جىلى سول قاراقابا وباسىنىڭ باسىنا ازەربايجان، قىرعىزستان، تاتارستان، تۇركيا، مونعوليا جانە قازاقستاننىڭ بەلگىلى تۇركىتانۋشى عالىمدارى تۇنەپ قايتقان بولاتىن. حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن ەكسپەديتسيا «التاي - التىن بەسىك» دەگەن ات العان سوندا. سول ساپاردا تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا بەرەل قورىمى مەن قاراقابا وباسىنىڭ اراسىندا بايلانىس بار دەگەن بولجام ايتىپ ەدى. ول قانداي بايلانىس دەيسىز عوي؟ ورەمىزدىڭ جەتكەنىنشە وي ساباقتاپ كورەيىك.
«ەرگەنەقون» اڭىزى
قازاققا ەتەنە تانىس جەرۇيىق پەن جيدەلىبايسىن ءاپساناسىنا ۇقساس ەرگەنەقون اتتى تۇركى اڭىزى بار. تۇرىكتەردىڭ وزدەرىن التايدان تاراتۋىنىڭ نەگىزىندە وسى التىن اڭىز جاتىر. بابالارىمىز التاي ءۇشىن بولعان كەزەكتى ءبىر شايقاستا ويسىراي جەڭىلىس تاپسا كەرەك. پەيىشتىڭ تورىندەي بوپ كەتكەن قۇت مەكەننەن جۇرت ۇدەرە كوشۋگە ءماجبۇر بولادى.
ەل كوسەمدەرى بوسقان ەلدى ادام تۇگىل اتتىڭ اياعى جەتپەيتىن بيىك قۇزداردىڭ ورتاسىنداعى الامان جازىققا باستاپ اكەلەدى. جاڭا مەكەن ءقاۋىپسىز بولعانىمەن قويماي، مالعا شۇيگىن ەدى. ءبىراق بابالاردىڭ سۇيەگى قالعان ەسكى جۇرتقا دەگەن ساعىنىش تۇركىلەردى ەش بوساڭسىتپاعان ەكەن. امال نەشىك، اتاجۇرتقا قايتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان بولاتىن.
جاۋدان ساعى سىنعان قاۋىمنىڭ وزگەلەرمەن يىق تىرەستىرۋى قيىن بولاتىنىن بىلگەن كوسەمدەر شايقاسقا قاتىسقان بۋىننىڭ سوڭعى وكىلى ولگەنشە بۇل جەردەن كوشپەۋ قاجەت دەگەن وسيەت قالدىرادى. بايقايسىز با، اڭىزدىڭ وسى تۇسى پەرعاۋىنداردىڭ قۇلدىعىنان بوساعان يەۆرەي جۇرتىن 40 جىل ەش قاۋىممەن ارالاستىرماي ءومىر سۇرگىزگەن مۇسا پايعامباردىڭ كورەگەندىگىنە ۇقسايدى.
زامان ءوتىپ، بۋىندار الماسادى. سوعىستا ساعى سىنعان اكەلەردىڭ ورنىنا ازات وسكەن جاڭا ۇرپاق كەلەدى. بۇل كەزدە بوسقان جۇرت وسكەن، ونگەن ەلگە اينالادى. قارا قابانىڭ جازىعىنا مال-جانى سىيماي باستايدى. قوبىز ءۇنى قايتا ويانىپ، ەلدىڭ رۋحى جاڭعىرادى. وسى كەزدە ەل تۇتقالارى باباجۇرتقا ورالىپ، ەسكى مەكەندى جاۋدان ازات ەتۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلەدى.
الايدا، ارادا بىرنەشە بۋىن الماسقاندىقتان، جالاما قۇزداردان ەتەككە تۇسەتىن جولدى بىلەر پەندە قالماعان ەدى. مىڭ ويلانىپ، سان تولعانعان ەل تۇتقالارى ەرەكشە امال ويلاپ تابادى. كوسەم جارلىعى بويىنشا جۇزدەگەن ءىرىقارا سويىلىپ، تەرىسىنەن ۇلكەن كورىك تىگىلەدى. سول كورىكپەن وت ۇرلەپ، التايدىڭ كەنگە تولى قۇزىن بالقىتىپ، ەل ەتەككە تەسكەنتاۋ ارقىلى تۇسكەن- مىس.
جۇرت داعدارعان ساتتە اشينانىڭ ءبورى رۋحى جول سىلتەپ وتىرعان دەيدى كونە اڭىز. قاراقابا وباسىنىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن 1200 مەتر بيىكتىكتە جاتۋى، جان-جاعىنىڭ قۇز جارتاستارمەن قورشالۋى، بەرەل جازىعىنىڭ ودان تومەندە قالۋى ەرگەنەقون وقيعاسى وسى اۋماقتا بولعان-اۋ دەگەن ويعا ەرىكسىز جەتەلەيدى. ونىڭ ۇستىنە سول قاراقابا جازىعىندا كونە تۇركىلەر مەتالل بالقىتقان وشاقتىڭ جۇرناعى تابىلعان.
شەكارا كۇزەتكەن وبالار
التايدىڭ شابانباي جايلاۋىنان ءسال ارىرەكتە بوگەنبەي نايزاسىن قادادى دەيتىن اسۋ بار. جوڭعاردى التايدان تۇرە قۋعان قالىڭ قولدى ءباھادۇر وسى اسۋدا توقتاتىپتى.
«وسى جەرگە دەيىن جاۋ كىرگىزبەي يە بولساق تا، از ولجا ەمەس» دەپ نايزاسىن قاداعان دەيدى بوگەنباي. سول اسۋ بەرەلدەن ونشا قاشىق ەمەس. باتىردىڭ وسيەتىن بابا بەيىتتەر قالتقىسىز ورىنداۋدا. اتا جولىندا جوق ىلىمگە بەت بۇرىپ، وبا تىنتكەن زەينوللا ساماشيەۆتىڭ ىزدەنىسى دە سول وسيەتپەن سارىنداس. التايدىڭ «ورتاق ءۇي ەمەس»، «تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن كوز مايىن تاۋىسىپ ءجۇر ز. ساماشيەۆ باستاعان ارحەولوگتار. وزبەكستان مەن قازاقستان شەكاراسى بەلگىلەنگەن تۇستا جانقوجا باتىردىڭ بەيىتى ءبىر تارتىستى قازاقتىڭ پايداسىنا شەشىپتى دەگەن دەرەك ايتىلادى.
شەكارالىق اۋدان ۇلكەن نارىنعا قوسىلعان 20 جىلدىڭ كولەمىندە مۇنداعى ەلدىڭ سانى ەسەلەپ ازايعان. ەل شەتى جالاڭاشتانعان شاقتا جانعا مەدەۋ وسى كونە قورىم بولىپ تۇر. كەيبىر كوشپەلى جۇرتتاردا بابا سۇيەگىن شەكاراعا جەرلەۋ ءتاسىلى بار. ەل شەتىنە جاۋ تيگەندە سۇيەك قورلاتپاۋ ءۇشىن حالىق جاپپاي اتقا مىنەتىن بولعان.
بەرەل جازىعىن اسپان استى مۋزەيگە اينالدىرۋ يدەياسى ەپتەپ جۇزەگە اسا باستادى. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى IV عاسىرعا جاتاتىن ادام سۇيەگى مەن 7 جىلقىنىڭ قاڭقاسى تابىلعان 2№ وبا اينەكپەن قاپتالىپ، ساركوفاگ رەتىندە قايتا جاراقتالدى. ءبىر قاراساڭىز وسىناۋ قاستەرلى قورىم حان-سۇلتاندار مەن باتىر-بيلەر جاتقان تۇركىستاندى ەسكە سالادى. ۇلىلار مەن ۇلىقتاردى ءبىر زيراتقا كومۋ ءداستۇرى تۇركىستانعا بەرەلدەن جەتۋى بەك مۇمكىن عوي.
